I. Wpływ zróżnicowanych dawek azotu na rozwój i plonowanie rzepaku jarego.

(1)

Tom XXVI

R

OŚLINY

O

LEISTE

–

O

ILSEED

C

ROPS

2005

Monika Jędrzejak, Andrzej Kotecki, Marcin Kozak, Władysław Malarz

Akademia Rolnicza we Wrocławiu, Katedra Szczegółowej Uprawy Roślin

I. Wpływ zróżnicowanych dawek azotu na rozwój

i plonowanie rzepaku jarego

The effect of different N doses on the growth

and yielding of spring rape

Słowa kluczowe: rzepak jary, odmiany, nawożenie azotem, plon

W latach 2001–2003 w RZD Pawłowice k. Wrocławia przeprowadzono badania polowe i labora-toryjne nad reakcją pięciu odmian rzepaku jarego na nawożenie azotem. Doświadczenie założono metodą „split–plot”, w czterech powtórzeniach, na dwa czynniki zmienne, którymi w kolejności były: odmiany rzepaku jarego — odmiany populacyjne Bolero (DE), Licosmos (DE), Sponsor (SE), Star (DK) i mieszaniec złożony Margo (PL) oraz nawożenie azotem w kg N·ha-1_{— 60, 90 (60 + 30), 120} (60 + 60), 150 (60 + 90).

Najlepsze efekty uzyskano stosując nawożenie 120 kg N·ha-1_{, (60 kg przedsiewnie + 60 kg} po-głównie, w fazie formowania pąków kwiatowych), które w porównaniu z kontrolą (60 kg N·ha-1₎ zwiększyło liczbę nasion z łuszczyny o 2,3%, masę nasion z łuszczyny o 3,9%, zawartość białka ogółem o 1,2%, plon nasion o 6,6%, a obniżyło zawartość tłuszczu surowego o 1,1% i wartość energetyczną nasion o 1%.

Key words: spring rape, cultivars, N fertilisation, yield

In 2001–2003 field and laboratory experiments were carried out to investigate the effect of N fertilisation on five cultivars of spring rape at Pawlowice Reseach Station near Wroclaw, Poland. This was a split–plot experiment with four replications, having two variable factors: I spring rape cultivars: population varieties Bolero (DE) Licosmos (DE), Sponsor (SE), Star (DK) and a hybrid Margo (PL); II. N fertilisation: 60, 90 (60 + 30), 120 (60 + 60), 150 (60 + 90) kg N·ha-1_.

Different weather conditions in years of the experiment had a more significant effect on the length of a vegetation period, numerical values of most of the morphological features, plant height, yield structure elements, seed yield and seed chemical content as well as crude fat and total protein yields than the type of a cultivar or N fertilisation.

The cultivars had a bigger influence than N fertilisation on such features as length of vegetation period, plant height, number of branches on a plant, yield structure elements, total protein, crude fat and ash contents, the content of nitrogen free extract compounds and seed energy. But a cultivar type did not affect the seed yield.

The best results were obtained with 120 kg N·ha-1_{(60 kg pre-sowing + 60 kg top dressing at bud} forming stage). Compared to the control (60 kg N·ha-1_{), such fertilisation increased the number of} seeds per silique by 2.3%, seed weight per silique by 3.9%, total protein content by 1.2%, seed yield by 6.6%, but lowered crude fat content by 1.1% and seed energy by 1%.

(2)

Monika Jędrzejak ... 126

Wstęp

Wierność plonowania rzepaku jarego warunkuje przebieg pogody, odmiana i prawidłowa agrotechnika, w tym ochrona roślin (Budzyński 1998, Kapeluszny 2001, Muśnicki i Toboła 1998, Stachecki i in. 1996, Toboła i Muśnicki 1999, 2000, Wałkowski 2000, 2001). Spośród makroelementów największy wpływ na plono-wanie i cechy jakościowe rzepaku jarego ma nawożenie azotem (Mercik 1997). Efektywne wykorzystanie tego składnika warunkuje, między innymi, siew nasion w optymalnym terminie (Hocking 1993), a także właściwe proporcje wszystkich pozostałych składników mineralnych w glebie (Bartkowiak-Broda 2000).

Jednym z czynników wpływających na wysokość dawki azotu jest przedplon. Dla rzepaku jarego dobrymi przedplonami są: ziemniak uprawiany na oborniku, strączkowe, motylkowe i motylkowe z trawami (Budzyński i Ojczyk 1996). Według Dembińskiego (1975) rzepak jary uprawiany po okopowych nawożonych oborni-kiem korzystał ze składników pokarmowych nie pobranych przez rośliny okopowe, a najbardziej uzasadnioną dawką było 80 kg N·ha-1_{. Natomiast w stanowisku}

po zbożach, rzepak jary reagował korzystnie na nawożenie azotem w dawkach do 120 kg N·ha-1_.

