Medycyna Weterynaryjna - Summary Medycyna Wet. 66 (7), 475-479, 2010

Artyku³ przegl¹dowy Review

Warroza, paso¿ytnicza choroba pszczó³ wywo³ana przez Varroa destructor, pojawi³a siê w Polsce w 1980 r. W podejmowanym leczeniu stosowano szereg leków oraz ró¿ne metody ich aplikacji, pocz¹tkowo prepara-ty pochodzenia roœlinnego, nastêpnie proste powszech-nie znane substancje, jak: naftalina, tymol, siarka, kwa-sy organiczne oraz fenotiazyna (9). Zwalczanie tej groŸnej choroby to ci¹g³e poszukiwania nowych sub-stancji czynnych. W Europie przetestowano oko³o 180 substancji, spoœród których tylko nieliczne okaza³y siê skuteczne i nieszkodliwe dla pszczó³ (5). Podobnie w Polsce do zwalczania warrozy stosowano w prakty-ce ró¿ne substancje czynne (9). Amitraz jest jedn¹ z pierwszych po fenotiazynie, syntetycznych substan-cji farmakologicznie czynnych, która okaza³a siê sku-teczna w zwalczaniu warrozy i wci¹¿ pozostaje pre-paratem z wyboru w kraju i na œwiecie. W praktyce amitraz sporz¹dzany jest do stosowania w formie aerozolu (oprysku) lub fumigacji w wyniku spalania tabletki (I generacja), ponadto plastikowego paska nasyconego lub pokrytego substancj¹ czynn¹ (III ge-neracja), z której ulega ewaporacji.

Z uwagi na kontrowersje dotycz¹ce biorównowa¿-noœci aktualnie stosowanych preparatów i sposobu ich

u¿ycia w niniejszym opracowaniu dokonano analizy statystycznej i oceny wyników zamieszczonych w do-stêpnych Ÿród³ach piœmiennictwa w latach 1981-2009. Szczególn¹ uwagê skupiono na ocenie skutecznoœci Apiwarolu AS i Biowaru, jak równie¿ nabywania opor-noœci na amitraz.

Historia stosowania amitrazu

Wyniki badañ doœwiadczalnych, jakie przeprowa-dzi³ w latach 1981-1983 Romaniuk (37, 39), by³y pod-staw¹ do opracowania technologii wytwarzania tabletki palnej zawieraj¹cej 12,5 mg amitrazu jako substancji czynnej o dzia³aniu kontaktowym. Rozprowadzana aktywnie przez pszczo³y z dymem w œrodowisku ula pora¿a paso¿yty na ich ciele. Preparat Apiwarol AS po wprowadzeniu ulepszeñ i dostosowaniu do obowi¹-zuj¹cych wymogów, jako lek pierwszej generacji jest dopuszczony do obrotu w Polsce od 1984 r. Na ba-zie amitrazu „Biowet” w Pu³awach wyprodukowa³ i wprowadzi³ na rynek w 2004 r. dwa inne leki prze-ciwwarrozowe. „Apiwar” zawieraj¹cy 200 mg ami-trazu, który nie znalaz³ zastosowania w praktyce i wkrótce zosta³ wycofany z rynku ze wzglêdu na ma³¹ iloœæ substancji czynnej na powierzchni paska.

Nato-Ocena skutecznoœci Apiwarolu AS

Zak³ad Farmacji Weterynaryjnej Pañstwowego Instytutu Weterynaryjnego – Pañstwowego Instytutu Badawczego, Al. Partyzantów 57, 24-100 Pu³awy

Dzier¿awski A., Cybulski W.

Evaluation of the efficacy of Apiwarol AS

Summary

Varroasis has been treated with numerous different substances, including amitraz, which has been used since 1981. In 1984, Apiwarol AS – a drug in the form of a flammable tablet containing 12.5 mg of amitraz – was registered. The active substance, diffusing with smoke particles into the beehive, paralyzes Varroa destructor within an hour. Amitraz is also used as a component of other drugs, e.g. Biowar, which has the form of plastic strips containing 400 mg of the active substance. Unlike in the case of Apiwarol AS, amitraz diffuses slowly, reaching a therapeutic level in the beehive in 6-8 weeks. Over 25 years of observation on the combating of varroasis indicate that the parasites may develop resistance against amitraz, which has usually been observed after treatment with strips. Presumably, a long exposure to the substance released from the strip is more likely to produce resistance than fumigation with Apiwarol AS over a relatively short time. However, some reports of a reduced efficacy of fumigations have also been made. In these cases the efficacy of the drug may have been reduced by such factors as inappropriate application; season of the year and time of the day when the drug was used as well as the number of fumigations. On the other hand, a comparison of results for the years 1981-1985, 1986-2000 and 2001-2009, presented in numerous studies, indicates that there were no statistically significant (P £ 0.05) differences in the efficacy of combating V. destructor with amitraz in these periods, which was 93.6 ± 3.73%, 95.4 ± 3.43% and 93.2 ± 6.59%, respectively. Nevertheless, further laboratory and field investigations are required to assess the ability of the parasite to develop resistance against Apiwarol AS.

