A C T A U N I V E R S I T A T I S L O D Z I E N S I S P O L U OBCONOMICA 44, 1985_____________
Ryszard Gładysz*
PRZYRODNICZE PODSTAWY ROZWOJU PRODUKCJI ROLNICZEJ NA OBSZARZE WOJEWÓDZTWA SKIERNIEWICKIEGO
W grapie czynników kształtujących rozwój i realizacją pro- dukcji rolniczej bardzo ważną role odgrywają warunki przyrodni-cze obszaru, a zwłaszcza ukształtowanie terenu, klimat i gleby* Dokładna ioh znajomość oraz prawidłowa ooena pod kątem potr*eb rolniotwa w ujęciu przestrzennym pozwala na podejmowanie wła- śoiwyoh deoyzji oo do apoaobu gospodarowania, wielkośoi i Jako- śoi produkoji, a tym samym na efektywniejsze wykorzystani.» pra-cy rolnika.
1. Rzeźba terenu
Województwo akiemiewickie pod wzglądem ukształtowania powie-rzchni należy do makroregionu nizin środkowej Polaki. W krajo-brazie województwa dominuje rzeźba płaskorówninna oraz niskofa- lista i niakopagórkowata, a wieo bardzo korzystna dla rolnictwa. Jeat ona typowa dla 98% powierzchni [9,10].
Północna i środkowa cześć województwa wchodzi w obręb rozle-głego, równoleżnikowego obniżenia Pradoliny Warszowsko-Berliń- skiej. Na obszarze tym J. Kondracki [2] wyróżnił Równinę Kut- nowską (na północy) i Równinę Łowioko-Błońską (na południu),któ-ra ku wschodowi przechodzi w Kotlinę Warszawską. Powierzchnia równin Jest prawie płaska, lekko nachylona ku oai pradoliny. W po-wiązaniu z korzystnymi właśoiwośoiami glob stwarza to szczególnie
dogodne warunki dla rozwoju wyaokotowarowej produkcji rolnlosej. Wąskie (2-5 ton), mocno zabagnlone dno pradoliny użytkowane ja-ko łąki i pastwiska, wyja-korzystywane przez rzek« Bzur« wymaga u- regulowanla stosunków wodnych*
Południowa ozęśó województwa stanowi wysoczyzn« pokrytą ma-teriałem akuTulacyjnym lodowca. J. Kondracki wydzielił tu dwie jednostki fizyczno-geograficzne» Wzniesienia Łódzkie (na zacho-dzie) i Wysoczyzn« Rawską (na wschozacho-dzie) rozdzielone doliną Raw-ki* Przewodnim elementem krajobrazu tej oz«śd terenu są wzgórza i pagórki morenowe o dość łagodnyoh stokach i bochenkowatych kształtach. Występujące w ich obr«ble wysokości względne są na ogół niewielkie (20-40 o), a nachylenia stoków kształtują si« w granicach 1-6&* Pormy te nie tworzą wi«c większych przeszkód w prowadzeniu gospodarki rolnej i mechanizacji zabiegów produkcyj-nych. Wyjątek stanowią tereny leżące w półnoonej strefie stromej kraw«dzl Wzniesień Łódzkioh biegnącej od Brzezin, poprzez Żele- ohlinek, Cielądz i Żdżary. Bogactwo form wypukłyoh oraz liczne peryglaojalne nieokl 1 suche doliny, a także gł«boko wcięte doliny Urogl, Mrożycy i Skiernlewkl powodują, że wysokości względne osiągają tutaj 80-90 m, a spadki dochodzą do 15%. Rejon ten wymaga speojalnego użytkowania ziemi zapobiegającego erozji gleb* Należałoby tu m. in. w wl«kszym niż obecnie stopniu rozwi-jać upraw« krzewów owocowych lub niektórych warzyw.
2« Agrokllmat
Klimat woj. skierniewickiego, podobnie jak całej środkowej Polski, kształtuje sl« pod przeważającym wpływem zachodnich mas powietrza. Odznacza sl« on dużą zmiennością stanów pogodowyoh, zwłaszcza wiosną.