Kotecki i in. (2001a) określili indywidualną reakcję odmian rzepaku jarego na nawożenie azotem. Wykazano, że odmiany są mało zróżnicowane pod względem terminu rozpoczęcia kwitnienia oraz długości okresów: kwitnienia, wykształcania łuszczyn i dojrzewania. Nawożenie azotem miało istotny wpływ na liczbę rozga-łęzień i łuszczyn na roślinie, masę 1000 nasion i plon. Najwyższą liczbę rozgarozga-łęzień uzyskano przy dawce 90 kg N·ha-1_{, liczba łuszczyn i masa 1000 nasion wzrastały}

istotnie przy nawożeniu do 120 kg N·ha-1_{, a plony do 150 kg N·ha}-1_{. Budzyński}

i Ojczyk (1996) stwierdzili, na glebach lżejszych, wzrost plonu do dawki 120 kg N·ha-1_{, bez pogarszania się produktywności 1 kg azotu. Z kolei Ojczyk i Jankowski}

(1999) oraz Budzyński i in. (2000) wykazali przyrost plonu nasion odmiany Star do poziomu 120–160 kg N·ha-1_{. Dembiński i in. (1967) udowodnili istotny wpływ}

nawożenia azotem na kształtowanie cech morfologicznych rzepaku jarego oraz plonu nasion i wydajności tłuszczu surowego. Odmienne wyniki badań uzyskali Toboła i Muśnicki (2000), którzy stwierdzili, że plon nasion rzepaku jarego uprawianego na czarnych ziemiach właściwych wykazywał lekką tendencję wzrostową do dawki 80 kg N·ha-1_{, jednak po jej przekroczeniu istotnie malał. W badaniach Cheema i in.}

(2001) plon nasion rzepaku jarego istotnie przyrastał do dawki 90 kg N·ha-1.

Celem przeprowadzonych badań było określenie reakcji odmian rzepaku jarego na nawożenie azotem. Na tle dawki 60 kg N·ha-1, stosowanej przedsiewnie, badano wpływ pogłównego nawożenia azotem w fazie formowania pąków kwiato-wych (0, 30, 60 i 90 kg N·ha-1) na rozwój, plonowanie i skład chemiczny nasion.

(3)

Wpływ zróżnicowanych dawek azotu na rozwój i plonowanie ... 127

Metodyka badań

W latach 2001–2003 w RZD Pawłowice k. Wrocławia przeprowadzono bada-nia polowe i laboratoryjne nad reakcją pięciu odmian rzepaku jarego na pogłówne nawożenie azotem, przy jednakowym (60 kg kg N·ha-1_{) nawożeniu przedsiewnym.}

Doświadczenie założono metodą „split–plot”, w czterech powtórzeniach, na dwa czynniki zmienne, którymi w kolejności były:

I. odmiany rzepaku jarego:

odmiany populacyjne: Bolero (DE), Licosmos (DE), Sponsor (SE), Star (DK) mieszaniec złożony Margo (PL).

II. nawożenie azotem w kg N·ha-1_{: 60, 90 (60 + 30), 120 (60 +60), 150 (60+90).}

Doświadczenie zakładano corocznie na glebie należącej do działu gleb auto-genicznych, rzędu brunatno-ziemnych, typu płowego, podtypu typowego, wytwo-rzonej z gliny lekkiej na glinie średniej, zaliczanej do kompleksu przydatności rolniczej pszennego dobrego, klasy bonitacyjnej IIIb.

Przedplonem rzepaku jarego w każdym roku badań była pszenica ozima odmiany Kobra. Nawozy fosforowo–potasowe stosowano jesienią: fosfor w formie 46% superfosfatu potrójnego w ilości 70 kg P2O5·ha-1, potas w postaci 60% soli

potasowej w ilości 120 kg K2O·ha-1. We wszystkich latach badań, przeciwko

chwastom dwuliściennym stosowano po siewie herbicyd Butisan Star 416 SC (w dawce 3,5 dm3·ha-1).

Nasiona zaprawiano zaprawą nasienną Funaben T w dawce 400 g·100 kg-1 nasion. Wysiano 120 nasion o pełnej wartości użytkowej na 1 m2, w następujących terminach: w 2001 roku — 11 kwietnia, w 2002 roku — 8 kwietnia, w 2003 roku — 15 kwietnia. Rozstawa rzędów wynosiła 15 cm, a głębokość siewu 1,5–2 cm.

We wszystkich latach badań pchełki ziemne (Phyllotreta sp.) zwalczano preparatem Decis 2,5 EC, a słodyszka rzepakowego (Meligethes aeneus F.) kolejno następującymi preparatami: Nurelle D550 EC, Zolone 350 EC, Cyperkill 25 EC. W pierwszym roku badań przed zakończeniem wegetacji rzepaku wykonano desykację preparatem Reglone.

Na wszystkich poletkach, bezpośrednio po wschodach i przed zbiorem, okreś-lono zagęszczenie roślin na 2 mb, a następnie przeliczono liczbę roślin na 1 m2_.

Bezpośrednio przed zbiorem rzepaku na 10 roślinach z każdego poletka określono następujące cechy biometryczne: wysokość roślin, wysokość do I plonu-jącego rozgałęzienia, liczbę rozgałęzień I rzędu i liczbę łuszczyn na roślinie. Ponadto na 20 losowo pobranych łuszczynach z każdego poletka, pochodzących ze środkowej części pędu głównego, określono liczbę i masę nasion z jednej łuszczyny.

