A N N A L E S
*UNIVERSITATIS MARIAE CURIE- S K Ł O D O W S K A L U B L I N – POLONIA
VOL. LIX, Nr 2
SECTIO E
2004
Katedra Chemii Rolnej, Akademia Techniczno-Rolnicza w Bydgoszczy ul. Seminaryjna 5, 85-326 Bydgoszcz, Poland
Maria Ralcewicz, Tomasz Knapowski
Wpływ zróżnicowanego nawożenia azotem na wysokość plonu
i wartość technologiczną pszenicy jarej
The effect of diverse nitrogen fertilization on the height of grain yield and the technological value of spring wheat
ABSTRACT. In the years of 2001–2003 a field experiment was performed at the Research Station TAU in Minikowo. The aim of this experiment was to determine the influence of different levels of nitrogen fertilization (0, 60, 90, 120 kg ha-1) on grain yield and technological parameters of three spring wheat cultivars (Ismena, Vinjett, Jasna). It was found out that the Vinjett cultivar was characterized in general by a higher value of qualitative parameters in comparison with Is-mena and Jasna cultivars. Average essential height of height of grain yield of spring wheat was obtained under the influence of diverse nitrogen fertilization to level 90 kg ha-1. Values of techno-logical coefficients of the studied cultivars of spring wheat showed height tendencies in all ranges of practical doses of nitrogen. However a significant increase of the protein and gluten content was found under the effect of increasing doses of nitrogen up to the level of 90 kg N ha-1, while for sedimentation ratio and bread volume it was 120 kg N ha-1 and 60 kg N ha-1, respectively.
KEY WORDS: spring wheat, nitrogen fertilization, grain yield, technological parameters
Walory technologiczne ziarna pszenicy wskazują na duże zapotrzebowanie na produkty z mąki pszennej, co sprawia, że pszenica konsumpcyjna jest najbar-dziej towarową rośliną zbożową. Wartości wskaźników technologicznych psze-nicy jarej są wypadkową działania wielu czynników, wśród których nawożenie azotem zajmuje szczególne miejsce [Achremowicz i in. 1995; Klupczyński i in. 2000; Ralcewicz i in. 2002]. Nawożenie azotem wpływa korzystnie na zawar-tość białka ogólnego i mokrego glutenu w ziarnie pszenicy [Peltonen, Virtanen
1994; Budzyński i in. 1996; Sułek, Mazurek 2001]. Oznaczenie zawartości jedy-nie tych związków jedy-nie jest jednoznaczne z oceną wartości technologicznej ziarna, ponieważ wysoka zawartość białka ogólnego i mokrego glutenu nie zaw-sze koresponduje z dobrą wartością wypiekową [Achremowicz i in. 1995, Bi-choński 1995]. Ważna bowiem jest nie tylko ich zawartość, ale szczególnie two-rzących go podjednostek gliadynowych i gluteinowych niskocząsteczkowych i wysokocząsteczkowych, związanych z jakością wypiekową [El Hadal i in. 1995]. Należy przypuszczać, że wraz z wejściem naszego kraju do Unii Europej-skiej uprawa pszenic jakościowych w Polsce będzie wymagała zwiększenia stosowanego obecnie nawożenia azotem, co nie zawsze jest równoznaczne ze wzrostem jego jakości.
Celem niniejszej pracy było określenie dawki azotu, która pozwoliłaby na osiągnięcie wysokiego plonu ziarna uprawianych odmian pszenicy jarej o wy-maganych parametrach jakościowych.
METODY
Doświadczenie polowe przeprowadzono w latach 2001–2003 w RZD w Mi-nikowie na glebie płowej. Gleba ta zaliczana do kompleksu żytniego bardzo dobrego, cechowałą się obojętnym odczynem, a zawartości fosforu, potasu
i magnezu kształtowały się w zakresie: 69–103 mg P kg-1, 131-217 mg K kg-1
i 33–65 mg Mg kg-1 gleby.