2*1 Temperatura powietrza
Przestrzenny rozkład temperatur powietrza nie wykazuje więk-szego zróżnicowania. Średnie temperatury roku kształtują si« w granicach 7*6-8,0°C, przy czym wschodnia oz«śd województwa jest nieco oleplejsza od zaohodnlej. A. Sohmuck [6] zalicza ją do regionów najcieplejszych w kraju*
Rozkład temperatur w ciągu roku układa się zazwyczaj korzy- atnle dla wtroatu roślin (tab.1). Okrea wegetacji trwa przecięt-nie 211-214 dni, Jest zatem wystarczająco długi dla rozwoju uprawianych na tym terenie roślin zbożowo-okopowych, wyrzyw 1 drzew owocowych« Rozpoozyna aię on zazwyczaj ok. ^ kwietnia, a kończy 4-5 liatopada [1]. Dość częste azkody w uprawach, szcze-gólnie w plonach owoców i warzyw, wyrządzają jednak opóźnione przymrozki wiosenne, które zdarzają się Jeszcze w pierwszych dniach maja. Suma rooznych dobowych temperatur powietrza wyż-szych od 0°C w okresie wegetacyjnym kształtuje aię w pobliżu 2700°C, a więo na poziomie optymalnych wymagań ci< Inych wazya- tkich roślin uprawianych na tym terenie, np. dla żyta wynoszą one 1700-2125°C, pszenicy 2000-2500°C, ziemniaków 22OO-20OO°C, buraków cukrowych 2400-2800°ę.
2.2 Opady atmosferyczne
Województwo skierniewickie należy do obszarów o stosunkowo ubogich opadach atmosferycznych. Średnio w roku wynoszą one 530- -550 mm. Wyjątek stanowi południowo-zachodnia częśó województwa leżąca w obrębie Wzniesień Łódzkich stanowiących barierę dla wilgotnych wiatrów z kierunków zachodnich, gdzie sumy roozna przekraczają 600 mra (Strzelna 640 min).
Rozkład opadów w ciągu roku Jest dla wegetacji roślin dośó korzystny (tab. 2), ale ilośó otrzymywanej tą drogą wody oscy-lują w pobliżu dolnej granicy tranapiraoji licznych odmian ro-ślin uprawnych. W przypadku zbóż są one nawet niżBze od tej gra-nicy. W. Przedpełaka [5] uważa, że interesujący nas obszar leży w pasie o tak niedostatecznym uwilgotnieniu, że prawie nie istnie-je tu możliwość, szczególnie w okresie wegetacyjnym, pełnego za-spokojenia potrzeb wodnych roślin. Wpływa to hamująco na ich prawidłowy rozwój. Według T. Olazewskiego [4] susza glebowa trwa tu przeciętnie od przełomu czerwca i lipca do października.
Deficyt wilgoci w glebie pogłębiany Jest dodatkowo prze* nieregularnośó opadów. Występujące w okreaie wegetacyjnym dwu-, trzytygodniowe okreay besdeazczowe odczuwane są szczególnie do-tkliwie na glebach lekkich o małej pojemności wodnej 1 niewiel-kiej sile ssącej. Stąd konieczność podjęcia i realizacji progra-mu tworzenia na rzekach małych rolniczych zbiorników
retencyj-T a b e l a 1 Średnie miesięczne i roczne temperatury powietrza w okresie 1931-1960 (w °C)
■ J
Miejscowość I II III IV V VI VII VIII n I II III Rok
Skierniewice Strzelna -3,3 -3,5 -2,5 -2,9 1,3 1,0 7,5 7,1 13,3 13,0 16,8 16,4 18,5 18,1 17,5 17,3 13,7 13,3 8,0 7,5 3,1 2,7 —0,6 -0,8 7,8 7,5
ić
jjL S i ^ c ^ .jY .S t L o i ó s u k .j^ r “
i:
kii"<
“010211
x . . T a b • 1 a 2
wrednie miesięczne i roczne sumy opadów atmosferycznych w okresie 1951-1970 (w na)
Miejscowość I II III IV V VI VII VIII U I II III Rok
Strzelna 31 41 34 42 66 72 106 67 50 37 52 42 640 Łowicz 25 33 27 33 53 66 84 61 47 31 45 37 542 Sucha Nowa 25 29 22 35 61 63 BŚ 58 39 29 45 36 530 Skierniewic« 20 26 23 34 58 65 93 60 43 29 41 31 523