Po oczyszczeniu nasion określono wielkość plonu nasion, który sprowadzono do wilgotności 13% oraz masę 1000 powietrznie suchych nasion.

(4)

Nasiona badanych odmian rzepaku jarego zostały poddane następującym ana-lizom chemicznym:

sucha masa metodą suszarkową (przez suszenie rozdrobnionych nasion w tempe-raturze 90°C przez 4 godziny),

azot ogólny zmodyfikowaną metodą Kjeldahla, przeliczono następnie na białko ogółem stosując współczynnik 6,25,

tłuszcz surowy (ekstrakt eterowy) metodą odtłuszczonej reszty w aparacie Soxhleta, popiół surowy przez spalenie materiału roślinnego w piecu elektrycznym w

tem-peraturze 600°C,

włókno surowe (w śrucie) metodą Henneberga-Stohmanna.

Na podstawie uzyskanych wyników analiz chemicznych obliczono w nasio-nach zawartość włókna surowego i bezazotowych związków wyciągowych oraz wartość energetyczną 1 kg suchej masy nasion w jednostkach owsianych i MJ.

We wszystkich latach badań suma opadów od siewu do końca kwitnienia była podobna i wahała się od 147 do 155 mm, a długość tego okresu wynosiła średnio od 81 do 85 dni. W 2001 roku duża suma opadów podczas dojrzewania wydłużyła ten okres i spowodowała duże straty nasion na skutek osypywania (tab. 1).

Wyniki badań

W zależności od roku badań i odmiany liczba roślin na 1 m2_{po wschodach}

wynosiła od 61 do 111, co stanowiło od 51 do 92% wysianych nasion o pełnej wartości użytkowej. Zaniki roślin podczas wegetacji wynosiły od 2 do 18%.

Długość okresu wegetacji zależała w większym stopniu od przebiegu pogody niż od odmiany (tab. 2). Różnice między latami dochodziły do 13 dni, a między odmianami wynosiły od 2 do 6 dni.

Wszystkie odmiany reagowały jednakowo na nawożenie azotem. Odmiana miała istotny wpływ na wysokość roślin, wysokość do I rozgałęzienia oraz liczbę rozgałęzień I rzędu na roślinie (tab. 3). Wysokość roślin oraz wysokość do I roz-gałęzienia były najwyższe u odmiany Licosmos i Margo, a najniższe — u odmiany Sponsor. Największą liczbę rozgałęzień I rzędu na roślinie zanotowano u odmiany Licosmos, a najmniejszą — u odmiany Star (tab. 3).

Najniższą wysokość roślin zanotowano w 2003 roku, w którym niedobór wilgoci po wschodach przyczynił się do słabszego rozwoju roślin. W 2001 roku rośliny wytwarzały najmniej rozgałęzień I rzędu, a pierwsze rozgałęzienie, w po-równaniu do lat 2002 i 2003, było osadzone najniżej. Najwyższą wysokość roślin, wysokość do I rozgałęzienia oraz liczbę łuszczyn na roślinie uzyskano w 2002 roku. Najwięcej rozgałęzień I rzędu rośliny wytworzyły w trzecim roku badań.

(5)

Tabel a 1 D ług ość ok res ów r ozw oj owy ch rzepa ku jare go na tl e wa ru nk ów at m osfer yczny ch Leng th o f d evelo pmen t p eri o d s o f sp ri n g rape in d ifferen t clima tic cond ition s Lat a Y ears Wy szczególnien ie Speci fica tion Sie w – wschod y Seeding – emer gence Wschody – pocz ątek pą kowania Emergence – beginning of inf lor es cen ce emergence Poc zą tek p ąkowania – pocz

ątek kwitnienia _Beginning

of inf lor es cen ce emergence – beginn ing of flowering Kwitnieni e Flowering Dojrzewani e Maturing Okres

wegetacji Growth period

lic zba dn i number of da ys 13 43 7 22 39 124

suma opadów rainfall sum

[m m] 15,2 52,8 14,7 64,7 196,5 343,9 2001 średnia temperatura powietrza

mean air temper

ature [°C] 5,6 14,4 14,5 16,9 19,5 15,5 lic zba dn i number of da ys 14 31 12 26 30 113

mean air temper

ature [°C] 9,8 19,8 16,6 18,9 20,4 17,1 lic zba dn i number of da ys 14 28 7 32 33 114

mean air temper

ature [°C] 11,9 16,0 19,0 19,5 20,8 18,2

(6)