Doświadczenie założono metodą losowanych podbloków w czterech powtó-rzeniach. Wielkość poletek doświadczalnych do siewu i nawożenia wynosiła
25 m2, natomiast zbioru dokonano z powierzchni 15 m2. Przedmiotem badań
były trzy odmiany pszenicy jarej: Ismena, Vinjett i Jasna (1 czynnik). Nawoże-nie azotem (2 czynnik) zastosowano w formie saletry amonowej, uwzględniając
poziomy nawożenia: 1. 60 kg N ha-1 (N60) stosowano jednorazowo przed
sie-wem. 2. 90 kg N ha-1 (N90) podzielono 2/3 przed siewem i 1/3 w pełni strzelania
w źdźbło w fazie 33 wg skali Zadoksa. 3. 120 kg N ha-1 (N120) podzielono 1/2
przed siewem, 1/4 w pełni strzelania w źdźbło (faza 33 wg skali Zadoksa) i 1/4 na początku kłoszenia w fazie 53 wg skali Zadoksa. 4. Obiekt kontrolny bez
azotu (N0).
Stosowano jednolity poziom nawożenia fosforem i potasem, odpowiednio:
26 kg P ha-1 i 100 kg K ha-1. Przedplonem dla pszenicy jarej był owies zbierany
na zieloną masę. Zabiegi agrotechniczne przeprowadzono zgodnie z wymaga-niami właściwymi dla tego gatunku.
W doświadczeniu określono wysokość plonu ziarna oraz oznaczono nastę-pujące wskaźniki wartości wypiekowej: 1. W śrucie ziarna: zawartość białka
ogólnego (%N ˙ 5,7 wg Kjeldahla, PN-75A-04018), liczbę opadania (wg Hagberga, PN-ISO-3093). 2. W mące pszennej: zawartość i rozpływalność glutenu (PN-A-74-043), wskaźnik sedymentacji (test wg Zeleny'ego, PN-ISO-5529) oraz objętość pieczywa uzyskaną ze 100 g mąki (PN-A-74108).
Uzyskane wyniki badań opracowano statystycznie, wykorzystując analizę wariancji, a różnice graniczne oszacowano według testu Tukeya przy poziomie istotności p=0,05. W celu poznania związków i zależności między nawożeniem azotowym a otrzymanymi wartościami badanych cech jakościowych pszenicy jarej uzyskane wyniki poddano analizie korelacji prostych i regresji liniowej.
WYNIKI
W przeprowadzonym doświadczeniu plonowanie poszczególnych odmian
było zbliżone i uzyskane różnice nie przekroczyły średnio 0,17 t ha-1 (tab. 1).
O wysokości plonu ziarna pszenicy decydują czynniki agrotechniczne, a zwłasz-cza nawożenie azotem. Fakt ten znajduje potwierdzenie w rozległym piśmien-nictwie, przy czym zalecane dawki nawozów są znacznie zróżnicowane. W badaniach Borkowskiej i in. [1999] zwiększenie dawek azotu w zakresie
50-150 kg ha-1 powodowało spadek plonów ziarna pszenicy jarej. Klupczyński
i in. [2000] stwierdzili istotny wzrost plonu ziarna po zastosowaniu dawki
60 kg N ha-1,natomiast Mazurek, Kuś [1991] pod wpływem nawożenia azotem
na poziomie 80 kg ha-1. W przeprowadzonych badaniach średnio istotny plon
ziarna pszenicy jarej uzyskano w wyniku zastosowania dawek azotu do poziomu
90 kg ha-1 i w porównaniu z wartościami na obiektach N0 i N60 był on wyższy
odpowiednio o 65,4% i 16,4% (tab. 1). Podobnie w badaniach Budzyńskiego i in. [1996] najkorzystniej na wysokość plonu ziarna oddziaływał azot na
po-ziomie dawki 90 kg ha-1, natomiast w badaniach Wróbla [1999] po zastosowaniu
dawki 120 kg ha-1. Wysokość plonu ziarna pszenicy jarej była istotnie dodatnio
skorelowana z dawką azotu (tab. 2). Zależność plonu ziarna od zróżnicowanego nawożenia azotem opisuje równanie regresji liniowej, na którego podstawie
można obliczyć, że wraz ze wzrostem dawki azotu, np. o 30 kg ha-1, wysokość
plonu ziarna badanej pszenicy jarej może ulec zwiększeniu o 210 kg ha-1
(tab. 3).
