Maciej Drzewiecki
PO JĘCIE TU RY STY K I W IEJSKIEJ NOTION DU TO U R ISM E RURAL TH E N O TIO N OF R U R A L TOURISM
W artykule zaproponow ano zdefiniowanie pojęcia »turystyka wiejska« oraz przed stawiono formy turystyki wiejskiej.
W literaturze przedm iotu funkcjonuje, mniej lub bardziej pow szechnie, sze reg pojęć zw iązanych bezpośrednio z rekreacją (turystyką)1 upraw ianą na tere nach pozam iejskich:
- turystyka w iejska (rural tourism),
- turystyka odbyw ająca się na obszarach wiejskich (country tourism),
- turystyka farm erska lub zagrodow a {farm tourism, Urlaub a u f dcm Bauernhof),
- agroturystyka (agrotourism),
oraz pojęcia szersze, ja k turystyka ekologiczna, postindustrialna, alternatyw na, czy zielona.
Do rzadziej spotykanych określeń, dotyczących turystyki luźniej związanej z terenam i wsi, należą:
- turystyka rekreacyjna (aktyw ność o charakterze zdrowotnym ),
- turystyka przyrodnicza (zw łaszcza poznawanie obszarów i obiektów chro nionych prawem - parki narodow e i krajobrazow e),
- turystyka historyczna (poznaw anie dziedzictw a narodowego),
- turystyka kulturow a (poznaw anie życia innych środow isk społecznych)2.
1 W artykule pominięto dyskusyjność zakresu pojęć: »turystyka - rekreacja«, stosując do ana lizowanej dziedziny nazwę »turystyka« zgodnie z brzmieniem używanym w relacjonowanych pub likacjach anglojęzycznych.
Treści w ym ienionych pojęć nie są rozłączne, odw rotnie, cechuje j e pewien stopień podobieństw a i zazębianie się ich zakresów znaczeniow ych. N a podsta wie literatury nie m ożna jed n ak sform ułow ać takich ich definicji, które byłyby w m iarę pow szechnie uznane w środow isku naukowym. W rozważanej sytuacji staje się konieczne dokonanie analizy logicznej treści interesujących nas pojęć. W tym celu m ożna oprzeć się na kryteriach: form alnym , etym ologicznym i fun kcjonalnym .
Turystyka w iejska zarów no z etym ologicznego, ja k i form alnego punktu w i dzenia je st oczyw iście tą, która odbywa się na terenach wiejskich. W tym m iej scu natychm iast pojaw ia się trudność z określeniem pojęcia „w si” . Form alnie rzecz biorąc tereny w iejskie są w yznaczone urzędowo, jak o tc, które m ieszczą się w granicach odpow iednich jednostek podziału adm inistracyjnego państwa; są to więc obszary nie w chodzące w obręb miast. To kryterium form alne zostało jed n ak ju ż daw no podw ażone przez J. K o s t r o w i c k i e g o (1976), który w ysunął kryterium funkcjonalne, uznając za tereny wiejskie obszary położone m iędzy m iastam i w ydzielonym i. N a terenach tych przew aża rolnictw o, leśnic two, rybołów stw o oraz rekreacja w raz ze zw iązanym i z tym funkcjam i: prze tw órstw em , osadnictw em , usługami i urządzeniam i infrastruktury technicznej.
U jęcie pow yższe nie w ystarcza jed n ak dla określenia ram przestrzennych dla turystyki w iejskiej, gdyż w yznaczone w ten sposób obszary m ogą posiadać cechy utrudniające, lub w ręcz uniem ożliw iające upraw ianie turystyki, której jednym z celów jest odtw arzanie i pom nażanie sił duchow ych i fizycznych czło wieka. C echy te zw iązane są z istnieniem w samej wsi, lub w blisko położonych m iastach, obiektów zagrażających zdrowiu i dobrem u sam opoczuciu, a także z koncentracją ludzi, budowli i pojazdów.