Tabel a 2 R ozw ój odm ia n rzepa ku jare go — Development of c u ltivars of spri ng rape Liczba dn i od siewu — Number of days sin ce sowing Bolero Licosmos Margo Sponsor Star Rozwój ro ślin Developmen t o f plants 2001 2002 2003 2001 2002 2003 2001 2002 2003 2001 2002 2003 2001 2002 2003 Sie w — Sowing – – – – – – – – – – – – – – – Wschody — Em ergence 13 14 14 13 14 14 13 14 14 13 14 14 13 14 14 Li ści e — L eaves : 1–2 3–4 5–6 20 29 36 24 31 36 21 27 35 21 31 38 25 33 38 22 28 37 20 29 36 24 31 36 21 27 35 20 29 36 24 31 36 21 26 34 20 28 34 24 30 34 21 24 33 Formowanie p ędu Main steam formation 46 43 40 49 44 41 47 43 40 46 43 40 44 40 38 Pą kowanie Inflor es cen ce em er gence 56 45 42 59 47 43 57 45 42 56 45 41 56 43 41 Kwitnieni e — Flowering : pocz ątek — beg inning pe łnia — ful l koniec — end 63 70 85 57 68 83 49 63 81 66 73 86 61 71 85 50 64 84 65 71 85 58 66 84 49 63 82 63 70 84 58 66 83 48 63 82 64 70 84 57 64 80 48 61 79 Formowanie łus zcz yn Silique formatio n 65 63 66 67 64 67 66 64 66 64 63 66 65 62 65 Dojrza ło ść — M a turity : zielona — gr een żó łta — ye llow pe łna — full 94 107 124 88 102 113 89 103 114 96 110 128 88 104 117 87 101 115 95 107 124 88 102 114 86 103 114 93 106 123 87 102 113 86 103 114 93 106 122 86 ₁₀₁ ₁₁₁ 85 98 113

(7)

Tabela 3 Cechy morfologiczne rzepaku jarego przed zbiorem (średnie dla czynników z lat 2001–2003) Morphological features of spring rape before harvesting (means for factors 2001–2003)

Czynnik Factor Wysokość roślin Height of plants [cm] Wysokość do I rozgałęzienia Height to the lowest branch [cm] Liczba rozgałęzień I rzędu Number of primary branches Liczba łuszczyn na roślinie Number of siliques per plant Odmiana — Cultivar Bolero 113 43 5,1 84 Licosmos 119 47 5,9 88 Margo 119 45 5,4 88 Sponsor 104 36 5,1 78 Star 116 44 4,9 84 NIR — LSD α = 0,05 4 3 0,4 r. n.

Nawożenie — Fertilisation [N kg·ha-1_]

60 114 44 5,1 79 90 115 43 5,3 87 120 114 44 5,3 83 150 114 42 5,3 88 NIR — LSD α = 0,05 r. n. r. n. r. n. 3 Lata — Years 2001 107 28 4,9 82 2002 133 56 5,4 87 2003 102 46 5,5 84 NIR — LSD α = 0,05 3 3 0,3 r. n.

r. n. — różnica nieistotna — no significant difference

Elementy struktury plonu kształtował czynnik genetyczny (tab. 4). Odmiany nie różniły się istotnie liczbą łuszczyn na roślinie. Natomiast nawożenie azotem istotnie kształtowało tę cechę i stabilizowała się ona przy dawce 90 kg N·ha-1_.

Liczba nasion z łuszczyny była najwyższa u odmiany Licosmos, a masa nasion z łuszczyny i masa 1000 nasion u odmiany Star. Wzrastające nawożenie z 60 do 120 kg N·ha-1_{powodowało przyrost liczby nasion z łuszczyn o 2,3% i masy nasion}

w łuszczynie o 4,4%. Liczba nasion w łuszczynie była najwyższa w 2002 roku, a masa nasion z łuszczyny i masa 1000 nasion w 2003 roku. W trzyletnim cyklu badań najbardziej niesprzyjający dla plonotwórczego kształtowania elementów struktury plonu był 2001 rok. Masa nasion z łuszczyny i masa 1000 nasion w porównaniu z 2003 rokiem była niższa odpowiednio o 25 i o 24%.

(8)

Tabela 4 Elementy struktury plonu rzepaku jarego (średnie dla czynników z lat 2001–2003)

Yield components of spring rape (means for factors 2001–2003) Czynnik Factor Liczba łuszczyn na roślinie Number of siliques per plant Liczba nasion z łuszczyny Number of seeds per silique Masa nasion z łuszczyny Weight of seeds in silique [mg] Masa 1000 nasion Weight of 1000 seeds [g] Odmiana — Cultivar Bolero 84 26,1 93,8 3,75 Licosmos 88 27,4 95,7 3,51 Margo 88 26,5 89,8 3,49 Sponsor 78 23,1 83,8 3,84 Star 84 26,4 98,3 3,88 NIR — LSD α = 0,05 r. n. 0,6 3,6 0,12

60 79 25,6 90,1 3,68 90 87 25,6 91,3 3,67 120 83 26,2 93,6 3,67 150 88 26,2 94,1 3,75 NIR — LSD α = 0,05 3 0,5 2,2 r. n. Lata — Years 2001 82 26,4 77,0 3,20 2002 87 26,8 97,4 3,69 2003 84 24,5 102,4 4,19 NIR — LSD α = 0,05 r. n. 0,5 2,8 0,10

r. n. — różnica nieistotna — no significant difference

Odmiany miały istotny wpływ na zawartość w nasionach białka ogółem, tłuszczu surowego, popiołu surowego, bezazotowych związków wyciągowych i wartość energetyczną nasion (tab. 5). Najwyższą zawartość białka ogółem, przy jednoczesnej najniższej zawartości tłuszczu surowego, zanotowano u odmiany Sponsor. Najwięcej tłuszczu surowego i bezazotowych związków wyciągowych oraz najmniej białka ogółem i popiołu surowego miała odmiana Licosmos. Najniższą zawartość bezazotowych związków wyciągowych zanotowano u od-miany Bolero, a najwyższą popiołu — u odmian: Bolero, Margo i Sponsor. Wartość energetyczna nasion była ściśle związana z zawartością tłuszczu i była najwyższa u odmiany Licosmos, a najniższa u odmiany Sponsor.