nych, deszczowania gruntów ornych oraz stosowania w znaczni« większym niż obecni* zakreśla zabiegów nawadniająoych na uży-tkach zielonych. W przypadku zbóż rozwijać należy również ay- stem uprawy ozimej* W warunkach ograniczonej możliwośoi . roa-budoty urządzeń nawadniających, zwłaszoza deszczująoyoh, racjo-nalną rejonizację-uwzględniającą stosunki agrokllmatyozne nale-ży traktować Jako istotny czynnik maksymalizacji produkojl roślinnej*
3, Uwarunkowania glebowe
Skałami macierzystymi gleb na całym obszarze województw« są różnej miąższości osady czwartorzędowe, głównie gliny zwa-łowe, plaski i żwiry zwałowe oraz utwory akumulacji wodnej. 1 północnej części podłoże gleb w dużej mierze stanowią zaetoi-ekowe osady mułowo—ilaste*
I strukturze jakościowej gleb dominują wyraźnie gleby zali-czane do klas IV i V (ok. 6®i). Szozególnle dużo jeet ioh w środkowo-zachodniej i południowej części województwa, Oleby do-bre i bardzo dodo-bre (klasy II-III) stanowią 18,6% ogólnego areału gruntów i 73» użytków zielonych. Występują one na Róww ninie Kutnowskiej i we wschodniej części Równiny Lowloko-Błoń- sklej. Najgorsze gleby (klasa bonitacyjna VI) posiada Kotlika Warszawska i strefa krawędziowa Wzniesień Łódzkioh oraz ®alnyi Jaktorów, Radziejowice, Żabia Wola. Część z nich klasyfikuje się pod zalesienie. Typy gleb i ich genezę przedstawia rya. 1 .
3.1. Kompleksy przydatności rolniczej gleb
Rozkład przestrzenny gleb, w powiązaniu z rzeźbą terenu i układem stosunków wilgotnościowych, pozwala wyróżnić obszary • zbliżonych właściwośoiach rolniczyoh, tzn. kompleksy przydatno-ści rolniczoj gleb [7,9]. Ich udział w ogólnej powierzchni użytków rolnych przedstawia tab. 3
Gleby kompleksu pszennego bardzo dobrego sprzyjająoe upra-wie nawet najbardziej wymagająoych roślin zajmują zaledwie 0,496 powierzchni gruntów ornyoh w województwie. Są to czarna
Rys. 1. Typy gleb i ich geneza
Gleby pseudobielicowe i brunatne «rłueona. > wytworzone z pisaków luźnyoh.2 - z pia-sków słabogliniastych, 3 - z piaSów g l L i ^ I
Z pias^c5w gliniastych na glinach i fił?«.-sPiąa»ezonych, 5 - z glin lekkich, 6 - z pyłó* różnego pochodzenie,gleby brunatne: 7 - z
Zie?iei 8 * » glin lekkiej 9 - z pyłów różnego pochodzenia; 10 - siady,• 11 - *le-
by hydromorficzne y gle
Ocena warunków cgroekatogicznych w skali 100- punktow ej
Rys. 2. Waloryzacja rolniczej przestrzeni produkcyjnej woj. skierniewickiego
T a b e l a 3 Kompleksy przydatnoioi rolniczej gleb
Nazwa kompleksu Powierzchnia
w ha w %
Grunty orne
-■■■■■■ .. ni ■ ■ J
Pszenny bardzo dobry 1 157 0,4
Pszenny dobry 26 764 9,5
Pszenny wadliwy 410 0,1
Żytni bardzo dobry 62 290 22,1
Żytni dobry 58 572 20,8
Żytni słaby 65 038 23,1
Żytni bardzo słaby 37 129 13,2
Zbożowo-pastewny moony 13 431 4,8
Zbożowo-pastewny słaby 17 210 6,0
Użytki zielone
Bardzo dobre i dobre 21 0,1
Średnie 17 220 51,8
Słabe i bardzo słabe 16 006 48,1
Ź r <5 4 ł o: T, W i t e k , Rolnicza przestrzeń produkowa-na Polaki w liozbach. Suplement, Puławy 1975.
ziemie właćciwe 1 najlepsze gleby brunatne wytworzone z gi; .. Występują one wyspowo w gminach» Zduny, Bielawy, Domaniewice i Teresin.