Wśród badanych odmian pszenicy jarej istotnie wyższą wartością liczby opa-dania wykazywało się ziarno odmiany Jasna i była ona średnio wyższa od war-tości uzyskanych dla odmian Vinjett i Ismena odpowiednio o 21,2% i 13,6% (tab. 4). Podobnie jak w badaniach Subdy i in. [1997] otrzymane wartości świadczą o niskiej aktywności alfa-amylazy i nie dyskwalifikują badanego ziarna z punktu jego przydatności do wypieku. Zdaniem Budzyńskiego i in.
[1996] wysokie dawki azotu mogły powodować wzrost aktywności alfa-amy-lazy, natomiast Mazurek i in. [1987] stwierdzili spadek aktywności amylolitycz-nej. W przeprowadzonym doświadczeniu zwiększenie dawki azotu do poziomu
90 kg ha-1 powodowało istotny wzrost wartości liczby opadania, ale tylko
w porównaniu z wartością uzyskaną na obiekcie kontrolnym (tab. 4).
Tabela 1. Plon ziarna pszenicy jarej, t ha-1 Table 1. Spring wheat grain yield, t ha-1
Nawożenie Fertilization kg ha-1 Odmiana Cultivar N 0 N 60 N 90 N 120 Średnio Mean Ismena Vinjett Jasna 1,03 1,09 1,08 1,44 1,63 1,48 1,71 1,96 1,66 1,74 1,93 1,71 1,48 1,65 1,48 Średnio Mean 1,07 1,52 1,77 1,79 1,54 I II I × II II × I NIRp=0,05 dla LSDp=0.05 for ni ns 0,141 ni ns ni ns
Tabela 2. Istotne współczynniki korelacji prostej między badanymi cechami pszenicy jarej Table 2. Values of significant correlation coefficients between the features of spring wheat
Parametr Parameter 1 2 3 4 5 6 7 1. Nawożenie N Fertilisation N -
2. Plon ziarna Grain yield 0,81 - 3. Liczba opadania Falling number 0,42 - - 4. Zawartość białka Protein content 0,76 0,83 - - 5. Zawartość glutenu Gluten content 0,58 0,76 - 0,92 - 6. Rozpływalność glutenu Gluten weakening 0,54 0,54 - 0,74 0,78 - 7. Wskaźnik sedymentacji Sedimentation ratio 0,78 0,79 - 0,78 0,84 0,67 - 8. Objętość pieczywa Bread volume 0,76 0,72 - 0,63 0,51 0,58 0,63
Tabela 3. Współczynniki regresji i determinacji (d) dla zależności między nawożeniem azotem (x) a badanymi parametrami (y)
Table 3. The regression and determination coefficients (d) for the relationships between nitrogen fertilization (x) and parameters (y)
y = ax + b Parametr
Parameter a b d (%)
Plon ziarna Grain yield 0,007 1,10 65,61
Liczba opadania Falling number 0,611 349,92 17,64 Zawartość białka Protein content 0,246 102,89 57,76 Zawartość glutenu Gluten content 0,103 21,55 33,64 Rozpływalność glutenu Gluten weakening 0,022 1,66 29,16 Wskaźnik sedymentacji Sedimentation ratio 0,192 27,69 60,84 Objętość pieczywa Bread volume 0,570 295,54 43,90
Tabela 4. Wpływ nawożenia azotem na wybrane parametry wartości technologicznej odmian pszenicy jarej
Table 4. The effect of nitrogen fertilization on more important technological parameters of cultivars spring wheat