Nawożenie azotem miało wpływ na zawartość w nasionach białka ogółem i tłuszczu surowego oraz na wartość energetyczną nasion (tab. 5). Pod wpływem wzrastającej dawki azotu z 60 do 120 kg N·ha-1_{zwiększyła się istotnie zawartość}

białka ogółem (o 1,2%), a obniżyła zawartość tłuszczu surowego o 1,1% i wartość energetyczna nasion o 1%.

(9)

Tabel a 5 Sk ład chem iczny i wa rto ść en erget yczna na si on rze pak u ja re go ( śre dni e dl a czy nni kó w z la t 20 01 –2 00 3) Chemic al cont ent and e n er ge tic value of s p ri n g rap e seed s (m ean s fo r fa ct o rs 20 01– 200 3) Zawarto ść — C ontent [%] Wa rt ość en ergety czna Ener get ic valu e [1 kg s.m. na sio n — d.m. s eeds ] Czy nn ik Factor bia łko ogó łem total prot ein tł us zc z s urow y crude fa t w

łókno surowe crude fibre

popió ł surow y crude ash beza zotowe zwi ązki wy ci ągowe nitrogen free extr a ct jednostki owsian e oats units MJ Odm iana — Cul tivar Bolero 23,7 43,2 6, 4 4,5 22,2 1,941 11,49 Licosmos 22,6 43,2 6, 4 4,3 23,5 1,944 11,51 Margo 23,5 42,9 6,5 4,5 22,5 1,935 11,46 Sponsor 24,9 41,6 6, 3 4,5 22,6 1,912 11,31 Star 23,5 42,2 6,4 4,4 23,4 1,922 11,38 NIR — LSD α = 0,05 0,4 0,5 r. n. 0,1 0,9 0,010 0,06 Nawo żenie — F ertilisat ion [N kg· ha -1 ] 60 22,8 43,4 6,5 4,4 22,8 1,944 11,51 90 23,5 43,0 6,3 4,5 22,7 1,948 11,47 120 24,0 42,3 6,3 4,4 22,9 1,925 11,40 150 24,3 41,8 6,5 4,4 23,0 1,915 11,34 NIR — LSD α = 0,05 0,4 0,5 r. n . r. n . r. n . 0,009 0,05 Lat a — Years 2001 22,7 40,1 6,5 5,2 25,5 1,872 11,08 2002 23,5 45,4 6,0 4,2 20,9 1,990 11,78 2003 24,8 42,4 6,7 3,9 22,2 1,930 11,43 NIR — LSD α = 0,05 0,3 0,4 0,3 0,1 0,7 0,008 0,05 r. n. — r óż ni ca ni ei st ot na — no si gnifican t d iff ere n ce

(10)

Czynnik genetyczny nie miał wpływu na plon nasion, wydajność tłuszczu surowego i wartość energetyczną z 1 ha, natomiast kształtował istotnie wydajność białka ogółem, która była najwyższa u odmiany Sponsor, a najniższa u odmiany Licosmos (tab. 6).

Tabela 6 Plon nasion rzepaku jarego, wydajność tłuszczu surowego i białka ogółem oraz wydajność energetyczna nasion (średnie dla czynników z lat 2001–2003) — Seed yield, crude fat, total protein and seeds energetic value (means for factors 2001–2003)

Wydajność z 1 ha — Yield per 1 ha Czynnik Factor Plon nasion Seed yield [t·ha-1_] tłuszcz surowy crude fat [t] białko ogółem total protein [t] jednostki owsiane oats units MJ Odmiana — Cultivar Bolero 2,22 0,95 0,53 4324 25602 Licosmos 2,15 0,92 0,49 4191 24812 Margo 2,24 0,96 0,53 4354 25774 Sponsor 2,29 0,95 0,68 4405 26076 Star 2,28 0,96 0,54 4410 26107 NIR — LSD α = 0,05 r. n. r. n. 0,04 r. n. r. n.

60 2,13 0,92 0,49 4156 24608 90 2,23 0,95 0,53 4332 25643 120 2,27 0,96 0,55 4387 25970 150 2,32 0,97 0,57 4473 26477 NIR — LSD α = 0,05 0,08 0,03 0,02 155 920 Lata — Years 2001 1,54 0,58 0,35 2878 17036 2002 2,48 1,12 0,59 4927 29168 2003 2,69 1,14 0,67 5206 30818 NIR — LSD α = 0,05 0,14 0,06 0,03 270 1598

Pod wpływem wzrastającej dawki azotu z 60 do 150 kg N·ha-1_{plon nasion}

zwiększył się o 8%, wydajność tłuszczu surowego o 5%, białka ogółem o 14%, a war-tość energetyczna nasion o ponad 7%. Należy podkreślić, że plon nasion stabilizo-wał się przy dawce 120 kg N·ha-1_{, wartość energetyczna plonu nasion i wydajność}

tłuszczu surowego z 1 ha przy 90 kg N·ha-1_{, a białka ogółem przy 150 kg N·ha}-1_.