miast „Biowar” zawieraj¹cy 400 mg substancji czyn-nej inkorporowaczyn-nej w plastikowy pasek do zawiesza-nia w ulu, dzia³aj¹c przez okres 6 tygodni lub d³u¿ej w wyniku powolnego uwalniana substancji czynnej niszczy paso¿yty na pszczo³ach doros³ych i wychodz¹-cych z komórek (8, 32). Zatem Apiwarol i Biowar, zawieraj¹c tê sam¹ substancjê czynn¹, ró¿ni¹ siê jed-nak zasadniczo dawk¹, czasem ekspozycji i sposobem oddzia³ywania na paso¿yta. Odmiennoœci te s¹ na tyle istotne, ¿e uzyskiwane efekty ró¿ni³y siê znacz¹co za-równo w zakresie terapeutycznym, jak i wykszta³ca-nia opornoœci u paso¿yta. Zasadniczym czynnikiem jest czas ekspozycji substancji aktywnej w œrodowisku ula – im d³u¿sze oddzia³ywanie, tym wykszta³cenie opornoœci staje siê bardziej prawdopodobne. Emulsyj-na postaæ amitrazu wprowadzoEmulsyj-na w formê aerozolu lub dymu dzia³a w pierwszej godzinie po zastosowa-niu (26). Zalecane trzykrotne odymianie Apiwarolem AS wprowadza do ula 50 mg substancji czynnej na krótki okres. Natomiast przy stosowaniu pasków Bio-waru substancja czynna w œrodowisku ula dzia³a na pszczo³y i paso¿yta przez minimum 6 do 8 tygodni (8, 32).

Coraz czêœciej pojawiaj¹ce siê doniesienia o zmniej-szonej skutecznoœci Apiwarolu AS sugerowa³y

powsta-nie opornoœci paso¿yta na substancjê czynn¹ (6, 30, 31). Autorzy nie podawali jednak istoty zjawiska opor-noœci poprzestaj¹c na podkreœleniu, i¿ s¹ to efekty wieloletnich obserwacji nad stosowaniem preparatu. Milani w 1995 r. na podstawie doœwiadczeñ laborato-ryjnych i badañ w pasiece opisa³ zjawisko powstawa-nia opornoœci V. destructor na fluvalinat. Stosunkowo szybkie pojawianie siê opornoœci roztocza na ten py-retroid jest aktualnie dobrze rozpoznane (27). W Pol-sce podobne wyniki otrzymali Londzin i Œledziñski (39). Natomiast badania amitrazu prowadzone w USA, gdzie by³ i jest powszechnie stosowany, wskazuj¹, ¿e zjawisko opornoœci paso¿yta mo¿e zachodziæ (10). Jak podaje Pidek, pszczelarze amerykañscy stosuj¹ ami-traz g³ównie w formie pasków nie uzyskuj¹c najlep-szych wyników w terapii warrozy, zauwa¿a jednak, ¿e substancja czynna zmieszana z dymem jest lepiej rozprowadzana w ulu i skuteczniejsza (30). Pierwsze badania wra¿liwoœci na amitraz w Polsce przeprowa-dzi³a Pohorecka (31). W porównawczych badaniach laboratoryjnych testem czasu œmiertelnoœci zaobser-wowa³a, ¿e okres, jaki up³ywa od kontaktu paso¿yta z substancj¹ do chwili œmierci jest ró¿ny, co pozwala wnioskowaæ o zró¿nicowanej wra¿liwoœci paso¿ytów w jednej pasiece.