Nawożenie N Fertilization N, kg ha-1 NIRp=0,05 LSDp=0.05 Parametr Parameter Odmiana Cultivar N 0 N 60 N 90 N 120 Średnio Mean I II I×II II×I Liczba opadania Falling number s Ismena Vinjett Jasna 334 322 397 374 333 436 404 375 456 414 401 448 382 358 434 Średnio Mean 351 381 412 421 391 28,0 38,6 ni ns ni ns Zawartość białka Protein content g kg-1 Ismena Vinjett Jasna 99 106 103 114 120 116 130 128 124 132 133 129 117 122 118 Średnio Mean 103 116 127 131 119 ni ns 5,9 ni ns ni ns Zawartość glutenu Gluten content [%] Ismena Vinjett Jasna 19,6 24,0 22,2 26,4 27,8 26,6 31,5 31,5 29,7 34,0 36,0 32,9 27,9 29,8 27,8 Średnio Mean 21,9 26,9 30,9 34,3 28,5 1,77 3,74 ni ns ni ns Rozpływalność glutenu Gluten weakening mm Ismena Vinjett Jasna 1 2 2 2 3 3 3 4 3 4 4 4 3 3 3 Średnio Mean 2 3 4 4 3 ni ns 1,5 ni ns ni ns Wskaźnik sedymentacji Sedimentation ratio cm3 Ismena Vinjett Jasna 29 31 28 38 37 32 50 44 41 56 53 49 43 41 38 Średnio Mean 29 36 45 52 41 4,5 6,9 ni ns ni ns Objętość pieczywa Bread volume cm3 Ismena Vinjett Jasna 268 322 299 314 350 321 334 365 336 351 379 368 317 354 331 Średnio Mean 297 328 345 366 334 16,0 21,4 ni ns ni ns
W przeprowadzonym doświadczeniu zawartość białka ogólnego w ziarnie
pszenicy wynosiła średnio 119 g kg-1 (tab. 4). W ziarnie pszenicy jarej odmiany
Vinjett zawartość białka była większa w porównaniu z pozostałymi odmianami, lecz różnice te były na tyle małe, że nie osiągnęły poziomu statystycznej istotno-ści. Stwierdzono istotny wzrost zawartości białka ogólnego do dawki azotu na
poziomie 90 kg ha-1, zarówno w porównaniu z obiektem kontrolnym, jak
i z obiektem, na którym zastosowano 60 kg N ha-1, wzrost ten wynosił
odpo-wiednio 23,3% i 9,5%. Natomiast Fatyga i in. [1994] oraz Klupczyński i in. [2000] uzyskali istotny wzrost zawartości białka ogólnego w ziarnie pszenicy
jarej także po zastosowaniu 120 kg N ha-1. Zależność oddziaływania nawożenia
azotem i zawartości białka ogólnego w ziarnie pszenicy potwierdzają obliczone współczynniki korelacji prostej (tab. 2). Jest to zgodne z badaniami innych auto-rów [Mazurek, Kuś 1991; Achremowicz i in. 1993; Budzyński i in. 1996;
Bor-kowska i in. 1999; Rudnicki i in. 1999; Wróbel 1999; Klupczyński i in. 2000; Sułek, Mazurek 2001], którzy stwierdzili dodatni wpływ wzrastających dawek azotu na zawartość białka ogółem w ziarnie pszenicy jarej. Na podstawie rów-nania regresji można obliczyć, że wraz ze wzrostem nawożenia azotem, np.
o 30 kg ha-1, zawartość białka ogólnego w ziarnie badanych odmian pszenicy
jarej może ulec zwiększeniu o 7,4 g kg-1 (tab. 3). Stwierdzono istotną dodatnią
korelację pomiędzy zawartością białka ogólnego w ziarnie pszenicy a zawarto-ścią glutenu i wskaźnikiem sedymentacji (tab. 2). Na podstawie obliczonych równań regresji liniowej można obliczyć, że wraz ze zwiększeniem zawartości
białka w ziarnie pszenicy jarej, np. 10 g kg-1, nastąpi wzrost zawartości mokrego
glutenu o 5,1% i zwiększenie wartości testu sedymentacji o 6,7 cm3 (ryc. 1).