Plon nasion, wydajność tłuszczu surowego i białka ogółem oraz wartość ener-getyczna plonu nasion z 1 ha zależały od układu warunków meteorologicznych w latach (tab. 6). Plony nasion w poszczególnych latach były zróżnicowane i wahały się średnio od 1,54 t·ha-1_{w 2001 roku do 2,69 t·ha}-1_{w 2003 roku. Najwyższy plon}

nasion, wydajność tłuszczu surowego i białka ogółem oraz wydajność energe-tyczną nasion uzyskano w trzecim roku badań.

(11)

Dyskusja

Według wielu autorów (Barszczak i Barszczak 1995, Grendy i Marquard 1989) nawożenie azotem zwiększa liczbę rozgałęzień I rzędu. Tezy tej nie po-twierdzają badania własne Koteckiego i in. (1999) oraz Markusa i in. (2002). Natomiast w badaniach Koteckiego i in. (2001a) istotny wpływ na liczbę rozga-łęzień I rzędu miało nawożenie do 90 kg N·ha-1_{, a w doświadczeniu}

przeprowa-dzonym przez Kozaka (1999) do 120 kg N·ha-1_.

W badaniach własnych nie wykazano wpływu czynnika genetycznego oraz układu warunków pogodowych na kształtowanie liczby łuszczyn na roślinie, która zależała przede wszystkim od nawożenia azotem, a istotny wzrost tej cechy noto-wano do dawki 90 kg N·ha-1_{. Kotecki i in. (2001a) wykazali przyrost liczby}

łusz-czyn z rośliny pod wpływem nawożenia azotem do dawki 150 kg·ha-1_{, a Jasińska}

i in. (1997) oraz Kozak (1999) do 160 kg·ha-1_{. Korzystne oddziaływanie tego}

makroskładnika na liczbę łuszczyn na roślinie zanotowali również Wójtowicz i Wielebski (1998), a w badaniach Markusa i in. (2002) wpływ nawożenia azotem był nieistotny.

Badania własne potwierdzają wcześniejsze doniesienia Kozaka (1999) oraz Koteckiego i in. (1999, 2001a), że elementy struktury plonu zależą od układu warunków klimatycznych. Jasińska i in. (1997), niezależnie od gatunku rośliny przedplonowej, stwierdzili korzystny wpływ nawożenia do 80 kg N·ha-1_{na masę}

nasion z łuszczyny, a Kozak (1999) wykazał istotny wpływ nawożenia do 160 kg N·ha-1_{na liczbę nasion w łuszczynie. Natomiast Kotecki i in. (1999) oraz}

Wójto-wicz i Wielebski (1998a) nie potwierdzili istotnego wpływu nawożenia azotem na elementy struktury plonu. W badaniach własnych nawożenie do 120 kg N·ha-1

zwiększało istotnie liczbę i masę nasion w łuszczynie.

Górnik i Grzesik (1998), Kotecki i in. (1999) oraz Kulka i Górecki (1995) wykazali, że w warunkach niskich temperatur i dużej sumy opadów podczas dojrzewania nasion wzrasta zawartość tłuszczu surowego, a obniża białka ogółem. Powyższe wyniki nie znajdują potwierdzenia w badaniach Adomas (2003) i włas-nych, ponieważ najwyższą zawartość tłuszczu w nasionach odnotowano w 2002 roku, charakteryzującym się niedoborem opadów i wysoką temperaturą powietrza podczas dojrzewania nasion. Najmniej tłuszczu gromadziły nasiona rzepaku jarego w 2001 roku, w którym dojrzewanie przebiegało w warunkach niskich temperatur powietrza i obfitych opadów. Doświadczenia wazonowe Dembińskiej (1970) udo-wodniły, że okresowe niedobory wody podczas rozwoju rzepaku spowodowały spadek zawartości tłuszczu w nasionach o blisko 2% i wzrost zawartości białka o 1%. Według Koteckiego i in. (2001b) zawartość tłuszczu jest przede wszystkim cechą odmianową modyfikowaną przez układ warunków wilgotnościowo-termicz-nych i nawożenie azotem.

(12)

Dotychczasowe badania wskazują na silne oddziaływanie czynników siedlis-kowych i agrotechnicznych na gromadzenie białka w nasionach (Kulka i Górecki 1995, Muśnicki i in. 1997). W badaniach Adomas (2003) najwyższą koncentrację białka uzyskano w warunkach niedoboru wilgoci podczas kwitnienia oraz przy wysokich opadach od początku do pełni wykształcania łuszczyn. W badaniach własnych wykazano istotny wpływ czynnika genetycznego i nawożenia azotem na zawartość białka ogółem w nasionach.