Uw arunkow ań powyższych nie uw zględnia także znana definicja Brytyjskiej Rady Turystyki, uznająca, że dla celów praktycznych określenie »wieś« (okolica w iejska - country sicie) odnosić m ożna do „w szystkich rolnych, leśnych i innych terenów otw artych, łącznie z osadzonymi tam wsiami i małymi m iastam i, po
niżej 10 tys. m ieszkańców ” ( G i l b e r t , T u n g 1989). Szeroki zakres tej de finicji spraw ia, że obejm uje ona nie tylko tereny „uznane za w iejskie”, ale także w różnym sensie i różny sposób zdegradow ane, uprzem ysłow ione i przez to źle oddziałujące na zdrow ie i psychikę ludzi.
R ozw iązanie tego dylem atu tkwi w zaproponow anym przez H. G r o l - I e a u i A. R a m u s a (1986) podziale przestrzeni wiejskiej na dwie części:
1) tereny podm iejskie, zurbanizowane i uprzemysłowione, z dużym udziałem zatrudnienia pozarolniczego, gdzie rolnicy stanow ią zdecydow aną m niejszość;
2) głęboką wieś („praw dziw ą”), oddaloną od miast, bardziej rolniczą, z mało skażonym środow iskiem przyrodniczym .
Precyzując bliżej pojęcie „głębokiej w si” ze społeczno-ekonom icznego pun ktu w idzenia należałoby wskazać takie cechy, jak:
- niski poziom urbanizacji (m ierzonej wskaźnikam i funkcjonalnym i, np. udziałem ludności pozarolniczej),
- przew aga działalności rolniczej, - n i s k i poziom uprzem ysłow ienia,
co w efekcie w yraża się cecham i korzystnym i dla wypoczynku: dobrym stanem środow iska przyrodniczego, atrakcyjnym , harm onijnym krajobrazem kulturo wym, ograniczoną liczbą turystów , ciszą i spokojem , a nierzadko w artościo wymi elem entam i regionalizm u i folkloru.
W regionach górskich tereny zaludnione nie posiadają wszystkich w ym ie nionych cech (np. m ają niski udział rolnictw a), ale m ają je sąsiadujące obszary przyrodnicze i one stanow ią tereny turystyczne.
U w ypuklenie cech „głębokiej w si”, dokonane wyżej, w skazuje jed n o cz e śnie, że nie m am y na myśli „praw dziw ej” wsi w rozum ieniu zacofania, biedy i prym ityw nej gospodarki jak o je j sym ptom ów , gdyż taka wieś w Polsce prak tycznie nie istnieje, lecz w ieś pozbaw ioną czynników utrudniających w ypo czynek.
Jeżeli zgodzim y się z prezentow anym ujęciem zakresu przestrzennego wsi, stanow iącej obszar, na którym odbyw a się turystyka wiejska, to należy skon frontow ać je z kryterium funkcjonalnym i określić, jak ie formy turystyki m ogą egzystow ać w tym środow isku, a ja k ie nie.
G łęboka w ieś to zapew ne obszar wędrówek, w ycieczek krajoznawczych i turystyki specjalistycznej (choć nie każdej, bo trudno uznać, że w ycieczki w y sokogórskie odbyw ają się na terenach typow o w iejskich), natom iast pobyty w dużych, zurbanizow anych m iejscow ościach w czasow ych, choćby miały for m alnie status wsi (np. Charzykow y) lub w luksusowych hotelach i pensjonatach, nastaw ionych na utrzym anie klientów przez całą dobę w obrębie kom pleksu ho telow ego - raczej nie.
W śród definicji używ anych w literaturze przedm iotu dla sprecyzow ania ana lizow anego tu pojęcia, najbardziej lapidarne są te, które określają turystykę w iejską ja k o różnorodne formy w ypoczynku, rozw ijające się na obszarze wsi (m. in. B a r b i e r 1991). Podobne stanow isko zajm uje M. Jansen-V erbeke, która „turystyką na obszarach w iejskich” obejm uje „w ycieczki, turystykę w ę drow ną po okolicach w iejskich (sam ochód, rower, łódź, koń), ja k rów nież w a kacje pobytow e [...] w w iejskich hotelach, na kem pingach, w w ioskach w aka cyjnych, pensjonatach i kwaterach prywatnych” ( J a n s e n - V e r b e k e 1990, s. 41), a w ięc praw ie wszystko, co m oże dziać się, z naszego punktu w idzenia, na wsi.