Stosunkowo niedużą powierzchnię obejmuje również kompleks pszenny dobry. Tworzą go czarne ziemie zdegradowane, niektóre gleby brunatne wykeztałoone z pyłów na glinach i najlepsze gle-by paeudobielioowe. Tu również można uprawiać wszystkie rośliny, szczególnie pszenicę i buraki cukrowe. Wysokość plonów zależy Jednak w dużej mierze od poziomu agrotechttiki. Ze względu na okresowo zmienne warunki wilgotnościowe gleby te wymagają dre-nowania. Największy areał zajmują w gminach: Zduny, Bielawy, Domaniewice, Sochaczew, Teresin, Łowicz, Wiskitki, Rybno 1 Ko-cierzew.
Do kompleksu pszennego wadliwego należą gleby brunatne •tref krawędziowyoh 1 obszarów pagórkowatych narażone na łatwą erozję i duże «traty wody opadowej wskutek «pływu powlera- ohnlwego. Są on« trudn« do uprany i okresowo sbyt suoh«t a plo-ny na nioh ulegają bardzo dużym wahani aa. H«wl«lkl« płaty ta* kloh gl«b występują w gatnaohi Domanlewioe, Brzeziny, Biała Rawska*
Ponad 80* powierzchni gruntów ornyoh województwa to komplek-sy żytnie brednio 1 słabo zasobne w próohnloę 1 składniki pokarmowe.
Kompleks żytni bardzo dobry tworzą gleby brunatne wyługo- wzne 1 pseudoblelloowe powstałe z glin plaszozystyoh 1 pyłów o- raz nadmiernie uwilgotnlone czarne ziemie* Są one kwaśne, ale łatwe do uprawy 1 przeważnie o właśoiwyoh stosunkach wodnyoh* °bre efekty daje tu sadownictwo. Przy właściwej agroteohnloe gleby te wykazują wysoki stopień kultury rolnej i nadają się do uprawy roślin charakterystycznych dla kompleksów pszennych,Obej-mują one wsohodnlą część Równiny Kutnowskiej (gminyi Chąśno, Ko- ol«rz«w, Rybno), gminy Nowa Sucha i Teresin oraz rozległe poła-cie wysoczyzn C<5*inyi Dmosin, Rogów, Jeżów, Głuohów, Żabia Wola 1 Puszcza Mariańska),
Oleby pseudoblellcowe i brunatne IV klasy bonitacyjnej wy-tworzone z pyłów różnego pochodzenia lub z plasków gliniastych zalegających na zwlęślejszym podłożu stanowią kompleks żytni dobry. Są one zakwaszone i dośó wrażliwe na susz«. Roślinami ty-powymi dla tego konpleksu są żyto i ziemniaki, ale przy odpowie-dnia nawożeniu mineralnym i poprawie stanu uwllgooenla udaje sit tutaj również rzepak, jęczmień 1 pszenloa ozima* Duży ob-szar takich gleb występuje w gminach Brzeziny 1 Biała Rawska.
Gleby pseudoblelloowe, wytworzone z piasków złabogliniastych głębokich, wykazujące ze względu na dużą przepuszczalność nie-dobór wody prawie w całym okresie wegetacyjnym tworzą kom-pleks żytni słaby* Dobór roślin dla tego komkom-pleksu jest bardzo ograniczony 1 sprowadza się głównie do żyta, ziemniaków, owsa 1 łubinu, a plony zależą w bardzo dużym stopniu od opadów. Najwię-ksze powierzchnie gleb o takich oeohaoh występują w zachodniej części Równiny Łowieko-Błońskiej (gminy» Nieborów i Łowicz) oraz w gminach Radziejowice, Nowy Kawęozyn, Rawa Mazowiecka 1 Cielądz.