Według wielu autorów (Budzyński 1998, Muśnicki i Toboła 1998, Wójtowicz i Wielebski 1998) uzyskanie plonu nasion rzepaku jarego na poziomie 3 t·ha-1

warunkują: dostatek wilgoci w okresie wegetacji wiosennej, wczesny termin siewu i wysokie nawożenie azotem. W badaniach własnych plon nasion i wydajność tłuszczu surowego zależały przede wszystkim od układu warunków wilgotnoś-ciowo-termicznych oraz nawożenia azotem, a w małym stopniu od czynnika genetycznego. Najniższy plon nasion uzyskano w wilgotnym i chłodnym 2001 roku, natomiast najwyższy w relatywnie suchym i ciepłym 2003 roku, w którym również masa nasion w łuszczynie i masa 1000 nasion były najwyższe. Badania Koteckiego i in. (2001a) wykazały, że niedobór opadów podczas pąkowania i kwit-nienia obniża plony nasion, a wyniki prac Zająca i in. (2003) świadczą o tym, że susza w lipcu i sierpniu obniżała plony nasion z powodu opadania zawiązków kwiatowych. W korzystnych warunkach hydrotermicznych, przy wczesnym siewie, Muśnicki i Toboła (1998) uzyskali z odmiany Star 4 t nasion z 1 ha.

W badaniach własnych plony nasion rzepaku wzrastały do dawki 150 kg N·ha-1_{, jednak istotny przyrost plonów notowano do dawki 120 kg N·ha}-1_{. Podobne}

efekty uzyskali Budzyński i Ojczyk (1996), a zwyżka plonów, w porównaniu z kontrolą — bez nawożenia azotem, wynosiła 41%. Cytowani autorzy twierdzą, że nawożenie do 120 kg N·ha-1_{należy zastosować jednorazowo przedsiewnie,}

a powyżej 120 kg w dwóch dawkach od 2/3 do 3/4 przedsiewnie, a pozostałą część w fazie pąkowania.

Wnioski

Na podstawie trzyletnich badań nad reakcją odmian rzepaku jarego na nawo-żenie azotem, można wyciągnąć następujące wnioski, które odnoszą się przede wszystkim do warunków przyrodniczych południowo-zachodniej Polski:

1. Zróżnicowany w latach badań układ warunków pogodowych w większym stopniu niż czynnik odmianowy i nawożenie azotem kształtował: długość okresu wegetacji, wartości liczbowe większości cech morfologicznych, elementy struktury plonu, plon nasion i ich skład chemiczny oraz wydajność tłuszczu surowego i białka ogółem.

(13)

2. Czynnik odmianowy w większym stopniu niż nawożenie azotem wpływał na: długość okresu wegetacji, wysokość roślin, liczbę rozgałęzień na roślinie, elementy struktury plonu, zawartość: białka ogółem, tłuszczu, popiołu suro-wego i bezazotowych związków wyciągowych oraz wartość energetyczną nasion i nie różnicował plonu nasion.

3. Najlepsze efekty dało nawożenie 120 kg N·ha-1_{(60 kg przedsiewnie + 60 kg}

pogłównie, w fazie formowania pąków kwiatowych), które w porównaniu z kontrolą (60 kg N·ha-1_{) zwiększyło liczbę nasion z łuszczyny o 2,3%, masę}

nasion z łuszczyny o 3,9%, zawartość białka ogółem o 1,2%, plon nasion o 6,6%, a obniżyło zawartość tłuszczu surowego o 1,1% i wartość energe-tyczną nasion o 1%.

Literatura

Adomas B. 2003. Plon i jakość nasion rzepaku jarego (Brassica napus var. oleifera f. annua), łubinu żółtego (Lupinus luteus L.) oraz łubinu wąskolistnego (Lupinus angustifolius L.) w zależności od stosowanych środków ochrony roślin. Rozprawy i monografie, UWM w Olsztynie, z. 75. Barszczak T., Barszczak Z. 1995. Wpływ nawożenia azotowego, wilgotności i zakwaszenia gleby na

plony oraz zawartość tłuszczu i białka w nasionach odmian rzepaku ozimego. Rośliny Oleiste – Oilseed Crops, XVI (1): 165-172.

Bartkowiak-Broda I. 2000. Postęp genetyczny i hodowlany w rzepaku a potrzeby pokarmowe roślin. W: Zbilansowane nawożenie rzepaku – aktualne problemy. Red. W. Grzebisz, AR Poznań: 61-72. Budzyński W. 1998. Reakcja rzepaku jarego na termin siewu i sposób odchwaszczania. Rośliny

Oleiste – Oilseed Crops, XIX (1): 125-133.

Budzyński W., Jankowski K., Zielonka R. 2000. Efektywność nawożenia azotem rzepaku jarego w różnych warunkach ochrony przed szkodnikami. Cz. 1. Nawożenie i ochrona a plon nasion. Rośliny Oleiste – Oilseed Crops, XXI (2): 513-527.

Budzyński W., Ojczyk T. 1996. Produkcja surowca olejarskiego. ART Olsztyn.

Cheema M.A., Hussain A., Shah S.H., Basara S.M.A. 2001. Effects of time and rate of nitrogen and phosphorus application on the growth and the seed and oil yields of canola (Brassica napus L.). Agronomy and Crop Science, 186: 103-110.

Dembińska H. 1970. Wpływ wiosennych okresowych niedoborów wody na rozwój i na strukturę plonu rzepaku ozimego przy różnych sposobach dawkowania azotu. Rocz. Nauk Rol., A, 97 (1): 33-47.

Dembiński F. 1975. Rośliny oleiste. PWRiL, Warszawa.