R ozw inięte koncepcje i definicje podają m. in. Bernard Lane oraz E. T. Davies i D. C. G ilbert. Pierw szy z nich przeciw staw ia się lapidarnym ujęciom: „ekologiczna turystyka w iejska to nie je st po prostu w ypoczynek zlokalizow any na wsi; m a ona szereg kluczow ych cech”, wśród nich zaś autentyczność, osobis te kontakty z ludźmi i środow iskiem przyrodniczym , udział w życiu wsi i szereg
innych (L a 11 e 1992a). W tym m iejscu, rozw ażając szeroko, czym je s t w isto cie turystyka w iejska, zauw aża trafnie, że „nie tylko m a ona m iejsce na wsi, lecz »w iejskość« je s t je j centralnym punktem ” , po czym uściślając ten pogląd dodaje, iż obejm uje ona nic tylko wakacje na farm ie ale rów nież ekoturystykę, spacery, w spinaczkę, turystykę row erow ą i zdrow otną, przygodę, podróże krajo znaw cze, poznaw anie dziedzictw a narodow ego oraz turystykę etniczną (L a 11 c 1992b, s. 4). W ostateczności, w opracow aniu firm owanym przez OECD
(Tourism Strategie*... 1993, s. 32) form ułuje następującą definicję: „turystyka w iejska je s t tą, która zlokalizow ana je s t na terenach funkcjonalnie w iejskich, a fundam entalne znaczenie m ają dla niej specyficzne cechy w iejskiego św iata przestrzeni otw artych, kontakty z naturą, wiejskim dziedzictw em i społeczeń stw em ” .
Podobne myśli, sform ułow ane jed n ak nieco szerzej, zaw iera definicja M. D rzew ieckiego z 1995 r.: „Turystyka w iejska stanowi form ę rekreacji odby wającej się na obszarach »prawdziwej wsi« i obejm uje w ielorakie rodzaje ak tywności rekreacyjnych zw iązanych z przyrodą, w ędrów kam i, turystyką krajo znaw czą, zdrow otną, kulturow ą i etniczną” ( D r z e w i e c k i 1995, s. 22). Dzisiaj skłonny jestem wyłączyć z tej definicji turystykę zdrow otną, kojarzącą się z pobytam i (a więc nie turystyką) szpitalno-sanatoryjnym i, które nie m ają żadnego zw iązku z wsią, a ponadto dalekie są od dobrow olności, stanow iącej jedno z kryteriów turystyki w ogóle, a także turystykę etniczną, która m oże do tyczyć zarów no miast, ja k i wsi. Po tych korektach oraz uzupełnieniu o kryte rium funkcjonalne, proponow ana definicja brzmi: „Turystyka w iejska stanowi form ę rekreacji odbyw ającej się na terenach „prawdziwej w si”3 i w ykorzystu jącej jej specyficzne w alory i zasoby, obejm ując w ielorakie rodzaje aktywności rekreacyjnych zw iązanych z przyrodą, w ędrów kam i, krajoznaw stw em i pozna niem w si” .
D efinicja nie obejm uje położonych na wsi zurbanizow anych m iejscowości w czasow ych oraz turystyki specjalistycznej, odbyw ającej się na terenach chro nionych (parki narodow e) lub nie mających charakteru w iejskiego (tereny w yso kogórskie), a także w szystkich rodzajów aktywności rekreacyjnych na terenach podm iejskich (np. ogródki działkow e, ośrodki wypoczynku św iątecznego). N ie obejm uje więc - co najw ażniejsze - całości wypoczynku ani wszystkich tere nów pozam iejskich. Tym samym jej treść je st całkow icie różna od określenia „turystyki na terenach w iejskich”, które zresztą - z punktu w idzenia prezento wanych w yw odów i ich logiki je s t zbędne, a m erytorycznie chybione, gdyż by łoby w yłącznie formal¡styczne, a obejm ow ałoby zjaw iska i formy zagospodaro w ania tak różne, ja k np. stanice w odne i motele przy drogach ekspresow ego ru chu, czy luksusowe hotele i kwatery agroturystyczne.
3 Poprawne, choć mniej jednoznaczne, byłoby alternatywne zastosowanie w treści definicji pojęcia „wsi w znaczeniu funkcjonalnym”, które nie spełniałoby jednak wszystkich wskazanych poprzednio cech środowiska wiejskiego sprzyjającego wypoczynkowi.