Do kompleksu żytniego bardzo słabego saliozane są bielioe wytworzone s plasków luźnyoh 1 plasków ołabogllnlaatych pły-tkich. Gleby te, stal* za suche, ubogie w składniki pokarmowe, nadają «1« prawi* wyłącznie pod upraw« żyta 1 łubinu gorzkiego a plon, jaki wydają, stawia je na granicy opłacalności użytkowa-nia rolniotego. W większośol klasyfikują si* pod zalesienie. Najwięcej jest loh w rejonie Domaniewice, Haków i Rawa Uazowie- oka, Biała Podlaska.
Mało przydatne dla rolnictwa są również gleby położone w obniżeniach terenu na równinach o słabym odpływie lub wśród uży-tków cielonych w dolinach rzecznych. Są to przeważnie czarne ziemie »degradowane wytworzone z piasków słabogllniaatych o- raz gleby murssowe. Ze względu aa prawie stałe nadmierne uwi-lgotnienie traktowane są jako gleby wadliwe. Hai=£ą i? komple-ksów zbożowo-paatewnych mocnego i słabego. Z roślin uprarmych najlepiej plonują na nlchs kapusta, rzepa, owies 1 mieszanki pa-stewne. Występują płatami m. in. w gminach Łowicz, Sochaczew i Baranów,
Około 8,4/Ł powierzchni województwa zajmują użytki zielono, w większości łąki. Największe kompleksy tworzą w dolinie Bzury, Ra-wki i Słudwi. Prawie w 100£ należą do średnich i niskich klas bonitacyjnych (tab. 2). Podniesienie ich produktywności wymaga uregulowania stosunków wodnych oraz intensywnego nawożenia mi-neralnego.
4.. Podsumowani e
Przeprowadzona ohsrekterystyka warunków ogroekologicznych na obs»arze województwa wskazuje» ża w sytuacji niedostatecznego zainwestowania pomimo dogodnej rzeźby terenu i sprzyjającego ro-zkładu temperatur w oiągu roku, są one mało korzystne dla efektywnej produkcji rolniozej. Elementami ograniczającymi są niskie' sumy upadów atmosferycznych, szczególnie w okregle in-tensywnego wzrostu roślin oraz zbyt duży udział gleb nibkich klas bonitacyjnyoh (ponad 60&) z natury swej ubogich w składni-ki pokarmowe, cierpiących okresowo lub trwale na brak wilgoci. Daje si« to zauważyć szczególni* w środkowych i
środkowo-połu-dniowych rejonach województwa# Decyduje to o stosunkowo dużym natężeniu upraw iytnlo-ziemniaozanyoh, plonujących najozęśoiej poniżej średniej krajowej. Poprawa warunków wodnyoh gleb po-prze s rozwój systemu melioracyjnego oraz prawidłowa agrotech-nika stwarzają szans« osiągnięcia wyższych plonów wszystkioh roślin uprawnych i łąk. Jednocześnie woj. skierniewickie jest ubogie w wody powierzchniowe. Brak Jest rolniozych zbiorników retsnoyjnyoh.
Istotnym hamulcem modernizacji i intensyfikacji produkcji rolniczej, szczególnie w hodowli zwierząt, jest niedoatateczne zaopatrzenie w wodę gospodarstw wiejskich. Obeonie w ponad 90£ opiera si« ono na tradycyjnych studniach kopanyoh, przy czym ok. 50£ studni ujmuje wody płytkie, tj. wlerzchówki i wody aluwialne. W związku z tym wiele gospodarstw »iejslcloh odczuwa systematyczny brA* rody w miesiącach letnich, np.t w Łyszko- riCachj Jaktorowie, Kocierzewie Płd.,w gminie Zduny oraz w nie-których wsiach gmin Łowicz, Brzeziny, Biała Kawska.