Objaœnienia: *TCL – prekursor Apiwarilu AS; ** – obliczono wartoœæ œredni¹ z podanego zakresu; *** – pominiêto w obliczaniu skuteczny = 85%

Tab. 1. Ocena skutecznoœci Apiwarolu AS

A T A L 5 8 9 1 -1 8 9 1 1986-2000 ñ a d a b s e r k a z i j a z d o R _(poA_z.u_pto_iœr_{m). skute}O_cc_ze_nona_œci% Rodzajizakresbadañ _(pozA_.u_pto_iœr_{m). skute}O_cc_ze_nn_oœa_ci% , a k e i s a p ,. b a l TCL-0,00012%rotzwó,r 1 k s y r p o × Rom(3a7n)iuk 94,0 lab,.pasieka,ApiwarolAS,odymianie1× Kon(o1p6a)cka 88,0-90,0** , 0 0 0 0 1 : 1 L C T , e c e i s a p w 2 b u l 1 k s y r p o ×,bezczerwiu(b.c). Rom(3a9n)iuk 98,06 wpasiecoed,ybmaidan.ipeo1róiw2n×a,w(cbz.ec,).amirtaz, Je(1ilñ5s)ki 97,0-99,1** , m e i k it k a t z e n s a ³ w i k s a p , e c e i s a p w 1 e i n a i m y d o × Ols(z2e8w)ski 90,0 wAppaiswiearcoel,AbSad,.odpoymróiwanniaew2c×ze, Kon(o1p7a)cka 98,0 ,l o z o r e a , z a rt i m a , e c e i s a p w l/ l m 2 a j s l u m e Ma(r2c6h)etit 84,2-98,9** wlab,.pasieka,a(mb.icrta).z,odymianie2×, Ko(s2te1)cki 97,0 , e z c w a n w ó r o p . d a b , e c e i s a p w 3 -2 , e i n a i m y d o ×, , g m 5 2 , 6 ) 1 :l o r a w i p A , e c e i s a p w g m 5 , 2 1 ) 2 k u i n a m o R ) 8 3 ( 2)91)9,561-,180*0*,*0** wpasiece,ApiwarolAS,odymianie2× Ko(s2t2e)cki 94,0-100** , z a rt i m a ) 1 e z c w a n w ó r o p . d a b , e c e i s a p w 2 . m y d o , S A l o r a w i p A ) 2 × Bieñ(k6o)wska 1)24)59,60,*0** , e z c w a n w ó r o p . d a b , e c e i s a p w e i n a i m y d o , S A l o r a w i p A W(y4r5w)a 93,0 2 e i n a i m y d o , S A l o r a w i p A , e c e i s a p w × Kon₍o₁p₉a₎cka 97,0 , % 5 , 2 1 c it k a T , e c e i s a p w e l u b i b a n e i n a l a p s L(u2p5o) wysoka , g 2 0 , 0 – z a rt i m a , e c e i s a p w 1 e i n a i m y d o × Ku(il2n3ce)viæ 99,7-100** a i n d e r Œ 95,5 96,3 e i n e l y h c d O 4,38 3,06

Zakres badañ nad Apiwarolem AS w okresie od 1981 do 2009 r.

W pracy analizowano dane piœmiennictwa o sku-tecznoœci Apiwarolu AS. Pogrupowano je dla trzech okresów, tj. dla lat 1981-1985, 1986-2000 i 2001-2009 (tab. 1). Szczególnie po 1985 r. lek doczeka³ siê publi-kacji szeregu wyników badañ z wielu oœrodków na-ukowo-badawczych. Prowadzono badania w³aœciwo-œci Apiwarolu w ró¿nych uk³adach doœwiadczalnych wnosz¹c szereg interesuj¹cych obserwacji z zakresu farmakodynamiki i farmakokinetyki.

Badano wp³yw Apiwarolu AS (amitrazu) na rozwój matek pszczelich i nie stwierdzono wyraŸnie negatyw-nego wp³ywu leku, mimo ¿e odymianie zmniejsza³o liczbê matek unasiennianych (7). Nie stwierdzono te¿, aby odymianie wielokrotnymi dawkami niekorzystnie wp³ywa³o na rozwój czerwiu; nie obserwowano za-mierania czerwiu, jego niedorozwoju lub upoœledze-nia wygryzaj¹cych siê pszczó³ (38). Bah (2-4) noto-wa³ ujemny wp³yw preparatów warrozowych na roz-wój czerwiu, zauwa¿aj¹c najmniejsz¹ toksycznoœæ Apiwarolu AS. Badania ró¿nych leków przeciw war-rozie na prze¿ywalnoœæ pszczó³ prowadzone przez Gromisza (13) wykaza³y, ¿e zabiegi z zastosowaniem