R easum ując - w prezentow anym ujęciu, uw zględniającym stanow iska in nych autorów i w łasne, turystykę w iejską stanow ią je j typowe formy, które nie m ają sensu istnienia gdzie indziej, niż na terenach „prawdziwej w si” : agrotu rystyka, w ędrów ki piesze, konne, kolarskie i m otorowe.
Na terenach o form alnym statusie wiejskim , lecz poza „głęboką w sią” rozw ijają się: alpinizm (taternictw o), wędrówki górskie, pobyty uzdrowiskowe, pobyty w hotelach wypoczynkowo-rozrywkowych i inne; nie są one turystyką w iejską.
Ponadto istnieją formy, które m ogą egzystow ać w obrębie „głębokiej w si” . S tanow ią w tedy część turystyki w iejskiej, gdy trasa biegnie przez różnego typu tereny w iejskie: turystyka wodna, turystyka pielgrzym kow a, w ycieczki przyro- doznaw cze oraz pobyty wczasowe.
O perując pojęciem „produktu turystycznego”, dla turystyki w iejskiej jeg o rdzeniem są: środow isko przyrodnicze oraz dziedzictw o kulturow e (sztuka ludo wa, zw yczaje, obchody św iąt, architektura regionalna, wiejski sposób zagospo darow ania wsi i zagrody oraz inne). Wokół rdzenia rozbudow ana je s t usługow a część produktu: zakw aterow anie w obiektach o charakterze tradycyjnym , regio nalna kuchnia i transport, w ypożyczalnie sprzętu, stadniny. Tak skonstruow any wiejski produkt turystyczny, zgodnie z założeniam i strategii rozwoju (opraco wanej dla Polski przez ekspertów Unii Europejskiej), może stać się tzw. produk tem m arkow ym (M a j e w s k i 1997).
Na m arginesie rozważań pojęciowych w arto przytoczyć o ficjaln ą opinię K o misji Unii Europejskiej z 1990 r„ która w raporcie dotyczącym wyników pro mocji turystyki w iejskiej stwierdza: „w Europie nie istnieje żadna precyzyjna definicja turystyki w iejskiej, a naw et środow iska w iejskiego [...] formy tego zja w iska są różnie postrzegane w poszczególnych krajach [...J najczęściej jedn ak w ystępuje pod etykietką »taniej turystyki«” (Commimity 1992).
PIŚM IENNICTW O
B a r b i e r B.. 1991, Turystyka na obszarach wiejskich we Francji, Acta Univ. Lodz., Folia geogr., z. 14.
Comm unity Action to Promote Rural Tourism. Communication fro m the Commission, [w:] Tourism on the Farm, 1992, Environmental Inst., University College, Dublin.
D a v i e s E. T., G i l b e r t D. C., 1992, A Case Study o f the Development o f Farm Tourism
in Wales, Tourism M anagement, March.
D r z e w i e c k i M., 1995, Agroturystyka. Założenia - uwarunkowania - działania, Inst. Wyd. „Św iadectwo”, Bydgoszcz.
G i l b e r t D., T u n g L., 1990, Public Organizations a nd Rural Marketing Planning in
England a n d Wales, Tourism Management, June.
G r o l l e a u II., R a m u s A., 1986, Espace rural, espace touristique le tourisme à la
campagne et les conditions de son développement en France, La Documentation française,
J a n s e n - V e r b e k e M., 1990, Znaczenie turystyki na obszarach wiejskich w Europie, Probl. Turystyki, nr 1/2.
K o s t r o w i e k i J, 1976, O bszary wiejskie ja k o przestrzeń wielofunkcyjna, Przegl. Geogr,, z. 4.
L a n e B., 1992a, A Philosophy fo r Rura! Tourism, [w:] Tourism on the Farm, Environmental Inst., University College, Dublin.
L a n e B., 1992b, A Review fo r the Organization fo r Economic Co-operation a nd Development, Rural Tourist Unit, University o f Bristol.
M a j e w s k i J., 1997, Koncepcja tworzenia produktów murkowych w turystyce wiejskiej (ma
teriały konferencyjne), Centrum Doradztwa i Edukacji w Rolnictwie, Kraków.