V układzie przestrzennym województwa najbardziej korzystne dla rolnictwa są duże obszary urodzajnych glob znajdujące się na Rćminie Kutnowskiej i we wschodniej części Równiny Łowicko- -Biońsfciej. Przy odpowiednim działaniu służb rolnych i właści-wej agrotechnice są tu warunki dla intensyfikacji uprawy bura~ kćr cuJcrcwyćh, pszenicy, jęozmienia, warzyw, o także rozwoju ho-dowli z nrzewagą uydła. Znaczne rezerwy paszowe tkwią w dość saniedbttnycb aktualnie użytkach zielonych. Uregulowanie sto-sunków wodnyoh, staranne nawożenia i właśoiwe zagospodarowanie traw pozwoli na zwiększenie pogłowia bydła i owiec o kilkana-ście tysięcy Bztuk [3]»
Hajnnioj przydatne dla rolnictwa są tereny przylegająoe do doliny Rawki, zwłaszoza w jej górnym biegu (rys. 2)# Występują tu gleby słabe, typowo żytnio-zieantaczane, o stosunkowo niskim stopniu kultury rolnej* Przy odpowiednim zagospodarowaniu gleb można w rejonie tym rozszerzyć uprawę roślin sadownlczyoh o mniejszych wymr eniach glebowych oraz warzyw korzeniowyoh a na-wet pomidorów.
Literatura
[ 1 ] ® # b i a l i i l o i H., Klimat województwa łódzkiego« "Zeszyty Naukowe UL“ 1974, S. II, z.
34.
[ 2 ] K o n d r a o k i J., Pizycznogeografiozna regionaliza- oja Polaki i krajów sąslednieh w układzie dziesiętnym, "Praoe Geograficzne IG PAN" 1968, nr 69.
[ 3 ] M o r a e z e w a k i R«, Produkcja paaz na użytkach zie-lonych w województwie skierniewickim. IUNG, Puławy 13SC (maszynopis)•
[4] 0 1 e z e w а к i Т., Regiony rolnioze północnego obszaru województwa łódzkiego. "Zeszyty Naukowa Ul)" 19£2, S. Ц , z.
15.
[5] P r z e d p e ł s k a W., Zagadnienie suez atmosfery-cznych w Polsce i metody ich okreólanla, "Prace PIHM" 1971, z. 103.
[6] S с h ш u с к A., Regiony pluwiotermiczne w Polooe, "Cza-sopismo Geograficzne" 1965, z. 3.
[7] W i t e к Т., Waloryzacja rolniozej przestrzeni produk-cyjnej Polski. Мара 1 : 1000000, Warszawa 1977*
[8] # i t e к Т., K o t e r U., Паре glebowo—rolnicza Pol-ski 1 1 1000000, Warszawa 1975.
19] W i t e к T. i in., Rolnioza przestrzeń produkcyjna Pol-ski w liczbach. Suplement, Puławy 1975.
[10] W i t e k T. i i n . , Waloryzacja rolniczej przestrzeni produkcyjnej Polski według gmin, Puławy 1981.
Ryszard Gładysz
NATURAL CONDITIONS POR DEVELOPMENT OP AGRICULTURAL PRODUCTION
Natural conditions in Skierniewice province are rather unfa-vourable for highly effective agricultural production. The 11- aitatlng factors include low precipitation amounts (table 2), *ad especially in the period of intensive plant growth along with a big share of soils belonging to low bonitation classes 'over 60 per cent), which are poor in nutritious components by
their nature and suffer periodically or permanently fro* lack of humidity. It is most noticeable in oentral and central-«out* h e m regions of the administrâtire province where crops are be-low the national average. Simultaneously the province is poor in surface water*« with agricultural storage reservoirs being absent. An importent factor impeding madernisation and intensi-fication of plant production, and especially in animal breeding, is insufficient supply of rural farms with water. In the spa-tial structure of the province the index of quality agricultural production space is largely differentiated fig. 2 . Areas si-tuated in Kutno Plain and in the eastern part of the Lowioz-Bto- nie Lowland are most favourable for agriculture. Considerable fo-dder reserves are to be found in today quite negleoted green la-nds in the valley of the Bzura and its tributaries, which are a- meliorated in only 18 per cent.The areas adjoining the Rawka ri-ver valley, and especially In its upper run are less useful for
agriculture. Prevailing poor, usually rye-andpotato soil« re-veal a low level of the agro-culture.