dawek wiêkszych od leczniczych zmniejsza³y prze¿y-walnoœæ pszczó³, a efekt leczniczy najszybciej poja-wia³ siê po Apiwarolu AS. Badane preparaty w za-lecanych dawkach nie wp³ywa³y ujemnie na larwy pszczele (14). Nie stwierdzono te¿ statystycznie istot-nej ró¿nicy masy cia³a pszczó³ grup doœwiadczalnych i kontrolnej (35). Badano wybrane elementy odpor-noœci u pszczó³ (11) oraz w³aœciwoœci immunomodu-lacyjne Apiwarolu AS (12), wp³yw œrodków warro-zobójczych na temperaturê gniazda (40), a tak¿e bakterie jelita œrodkowego (43), stwierdzaj¹c niewiel-kie, przejœciowe odchylenia badanych parametrów od normy. Amitraz rzadko wykrywano w miodzie, a stwierdzone pozosta³oœci by³y ni¿sze od wyznaczo-nego poziomu MRL. Stwierdzono, ¿e substancja szyb-ko ulega³a rozk³adowi tak w miodzie, jak i w wosku (42). Przytoczone wyniki badañ wskazuj¹ jednoznacz-nie, ¿e Apiwarol AS nie wp³ywa³ ujemnie na rozwój czerwia, larw, nie prowadzi³ do dysfunkcji rodziny pszczelej i pojedynczych osobników, a stosowany w zalecanych dawkach nie pozostawia³ pozosta³oœci w produktach pszczelich, w iloœciach szkodliwych dla konsumenta. Na podstawie przytoczonych badañ mo¿-na przyj¹æ, ¿e Apiwarol AS jest lekiem stosunkowo nieszkodliwym i bezpiecznym.

Ocena skutecznoœci

Najbardziej interesuj¹c¹ w³aœciwoœci¹ Apiwarolu AS by³a efektywnoœæ jego dzia³ania na V. destruktor. Badania prowadzono w laboratoriach i w pasiekach z samym lekiem lub w porównaniu z innymi lekami przeciw warrozie. Zainteresowanie tym zagadnieniem jest zrozumia³e i ma nie tylko poznawcze, ale równie¿ du¿e znaczenie praktyczne. D³ugi okres stosowania Apiwarolu AS w praktyce zwalczania warrozy oraz bogate piœmiennictwo pozwala na ocenê tego zagad-nienia.

Wed³ug badañ ankietowych pszczelarzy jego stoso-wanie kszta³towa³o siê na poziomie 5,0% do 35,1% i w niektórych latach by³o najwiêksze spoœród leków zarejestrowanych w Polsce (5, 29). W pierwszych latach stosowania amitrazu jako substancji czynnej Apiwarolu AS skutecznoœæ zabiegów wynosi³a od 84,2% do 100% (tab. 1). Wysokie wyniki skutecznoœ-ci otrzymali w latach 1981-1985 Kostecki i Romaniuk (21, 22, 37, 39). Podobn¹ skutecznoœæ zabiegów we W³oszech wykaza³ Marchetti (26). Konopacka w 1986 r. zwróci³a uwagê na odmiennoœci w dynami-ce Apiwarolu AS (17), potwierdzaj¹c jego wysok¹ sku-tecznoœæ (98,0%) oraz poda³a czynniki maj¹ce istotny wp³yw na skutecznoœæ zabiegów (16). Badania pro-wadzone 10 lat póŸniej, wykaza³y podobn¹, wysok¹ skutecznoœæ warrozobójcz¹ leku (17). Analiza 750 próbek pszczó³ i oko³o 200 osypów zebranych w cza-sie wieloletnich badañ prowadzonych od 1986 do 2000 r. w pasiekach, w których zwalczano warrozê sto-suj¹c tylko Apiwarol AS wskazuje, ¿e lek ten cechuje stabilna i wysoka skutecznoœæ (41). Ocena skutecz-9 0 0 2 -1 0 0 2 ñ a d a b s e r k a z i j a z d o R _(pozA_.u_pto_iœr_{m). skute}O_cc_ze_nn_oœa_ci% e z c w a n w ó r o p . d a b , a k e i s a p , 3 e i n a i m y d o , S A l o r a w i p A × Rom(4a1n)iuk 89,80 , e z c w a n w ó r o p . d a b , a k e i s a p 1 e i n a i m y d o , S A l o r a w i p A × Rom(3a4n)iuk 100,0 , 0 0 0 2 -7 8 9 1 e i n t e l o l e i w . d a b , a k e i s a p 3 e i n a i m y d o , S A l o r a w i p A × Rom(4a1n)iuk skuteczny , z a rt i m a , e z c w a n w ó r o p . d a b , a k e i s a p e i n a i m y d o , k s y r p o An(1o)n. 99,0 e z c w a n w ó r o p . d a b , a k e i s a p , 3 e i n a i m y d o , S A l o r a w i p A × Kon(o1p8a)cka 88,69-100** e z c w a n w ó r o p . d a b , a k e i s a p , 1 e i n a i m y d o , S A l o r a w i p A × S(o4k4ó)³ skuteczny 2 , 2 9 5 6 , 6