P i g r a m J. J., 1991, Planning fo r Tourism in Rural Australia Bridging the Policy Immplenta-
tion Gap.
Tourism Strategies an d Rural Development, 1993, Organization for Economic Co-operation and
Development, Tourism Committee, Paris.
Dr hab. Maciej Drzewiecki, prof. ATR Wpłynęło:
Katedra O chrony i K ształtow ania Środowiska 20 października 1997 r. Zakład Gospodarki Przestrzennej
ul. Sucha 9 85-796 Bydgoszcz
RÉSUMÉ
Dans l’article, on a présenté la proposition de définir la notion „tourisme rural” (rural tourism). Du point de vue formel, on pourrait le caractériser comme celui qui a lieur sur les terrains ruraux. Cependant ces terrains au sens administratif (donc tous ceux hors de la ville) embrassent des étendues, qui ne favorisent pas le repos, ou bien le rendent impossible eu égard aux effets qui peuvent nuire à la santé. Ce sont les terrains industrialisés ou urbanisés, quoique formellement ruraux.
En connection avec ce fait, en s ’appuyant sur G r o 1 1 e a u et R a m u s (1986), on a adopté l’opinion, que le tourisme rural est celui, qui profite de tous les traits de la campagne et ne se fait que sur ces terrains ruraux, q u ’on peut définir comme campagne „profonde” et „vraie” . Les traits de celle-ci sont: la densité basse de la population, le niveau peu élevé de 1’ urbanisation, la prépondérance de l’activité agricole et le niveau bas de l’industrialisation. Les terrains m ention nés doivent favoriser le repos par le bon état du milieu naturel, le paysage culturel attrayant et harmonieux, le silence et la tranquillité, le mouvement des personnes et des véhicules très limité.
La définition q u ’on propose est comme suit: Le tourisme rural constitue une forme de récréation (partant du principe que toute récréation est une notion principale, embrassant toutes les formes du repos actif et passif) se faisant sur les terrains de la „vraie campagne” et exploitant ses valeurs et ressources spécifiques, prenant en considération les genres variés des activités de récréation liés à la nature, aux tours, à la chorographie et à l’approche des problèmes rustiques.
La notion ainsi définie ne comprend pas les grandes localités de repos urbanisées, même si elles comptent parmi les villages, ni les excursions au sein de la nature dans les Parcs Nationaux ou celles en montagne, ni l’alpinisme et les séjours dans les hôtels de repos et de distraction situés à la campagne. Elle ne prend pas, non plus, en considération les activité de récréation sur les terrains suburbains fortem ent développés et intensivement aménagés.
Les formes primordiales du tourisme rural sont: agrotourisme, promenades à pied, à cheval, à bicyclette, à vélomoteur.
Traduit par Lucjan Kowalski
SUMMARY
The article presents an attempt to define the term 'rural tourism ’. Formally, it could be defined as one which occurs in rural areas. These areas, however, from the administrative point of view, also comprise areas with features which are unsuitable for resting or even make it impossible because of their harmful effect on human organism. They are industrialized and urbanized areas, though formally they remain rural.
Consequently, following H. G r o 1 1 e a u and A. R a m u s (1986), it was assumed that rural tourism, that is such which makes use o f country features, occurs only in this part o f rural areas which can be described as ‘genuine’ country o f the following characteristics: low density of population, a low level o f urbanization, agricultural activity predominating, and a low level of industrialization. Such areas should possess features beneficial for recreation: good condition of the natural environment, attractive, harmonious cultural landscape, peace and quiet, small human and car traffic.
The following definition has been proposed: rural tourism is a form o f recreation (considering that recreation is a primary term, comprising all forms o f passive and active recreation), which occurs in the ‘genuine country' areas and makes use o f its special values and resources, covers all kinds o f recreational activities related with nature, walking, tramping and familiarizing with the country. A definition constructed in this way comprises neither big, urbanized recreational places, which formally might have the status o f villages, nor nature trips in National Parks, mountain excursions and mountaineering, nor stays at the hotels (recreation and entertainment) situated in the country. It does not refer to various recreational activities in suburban areas, which are well developed economically.
The main forms o f rural tourism are: agro-tourism, walking, horse-riding, cycling and motor cycling.