Dodatnią istotną korelację pomiędzy zawartością białka a liczbą sedymentacji potwierdzili w swoich badaniach Moonen i in. [1982] i Subda i in. [1997]. Na-tomiast Cygankiewicz [1997], podobnie jak Baker, Compbell [1971] i Bichoński [1995], nie wykazał istotnej zależności pomiędzy tymi cechami jakościowymi.
90 100 110 120 130 140 15 20 25 30 35 40 45 y = 0,505 x - 31,821 r = 0,92 Zawarto ść glutenu Gluten content %
Zawartość białka Protein content g kg-1
90 100 110 120 130 140 20 30 40 50 60 70 y = 0,665 x - 38,827 r = 0,87 Wska źnik sedymentacji Sedimentation ratio cm 3
Zawartość białka Protein content g kg-1
Rycina 1. Zależności między zawartością białka a zawartością glutenu i wskaźnikiem sedymentacji odmian pszenicy jarej
Figure 1. The relation between protein content and gluten content and sedimentation ratio of the spring wheat cultivars
Średnio istotnie wyższą zawartością mokrego glutenu cechowała się odmiana Vinjett i była ona wyższa w porównaniu z odmianami Jasna i Ismena odpowied-nio 7,2% i 6,8% (tab. 4). Podobnie jak we wcześniej przeprowadzonych bada-niach innych autorów z pszenicą jarą [Achremowicz i in 1995; Budzyński i in. 1996; Mazurek i in. 1999; Mazurek, Sułek 1999; Rudnicki i in. 1999; Ralcewicz i in. 2002], zastosowane wzrastające dawki azotu wpływały korzystnie na za-wartość glutenu. Średnio istotny wzrost zawartości mokrego glutenu uzyskano
z wartościami na obiektach N0 i N60 był on wyższy odpowiednio o 41% i 14,9%
(tab. 4). Zależność zawartości mokrego glutenu od zróżnicowanego nawożenia azotem opisuje równanie regresji liniowej, na którego podstawie można
obli-czyć, że wraz ze wzrostem dawki azotu, np. o 30 kg ha-1, zawartość glutenu
może wzrosnąć o 3,1% (tab. 3). Stwierdzono, że zawartość mokrego glutenu była istotnie dodatnio skorelowana m.in. z zawartością białka ogólnego w ziar-nie (tab. 2), potwierdzają to wyniki badań Achremowicza i in. [1995], Cygan-kiewicza [1995] oraz Dziamby i in. [1997].
W przeprowadzonym doświadczeniu badane odmiany pszenicy jarej wyka-zywały średnio taką samą rozpływalność glutenu, która wynosiła 3 mm (tab. 4). Niezależnie od lat badań i odmian zwiększenie dawki azotu do poziomu
90 kg ha-1, powodowało istotny wzrost rozpływalności glutenu, ale tylko w
po-równaniu z wartościami na obiekcie kontrolnym. W doświadczeniu Rakow-skiego [2003] jakość glutenu, wyrażona jego rozpływalnością, jest odwrotnie proporcjonalna do zawartości glutenu. Zależność tę potwierdza obliczony dla tych cech istotny dodatni współczynnik korelacji prostej (tab. 2). Na podstawie równania regresji liniowej można obliczyć, że wraz ze zwiększeniem zawartości glutenu, np. o 5%, może nastąpić wzrost jego rozpływalności o 0,9 mm (ryc. 2), co spowoduje obniżenie jego jakości.