noœci Apiwarolu AS, jak¹ przeprowadzi³a Konopacka (18) w 2001 r. wskazuje, ¿e po trzech odymianiach ginie od 88,69% do 100% paso¿ytów. Podobne wyni-ki w zwalczaniu warrozy odnotowano we Francji, W³o-szech, Nowej Zelandii, S³owacji i w Czechach, gdzie amitraz o dzia³aniu kontaktowym stosuje siê ponad 20 lat (1, 20, 23, 25, 26).

Wielu autorów stwierdza, ¿e skutecznoœæ zabiegów zale¿y od wielu czynników, ale decyduj¹cym jest li-czebnoœæ czerwiu w rodzinie pszczelej w okresie wy-konywania zabiegów. Apiwarol AS dzia³a tylko na paso¿yty znajduj¹ce siê na pszczo³ach, nie dzia³a na paso¿yty pod zasklepem. Z ogólnej liczby paso¿ytów w rodzinie oko³o 20% bytuje na pszczo³ach i a¿ 80% znajduje siê na czerwiu (21). W rodzinach, w których czerw zajmowa³ 10,3-12,9 dcm2_{, skutecznoœæ}

wyno-si³a 37,19%, przy mniejszej powierzchni, od 8,4 do 9,7 dcm2_{, skutecznoœæ wzrasta³a do 64,62%, natomiast}

przy czerwiu zajmuj¹cym mniej ni¿ 6 dcm2

skutecz-noœæ wynosi³a 98,06%. Dlatego producenci zalecaj¹ kilkukrotne stosowanie leku (17). W³aœciwe wykona-nie zabiegu, okres rozpoczêcia leczenia, pora dnia i liczby odymiañ wp³ywaj¹ na efektywnoœæ leczenia pszczó³ (21, 22, 35).

Istotne wydaj¹ siê wyniki uzyskane przez Soko³a i Michalczyka (44) w 2009 r. W 10-pniowej pasiece, w której zara¿enie V. destruktor wynosi³o od 0,4% do 1,97% zastosowano paski Biowaru. Po 8-tygodniowej obecnoœci leku w ulach, warrozê stwierdzono w 4 ulach, a pozosta³ych 6 by³o wolnych od paso¿ytów. Dodatkowe odymianie pszczó³ Apiwarolem wykaza-³o, ¿e na dennicê odpad³o od 2 do 400 roztoczy. Te najnowsze jednoznaczne wyniki badañ, chocia¿ nie-zamierzenie, wykaza³y bardzo wysok¹ skutecznoœæ zabiegu Apiwarolem AS. Wymienione obserwacje uza-sadniaj¹ podjêcie dalszych porównawczych badañ sku-tecznoœci oraz kszta³towania siê opornoœci V. destruc-tor dla amitrazu, substancji czynnej Apiwarolu i Bio-waru. Wyniki oparte na reprezentatywnym materiale mog¹ przynieœæ jednoznaczn¹ odpowiedŸ odnoœnie ich biorównowa¿noœci i dalszego stosowania w praktyce. Analizê wyników badania skutecznoœci Apiwarolu AS od 1981 do 2009 r. umo¿liwi³o pogrupowanie danych dla trzech okresów jego stosowania (tab. 1). W ocenie œrednich i odchyleñ standardowych oraz przy porównywaniu testem t-Studenta trzech analizowanych grup wyników nie stwierdzono ró¿nic statystycznie istotnych pomiêdzy okresami 1981-1985, 1986-2000 i 2001-2009. Skutecznoœæ leku w wymienionych przedzia³ach wynosi³a, odpowiednio 95,5 ± 4,38%, 96,3 ± 3,06% i 92,2 ± 6,65%.