Dembiński F., Jaruszewska H., Krzywińska F., Krasnodębski P. 1967. Wpływ różnej wilgotności gleby i nawożenia azotowego na skład kwasów tłuszczowych oleju z nasion rzepaku jarego. Pam. Puł., 25: 241-249.

Górnik K., Grzesik M. 1998. Genetyczne, siedliskowe i materalne uwarunkowanie jakości nasion. Post. Nauk Rol., 45/50 (5): 37-48.

Grendy A., Marquard R. 1989. Studies on the effect of nitrogen fertilization and growth regulators on seed yield and some quality criteria of oilseed rape (Brassica napus L.). Fett – Wissenschaft – Technologie, 91: 353-357.

(14)

Hocking P.J. 1993. Effect of sowing time and plant age on critical nitrogen concentrations in canola (Brassica napus L.). Plant and Soil, 155/156: 387-390.

Jasińska Z., Kotecki A., Kozak M. 1997. Wpływ następczy roślin strączkowych i nawożenia azotem na rozwój i plon rzepaku jarego. Rośliny Oleiste – Oilseed Crops, XVIII (1): 199-208.

Kapeluszny J. 2001. Optymalny okres regulowania zachwaszczenia w rzepaku jarym na glebie lessowej. Fragm. Agron., 18 (2): 52-62.

Kotecki A., Kozak M., Malarz W. 1999. Wpływ zabiegów ochrony roślin, nawożenia azotem i gęstości siewu na rozwój i plonowanie rzepaku jarego. Rośliny Oleiste – Oilseed Crops, XX (2): 643-651. Kotecki A., Kozak M., Malarz W. 2001a. Wpływ nawożenia azotem na rozwój i plonowanie pięciu

odmian rzepaku jarego, Rośliny Oleiste – Oilseed Crops, XXII (1): 69-80.

Kotecki A., Kozak M., Malarz W., Aniołowski K. 2001b. Wpływ nawożenia azotem na skład che-miczny nasion pięciu odmian rzepaku jarego, Rośliny Oleiste – Oilseed Crops, XXII (1): 81-89. Kozak M. 1999. Wpływ przedplonów i nawożenia azotem na rozwój i plonowanie rzepaku. Cz. II.

Następczy wpływ grochu i bobiku na rozwój i plonowanie rzepaku. Zesz. Nauk. AR we Wrocławiu, Rol., LXXIV: 27-43.

Kulka K., Górecki R.J. 1995. Lipidy rozwijających się nasion. Cz. I. Powstawanie lipidów. Post. Nauk Rol., 3: 37-49.

Markus J., Ostrowska D., Łoboda T., Pietkiewicz S., Lewandowski M. 2002. Reakcja rzepaku jarego odmiany Star na gęstość siewu i nawożenie mineralne. Rośliny Oleiste – Oilseed Crops, XXIII (1): 129-139.

Mercik S. 1997. Nawożenie i jego wpływ na plonowanie roślin oraz na środowisko glebowe. Zesz. Probl. Post. Nauk Rol., 439: 97-102.

Muśnicki Cz., Toboła P. 1998. Reakcja rzepaku jarego podwójnie ulepszonego na termin siewu. Rośliny Oleiste – Oilseed Crops, XIX (1): 135-140.

Muśnicki Cz., Toboła P., Muśnicka B. 1997. Produkcyjność alternatywnych roślin oleistych w wa-runkach Wielkopolski. Rośliny Oleiste – Oilseed Crops, XVIII (2): 269-279.

Ojczyk T., Jankowski K. 1999. The effects of nitrogen fertilization on yield of protected and unprotected spring rape. Proc. 10th Intern. Rapeseed Congress, 26-29.09.1999, Canberra, CD-ROM.

Stachecki S., Paradowski A., Adamczewski K. 1996. Chemiczne zwalczanie chwastów w rzepaku jarym. Rośliny Oleiste – Oilseed Crops, XVII (2): 377-382.

Toboła P., Muśnicki Cz. 1999. Zmienność plonowania jarych roślin oleistych z rodziny krzyżowych. Rośliny Oleiste – Oilseed Crops, XX (1): 93-100.

Toboła P., Muśnicki Cz. 2000. Efektywność nawożenia rzepaku jarego azotem. Zbilansowane nawo-żenie rzepaku (aktualne problemy). Red. W. Grzebisz, AR Poznań: 191-196.

Wałkowski T. 2000. Rzepak jary. IHAR Poznań.

Wałkowski T. 2001. Wpływ terminu i gęstości wysiewu na plony rzepaku jarego odmiany populacyj-nej Star i mieszańca złożonego Margo. Rośliny Oleiste – Oilseed Crops, XXII (2): 409-422. Wójtowicz M., Wielebski F. 1998. Możliwość uprawy rzepaku jarego po wymarzniętej plantacji

rzepaku ozimego. Rośliny Oleiste – Oilseed Crops, XIX (2): 529-535.

Zając T., Borowiec F., Gierdziewicz M. 2003. Wpływ gęstości wysiewu rzepaku jarego na ulistnienie roślin i łanu, plon nasion, cechy morfologiczne oraz zawartość kwasów tłuszczowych w oleju. Rośliny Oleiste – Oilseed Crops, XXIV (2): 423-441.