15 20 25 30 35 40 45 1 2 3 4 5 6 y = 0,177 x - 1,915 r = 0,78 Rozp ływalność glutenu Gluten weakening mm
Zawartość glutenu Gluten content %
15 20 25 30 35 40 45 20 30 40 50 60 70 y = 1,68 x + 7,350 r = 0,84 Wska źnik sedymentacji Sedimentation ratio cm 3
Zawartość glutenu Gluten content %
Rycina 2. Zależności między zawartością glutenu a rozpływalnościa glutenu i wskaźnikiem sedymentacji odmian pszenicy jarej
Figure 2. The relation between gluten content and gluten weakening and sedimentation ratio of spring wheat cultivars
W przeprowadzonym doświadczeniu pszenica jara odmiany Ismena cecho-wała się średnio najwyższą wartością testu sedymentacji, istotnie wyższą w po-równaniu z odmianą Jasna o 13,2% (tab. 4). Wzrastające dawki nawożenia azo-tem spowodowały wzrost wskaźnika sedymentacji, podobnie jak w doświadcze-
90 100 110 120 130 140 200 250 300 350 400 y = 1,452 x + 160,562 r = 0,63 Obj ętość pieczywa Bread volume cm 3
Zawartość białka Protein content g kg-1
20 30 40 50 60 70 200 250 300 350 400 y = 1,896 x + 256,990 r = 0,63 Obj ętość chleba Bread volume cm 3
Wskaźnik sedymentacji Sedimentation ratio cm3
Rycina 3. Zależności między objętością pieczywa a zawartością białka i wskaźnikiem sedymentacji odmian pszenicy jarej
Figure 3. The relation between the bread volume and protein content and sedimentation ratio of the spring wheat cultivars
niach z pszenicą jarą przeprowadzonych przez innych autorów [Mazurek, Kuś 1991; Budzyński i in. 1996; Mazurek i in. 1999; Ralcewicz i in. 2002]. Klup-czyński i in. [2000] stwierdzili istotny wzrost wartości testu sedymentacji po
zastosowaniu dawek do poziomu 90 kg N ha-1. Natomiast w przeprowadzonym
doświadczeniu średnio istotny wzrost wskaźnika sedymentacji powodowało
zasto-sowanie wszystkich badanych dawek azotu do poziomu 120 kg ha-1 i był on
wyż-szy w porównaniu z obiektami N90, N60 i N0 odpowiednio 15,5%, 44,4% i 79,3%
(tab. 4). Można obliczyć, że zwiększenie nawożenia azotem, np. o 30 kg ha-1,
może powodować wzrost wartości testu sedymentacji o 5,8 cm3 (tab. 3). Wartość
wskaźnika sedymentacji mąki była istotnie skorelowana m.in. z zawartością mo-krego glutenu w ziarnie (tab. 2). Na podstawie równania regresji liniowej można obliczyć, że wraz ze wzrostem zawartości glutenu, np. o 5%, nastąpi wzrost
war-tości testu sedymentacji o 8,4 cm3 (ryc. 2). Istotną dodatnią korelację pomiędzy
liczbą sedymentacji a zawartością glutenu wykazali także Baker, Campbell [1971], Subda i in. [1997], natomiast Cygankiewicz [1997] istotnie ujemną.