Sporadycznie otrzymywano tak¿e ni¿sze wyniki skutecznoœci leczenia. Romaniuk (38) uzyska³ skutecz-noœæ 51,8%, stosuj¹c preparat o zawartoœci 6,25 mg amitrazu w tabletce. Podobne wyniki otrzyma³a Bieñ-kowska (6), stosuj¹c lek przy du¿ej obecnoœci czerwiu w czasie zabiegów. Wyniki te, œwiadcz¹ce o niskiej skutecznoœci Apiwarolu AS, jako skrajne nie zosta³y

w³¹czone do obliczeñ œrednich dla grup. To umo¿li-wi³o reprezentatywne wnioskowanie o jednakowej sku-tecznoœci zwalczania w poszczególnych okresach sto-sowania preparatu z uwagi na brak ró¿nic statystycz-nie istotnych przy p £ 0,05. Na podstawie analizy sta-tystycznej zebranych wyników mo¿na przyj¹æ, ¿e Api-warol AS zawieraj¹cy amitraz jako substancjê czynn¹ w formie odymiania wykazuje skutecznoœæ powy¿ej 93%. Nale¿y zaznaczyæ, ¿e analiza wyników skutecz-noœci nie jest ³atwa do interpretacji. Autorzy publika-cji prowadzili badania w ró¿nym czasie, w odmien-nych warunkach klimatyczodmien-nych, w ró¿odmien-nych porach sezonu pasiecznego i nie zawsze przy podobnym sta-nie rozwoju rodziny pszczelej oraz w podobnych, ale nie takich samych uk³adach doœwiadczalnych z od-mienn¹, niekiedy metod¹ szacowania wyników. Wobec powy¿szego w tym opracowaniu ocenê skutecznoœci sprowadzono do danych w wymiarze iloœciowym, pre-zentuj¹c nieliczne estymacje wyrazowe danymi licz-bowymi, które podano w objaœnieniach do tab. 1.

Uwagi koñcowe

Podsumowuj¹c wyniki wieloletnich badañ nad Api-warolem AS nale¿y podkreœliæ, i¿ umo¿liwiaj¹ one rzeteln¹ ocenê leku w zakresie jego istotnych w³aœci-woœci farmakodynamicznych. Wyniki te wskazuj¹, ¿e Apiwarol AS jest lekiem skutecznym, który nie uleg³ istotnej zmianie jakoœciowej w okresie stosowania w zwalczaniu warrozy od 1981 r. Ponadto stwierdzono, ¿e Apiwarol AS jest lekiem bezpiecznym i nieszkod-liwym, nie zak³ócaj¹cym procesu rozwoju larwalnego i nie wp³ywaj¹cym ujemnie na funkcjonowanie rodzi-ny pszczelej. Praktycznie amitraz nie pozostaje w pro-duktach pszczelich w iloœciach stanowi¹cych zagro-¿enie toksykologiczno-higieniczne; stwierdzane war-toœci nie przekraczaj¹ warwar-toœci MRL, do czego przy-czynia siê stosunkowo szybki rozk³ad tej substancji. Pojawiaj¹ce siê w¹tpliwoœci, co do skutecznoœci, nie znajduj¹ uzasadnienia w œwietle przedstawionych da-nych, a zdarzaj¹ce siê przypadki ni¿szej skutecznoœci s¹ najczêœciej wynikiem nie stosowania siê do zaleceñ w³aœciwej terapii i nie wp³ywaj¹ na ogóln¹ ocenê leku. Nieliczne i nie w pe³ni reprezentatywne badania Biowaru, w porównaniu do liczby i zakresu badañ Apiwarolu, nie pozwalaj¹ na rzeteln¹ ocenê dzia³ania na pszczo³y i paso¿yta w zakresie ich biorównowa¿-noœci (9). Zmiana postaci amitrazu, jak¹ jest Biowar i porównanie z Apiwarolem AS w kontekœcie wykszta³-cania opornoœci V. destructor wymaga dalszych badañ, które mog¹ wnieœæ nowe dane o ich skutecznoœci oraz stosowaniu w praktyce weterynaryjnej.

Piœmiennictwo

1.Anon.: A Reviev of Treatment Options For Control of Varroa Mite in New Zealand. Raport to the Ministry of Agriculture and Forestry 2001. 2.Bah M.: Prze¿ywalnoœæ czerwia pszczelego potraktowanego niektórymi

lekami przeciwwarrozowymi. Pszczeln. Zesz. Nauk. 1996, 33, 3-4. 3.Bah M.: Wp³yw niektórych leków przeciwko inwazji Varroa jacobsoni na

4.Bah M., Romaniuk K.: Wp³yw Apiwarolu AS, Fumilatu i Fluwarolu na czerw pszczeli. Pszczeln. Zesz. Nauk. 1997, 34, 3.