Objętość chleba z próbnego wypieku jest końcowym, bezpośrednim wskaź-nikiem jakościowym, który świadczy o wartości wypiekowej ziarna pszenicy. W przeprowadzonym doświadczeniu istotnie wyższą objętość pieczywa uzyskał chleb z mąki odmiany Vinjett i była ona średnio wyższa w porównaniu z odmia-nami Ismena i Jasna odpowiednio o: 11,7% i 6,9% (tab. 4). Wyniki te potwier-dziły tendencję do zwiększania objętości chleba uzyskanego z mąki badanych odmian pszenicy pod wpływem wzrastającego nawożenia azotem, podobnie jak we wcześniej przeprowadzonych badaniach innych autorów z pszenicą jarą [Achremowicz i in. 1993; Ralcewicz i in. 2002]. Klupczyński i in. [2000] stwierdzili istotny wzrost objętości pieczywa po zastosowaniu dawek do
po-ziomu 90 kg N ha-1, natomiast w przeprowadzonym doświadczeniu jedynie w
wyniku zastosowania dawki azotu na poziomie 60 kg ha-1 i w porównaniu z
obiektem kontrolnym był on wyższy średnio o 10,4% (tab. 4). Stwierdzono, że objętość pieczywa była istotnie dodatnio skorelowana m.in. z zawartością białka, glutenu oraz z wartością testu sedymentacji (tab. 2). Istotnie dodatnie współzależności pomiędzy tymi cechami wykazali również w swoim doświad-czeniu Subda i in. [1997]. Cygankiewicz [1995] również potwierdził dodatnią korelację pomiędzy objętością pieczywa a wskaźnikiem sedymentacji, natomiast dla zależności pomiędzy omawianą cechą a zawartością białka i zawartością glutenu odnotował korelację ujemną. Na podstawie obliczonych równań regresji liniowej można obliczyć, że wraz ze zwiększeniem zawartości białka, np. o 10 g
kg-1 i wartości testu sedymentacji, np. o 5 cm3, może nastąpić wzrost objętości
pieczywa pszenicy jarej odpowiednio o: 14,5 cm3 i 9,5 cm3 (ryc. 3).
WNIOSKI
1. W przeprowadzonych badaniach stwierdzono, że pszenica jara odmiany Vinjett cechowała się na ogół wyższą wartością parametrów jakościowych w porównaniu z odmianami Ismena i Jasna.
2. Średnio istotny wzrost wysokości plonu ziarna pszenicy jarej uzyskano
pod wpływem zróżnicowanego nawożenia azotem do poziomu 90 kg ha-1.
3. Nawożenie azotem w całym zakresie stosowanych dawek powodowało wzrost wartości badanych wskaźników technologicznych. Jednak istotny wzrost zawartości białka ogólnego i mokrego glutenu stwierdzono pod wpływem
wzra-stających dawek azotu do poziomu 90 kg N ha-1, natomiast wskaźnika
sedy-mentacji i objętości pieczywa odpowiednio do 120 kg ha-1 i 60 kg N ha-1.
PIŚMIENNICTWO
Achremowicz B., Zając J., Styk B. 1993. Wpływ podwyższonego nawożenia azotem na wartość technologiczną niektórych odmian pszenicy jarej i ozimej. Rocz. Nauk Rol. 110, A, 1/2, 149–157. Achremowicz B., Borkowska H., Styk B., Grundas S. 1995. Wpływ nawożenia azotowego na
jakość glutenu pszenicy jarej. Biul. IHAR 193, 29–34.
Baker R.J., Campbell A.B. 1971. Evaluation of screening tests for quality of bread wheat. Cana-dian J. Plant Sci. 51, 6, 449.
Bichoński A. 1995. Wartość ważniejszych cech technologicznych z kolekcji pszenicy jarej. Biul. IHAR 194, 123–129.
Borkowska H., Grundas S., Styk B. 1999. Plonowanie kilku odmian pszenicy jarej w zależności od poziomu nawożenia azotem. Annales UMCS, Sec. E, 55, 21–29.
Budzyński W., Szempliński W., Dubis B., Majewska K. 1996. Rolnicza, jakościowa i energe-tyczna ocena różnych sposobów odchwaszczania i nawożenia azotem jarej pszenicy chlebo-wej. Cz. 1. Plon i jakość technologiczna ziarna. Rocz. Nauk Rol. 112, A, 1/2, 81–92.
Cygankiewicz A. 1995. Ocena niektórych jakościowych nowych rodów hodowlanych pszenicy ozimej i jarej. Biul. IHAR 194, 139–147.