5.Bieñkowska M.: Preparaty stosowane w niszczeniu paso¿yta Varroa destruc-tor w latach 1996-2005. Pszczeln. Zesz. Nauk. 2007, 44, 59-60.

6.Bieñkowska M., Konopacka Z.: Porównanie skutecznoœci ró¿nych œrodków przeciw warrozie. Pszczeln. Zesz. Nauk. 1990, 27, 25-26.

7.Bobrzecki J.: Wp³yw odymiania rodzinek weselnych Apiwarolem, Warro-sektem, Folbeksem lub Fumilatem na matki pszczele, czerw i pszczo³y. Pszczelarstwo 1989, 3, 2-3.

8.Chuda-Mickiewicz B., Prabucki J., Samborski J., Kazimierczak J.: Skutecz-noœæ warroabójcza pasków z amitraz¹. Pszczeln. Zesz. Nauk. 2004, 41, 56-57. 9.Dzier¿awski A.: 25 lat zwalczania warrozy w Polsce. ¯ycie Wet. 2009, 4,

314-318.

10.Elzen P. J., Baxter J. R., Spivak M., Wilson W. T.: Control of Varroa jacobsoni Oud. resistant to fluvalinate and amitraz using coumaphos. Apidologie 2000, 31, 437-441.

11.Gliñski Z.: Wp³yw akarycydów na wybrane elementy odpornoœci pszczó³. Pszczeln. Zesz. Nauk. 1989, 26, 6-7.

12.Gliñski Z., Chmielewski M.: Badania wstêpne nad immunomodulacyjnymi w³aœciwoœciami Apiwarolu AS. Pszczeln. Zesz. Nauk. 1997, 34, 13-14. 13.Gromisz Z.: Wp³yw wspó³dzia³ania chemicznych œrodków warrozobójczych

i pestycydów na prze¿ywalnoœæ pszczó³. Pszczelarstwo 1988, 10, 10-11. 14.Hurny J., Moskal S., Londzin W.: Wp³yw stosowanych preparatów

warrozo-bójczych na œmiertelnoœæ larw pszczelich. Pszczeln. Zesz. Nauk. 1989, 26, 8-9.

15.Jeliñski M.: Badanie w³aœciwoœci warrozobójczych wybranych preparatów w rodzinach pszczelich. Pszczeln. Zesz. Nauk. 1986, 23, 10-11.

16.Konopacka Z.: K³opoty z warroz¹ (czêœæ V). Chemiczna walka z warroz¹. Pszczelarstwo 1986, 7-8, 11-14.

17.Konopacka Z.: Uwagi o metodyce badañ nad skutecznoœci¹ preparatów prze-ciwwarrozowych. Pszczeln. Zesz. Nauk. 1986, 23, 11-12.

18.Konopacka Z., Gerula D., Bieñkowska M.: Skutecznoœæ warroabójcza dostêpnych w Polsce preparatów w badaniach Oddzia³u Pszczelnictwa. Pszczeln. Zesz. Nauk. 2002, 39, 56-57.

19.Konopacka Z., Muszyñska J., Bieñkowska M.: Jak skutecznie zwalczaæ war-rozê œrodkami chemicznymi produkcji krajowej. Pszczelarstwo 1990, 7, 7-9. 20.Kopernicky J.: Varroa control in Slovac Republic. Pszczeln. Zesz. Nauk. 1996,

33, 43.

21.Kostecki R., Jeliñski M.: Badania w³aœciwoœci warrozobójczych wybranych preparatów. Medycyna Wet. 1987, 43, 280-283.

22.Kostecki R., Jêdruszuk A.: Ocena przydatnoœci tabletek dymnych stosowa-nych do walki z warroz¹ w sezonie 1987. Medycyna Wet. 1988, 44, 359-362. 23.Kulinceviæ J. M., Rinderer T. E., Mladjan V. J., Buco S. M.: Control of Varroa jacobsoni in honey-bee colonies in Jugoslavia by fumigation with low doses of fluvalinate or amitraz. Apidologie 1991, 22, 147-153. 24.Londzin W., Œledziñski B.: Opornoœæ roztocza Varroa jacobsoni na œrodki

warrozobójcze zawieraj¹ce tau-fluwalinat. Medycyna Wet. 1996, 52, 526-528. 25.Lupo A., Gerling D.: A comparison between the efficiency of summer treat-mens using formic acid and Taktic against Varroa jacobsoni in beehives. Apidologie 1990, 21, 261-267.

26.Marchetti S., Barbattini R.: Comparative effectiveness of control treatments used to control Varroa jacobsoni Oud. Apidologie 1984, 15, 363-378. 27.Milani N.: The resistance of Varroa jacobsoni Oud. to pyrethroides.

Apido-logie 1995, 26, 415-429.

28.Olszewski A.: Zwalczanie warrozy preparatem Taktic. Pszczelarstwo 1984, 12, 12-13.

29.Pidek A.: Metody leczenia warrozy pszczó³ w Polsce w latach 1991-1996. Pszczeln. Zesz. Nauk. 1998, 42, 169-176.

30.Pidek A.: Przyczyny i nastêpstwa zró¿nicowanej skutecznoœci amirazy w le-czeniu pszczó³. Pszczelarstwo 2006, 1, 6-7.

31.Pohorecka K., Bober A.: Porównanie wra¿liwoœci na amitraz populacji Var-roa destruktor pochodz¹cych z pasiek leczonych amitrazem i fluwalinatem. Pszczeln. Zesz. Nauk. 2008, 45, 43-45.

32.Pohorecka K., Gerula D., Bieñkowska M., Semkow P., Skubida P.: Wp³yw czynników biologicznych na skutecznoœæ przeciwarrozow¹ preparatu Bio-war. Pszczeln. Zesz. Nauk. 2006, 43, 39-40.

33.Romaniuk K.: Wp³yw odymiania rodzin pszczelich preparatami przeciwwar-rozowymi na przebieg temperatury w gnieŸdzie oraz na wylatywanie pszczó³ z ula. Pszczeln. Zesz. Nauk. 2000, 37, 77-78.

34.Romaniuk K.: Wp³yw temperatury w ulu na skutecznoœæ zwalczania inwazji Varroa jacobsoni u pszczó³. Medycyna Wet. 2000, 56, 741-742.

35.Romaniuk K., Bah M.: Próba oceny wp³ywu preparatów warroabójczych na masê cia³a pszczó³ przygotowywanych do zimowli. Pszczeln. Zesz. Nauk. 1997, 34, 49-50.

36.Romaniuk K., Bobrzecki J., Lipiñski Z.: Wp³yw inwazji Varroa jacobsoni (Oudemans, 1904) na rozwój matek pszczelich. Pszczeln. Zesz. Nauk. 1983, 20, 18-19.

37.Romaniuk K., Lipiñski Z.: Próba zwalczania inwazji Varroa jacobsoni (Oude-mans 1904) u pszczó³ przy pomocy preparatu TCL. Medycyna Wet. 1981, 37, 342-344.

38.Romaniuk K., Lipiñski Z.: Przebieg inwazji Varroa jacobsoni w rodzinach pszczelich leczonych amitraz¹ w dymie. Pszczeln. Zesz. Nauk. 1985, 22, 19-20.

39.Romaniuk K., Lipiñski Z.: Terenowa przydatnoœæ preparatu TCL do zwalcza-nia warrozy u pszczo³y miodnej. Medycyna Wet. 1982, 38, 450-453. 40.Romaniuk K., Witkiewicz W.: Ocena przebiegu inwazji Varroa jacobsoni

u pszczó³ po wieloletnim leczeniu preparatem Apiwarol AS. Pszczeln. Zesz. Nauk. 2001, 38, 83-84.

41.Romaniuk K., Witkiewicz W.: Skutecznoœæ preparatu Apifos do zwalczania inwazji Varroa jacobsoni u pszczó³. Medycyna Wet. 2000, 56, 665-666. 42.Sabatini A. G., Carpana E., Serra G., Colombo R.: Presence fo acaricides

and antibiotics in sampels of Italian honey. Apiacta 2003, 38, 46-49. 43.Smólska-Szymczewska B.: Oddzia³ywanie amitrazy na bakterie jelita

œrodko-wego pszczo³y miodnej (Apis melifera L.). Pszczeln. Zesz. Nauk. 1992, 39, 30. 44.Sokó³ R., Michalczyk M.: Ocena inwazji Varroa destructor u pszczó³

leczo-nych Biowarem. Pszczeln. Zesz. Nauk. 2009, 46, 54-55. 45.Wyrwa S.: Czy¿by cudowny lek &. Pszczelarstwo 1990, 7 ,7.

Adres autora: dr Adam Dzier¿awski, Al. Partyzantów 57, 24-100 Pu³awy; e-mail: a.dzierzawski@piwet.pulawy.pl