Cygankiewicz A. 1997. Skuteczność wstępnej oceny ziarna rodów i odmian wzorcowych pszenicy w oparciu o wartość liczby sedymentacji i procentowej zawartości białka w porównaniu do wartości wskaźników pełnej oceny. Biul. IHAR 204, 237–243.
Dziamba Sz., Rachoń L., Cebula M. 1997. Następczy wpływ warunków uprawy odmian pszenicy jarej na wartość kilku cech jakościowych ziarna pokolenia potomnego. Biul. IHAR 201, 117–122. El Hadal I., Aussenac T., Fabre J.L., Sarrafi H. 1995. Relationship between polymeric glutenin and
the characteristic for common wheats (Triticum aestivum ) grown in the field and greenhouse. Cereal Chem. 72, 598–601.
Fatyga J., Chrzanowska-Drożdż B., Liszewski M. 1994. Wysokość i jakość plonu pszenicy jarej pod wpływem różnych dawek azotu. Zesz. Nauk. AR Wrocław, Rol. 62, 254, 113–119. Klupczyński Z., Ralcewicz M., Knapowski T., Murawska B. 2000. Próba określenia optymalnego
poziomu nawożenia azotem na wartość wypiekową chlebowych odmian pszenicy jarej. Mat. Konf. „Konkurencyjność rolnictwa z uwzględnieniem uwarunkowań regionalnych w aspekcie integracji z Unią Europejską”. AR w Krakowie 2, 553–558.
Mazurek J., Biskupski A., Maj L. 1987. Wpływ nawożenia azotowego i ilości wysiewu na plono-wanie i wartość technologiczną odmian pszenicy jarej. Biul. IHAR 164, 215–226.
Mazurek J., Jaśkiewicz B., Klupczyński Z. 1999. Plonowanie i jakość ziarna pszenicy jarej w zależności od techniki nawożenia azotem. Pam. Puł. 118, 257–261.
Mazurek J., Kuś J. 1991. Wpływ nawożenia azotem, terminu i ilości wysiewu na plonowanie i jakość ziarna odmian pszenicy jarej uprawianej po różnych przedplonach. Cz. 1. Biul. IHAR 177, 123–135.
Mazurek J., Sułek A. 1999. Wpływ różnych dawek i technik nawożenia azotem na plon i cechy jakościowe ziarna pszenicy jarej. Pam. Puł. 118, 271–274.
Moonen I.E., Scheepstra A., Graveland A. 1982. Use of the SDS-sedimentation test and SDS- polyacrylamide gel electrophoresis for screening breeder’s samples of wheat for bread-making quality. Euphytica 31, 677–690.
Peltonen J., Virtanen A. 1994. Effect of nitrogen fertilizers differing in release characteristics on the quality of storage proteins in wheat. Cereal Chem. 71, 1–5.
Rakowski D. 2003. Wpływ deszczowania i nawożenia mineralnego na plonowanie wybranych odmian pszenicy jarej i pszenżyta jarego uprawianych na glebie lekkiej. Cz. 3. Biologiczna wartość białka i technologiczna wartość ziarna. Acta Sci. Pol. Agron. 2, 43–50.
Ralcewicz M., Knapowski T., Klupczyński Z. 2002. The baking value of the spring wheat studiem as function of diversified nitrogen fertilization. Makro and Trace Elements, Mengen- und Spu-renelemente 21, 284–289.
Rudnicki F., Jaskulski D., Dębowski G. 1999. Reakcje pszenicy jarej na termin siewu i nawożenie azotem w warunkach posusznych. Rocz. Nauk Rol. 114, A, 3/4, 97–107.
Subda H., Prorok D., Gębura E., Zeler J. 1997. Skład chemiczny i wartość wypiekowa mąki pszennej. Cz. 2. Wartość wypiekowa. Biul. IHAR 201, 101–107.
Sułek A., Mazurek J. 2001. Wpływ podstawowych czynników agrotechnicznych na plon cechy plonotwórcze nowych odmian pszenicy jarej. Biul. IHAR 220, 59–67.
