GRZEGORZ CHRAPEK1
ROZWÓJ PRZEDSIÊBIORCZOŒCI INDYWIDUALNEJ
NA OBSZARACH WIEJSKICH PODKARPACIA
W LATACH 1995–2007
Abstrakt. W niniejszym artykule podjêto próbê okreœlenia poziomu przedsiêbiorczoœci na obszarach wiejskich, poœwiêcaj¹c uwagê czynnikom spo³eczno-ekonomicznym, których od-dzia³ywanie w latach 1995–2007 wp³ynê³o na wzrost liczby podmiotów gospodarczych osób fizycznych. Podjête zagadnienie aktywnoœci gospodarczej osób fizycznych w ujêciu gmin-nym charakteryzuje siê przede wszystkim stosunkowo du¿ym zró¿nicowaniem przestrzen-nym. Zanotowany w latach 1995–2007 dynamiczny wzrost liczby pozarolniczych podmio-tów gospodarczych obj¹³ 14 jednostek przestrzennych, w których wartoœæ wskaŸnika przed-siêbiorczoœci by³a wy¿sza od 80. Analiza zró¿nicowania przestrzennego rozwoju przedsiê-biorczoœci wykaza³a du¿¹ wartoœæ wskaŸnika na obszarach atrakcyjnych inwestycyjnie oraz turystycznie. Drug¹ strefê wzrostu przedsiêbiorczego stanowi¹ obszary po³o¿one blisko wiêkszych oœrodków miejskich oraz w bliskim s¹siedztwie szlaków komunikacyjnych. Pro-wadzone badania potwierdzaj¹ tak¿e, i¿ wzrost aktywnoœci gospodarczej osób fizycznych œciœle wi¹¿e siê z postawami mieszkañców wsi oraz dostêpnoœci¹ do œrodków finansowych.
S³owa klucze: przedsiêbiorczoœæ, obszary wiejskie, rozwój obszarów wiejskich, zak³ady
osób fizycznych, pozarolnicze podmioty gospodarcze
WPROWADZENIE
Zainicjowane w Polsce na prze³omie lat osiemdziesi¹tych i dziewiêædziesi¹tych XX wieku przemiany systemowe spowodowa³y gruntown¹ zmianê warunków roz-woju spo³eczno-kraju oraz poszczególnych regionów. Zmiana systemu zarz¹dza-nia gospodark¹ narodow¹ wymog³a potrzebê dostosowazarz¹dza-nia zró¿nicowanych struk-tur spo³ecznych, gospodarczych oraz przestrzennych do nowych regu³, jakie wy-znacza gospodarka rynkowa [Domañski 1990, Zio³o 1992, Stasiak 1994, Chojnic-WIEŒ I ROLNICTWO, NR 4 (145) 2009
1 Autor jest pracownikiem naukowym Pañstwowej Wy¿szej Szko³y Zawodowej w Jaros³awiu
ki i Czy¿ 2000, Kamiñska 2006]. Dodatkowo ujednolicanie siê rynku europejskie-go spowodowa³o wzrost konkurencji, któr¹ nale¿y analizowaæ nie tylko w uk³adzie miêdzynarodowym, ale przede wszystkim w ujêciu regionalnym.
Zdaniem Citkowskiego [2007], koniecznoœci¹ jest taka reorientacja wspó³-czesnej polityki regionalnej, by mo¿liwe by³o wspieranie lokalnych struktur go-spodarczych. Struktury te powinny rozwijaæ siê przede wszystkim na podstawie w³asnych zasobów ludnoœciowych i kapita³owych. Ponadto w³adze samorz¹do-we powinny zapewniæ odpowiednie warunki do rozwoju ró¿nego rodzaju dzia-³alnoœci gospodarczej na swoim terenie. Pobudzenie przedsiêbiorczoœci lokalnej bowiem jest jednym z podstawowych czynników kreuj¹cych rozwój gmin, po-wiatów i województw, i powinno byæ priorytetem dzia³ania w³adz samorz¹do-wych wszystkich szczebli.
W œwietle powy¿szych uwag celem niniejszego artyku³u jest analiza przedsiê-biorczoœci osób fizycznych na obszarach wiejskich województwa podkarpackie-go. Wstêpnie przyjêto, ¿e przedsiêbiorczoœæ jest procesem innowacyjnego my-œlenia i podejmowania dzia³alnoœci gospodarczej przez osoby fizyczne na w³a-sny rachunek i ryzyko.
Jako miernik przyjêto wskaŸnik przedsiêbiorczoœci obrazuj¹cy liczbê pod-miotów gospodarczych osób fizycznych na 1000 mieszkañców w wieku produk-cyjnym oraz iloraz lokalizacji, obrazuj¹cy stopieñ koncentracji tych podmiotów na danym obszarze. Podmioty gospodarcze osób fizycznych odegra³y i odgrywa-j¹ nadal istotn¹ rolê w procesie przemian w³asnoœciowych zarówno w Polsce, jak i na Podkarpaciu. Wed³ug Kirejczyka [1988], obejmuj¹ one dzia³alnoœæ go-spodarcz¹ w dziedzinie produkcji, rêkodzie³a, us³ug i budownictwa, stanowi¹c grupê jednostek gospodarczych o stosunkowo zró¿nicowanych funkcjach.
Badaniem objêto gminy wiejskie oraz czêœæ wiejsk¹ gmin miejsko-wiejskich, tworz¹cych dzisiejsze województwo podkarpackie w latach 1995–2007. Analizê przeprowadzono na podstawie danych GUS zawartych w systemie REGON. System ten stanowi podstawowe Ÿród³o informacji o dzia³alnoœci gospodarczej osób fizycznych w skali krajowej. Wad¹ systemu REGON jest traktowanie na równi ma³ych i du¿ych podmiotów gospodarczych, zalet¹ zaœ stosunkowo du¿a rzetelnoœæ statystyki. Informacje zawarte w tym systemie pozwalaj¹ okreœliæ ak-tywnoœæ oraz poziom natê¿enia ruchu w zakresie podejmowania i realizacji ini-cjatyw przedsiêbiorczych [Kamiñska 2004, Zró¿nicowanie rozwoju... 2007].
CZYNNIKI KSZTA£TUJ¥CE ROZWÓJ PRZEDSIÊBIORCZOŒCI NA OBSZARACH WIEJSKICH
Przedsiêbiorczoœæ na obszarach wiejskich rozwija siê pod wp³ywem okreœlo-nych czynników spo³eczokreœlo-nych, ekonomiczokreœlo-nych i polityczokreœlo-nych, które oddzia³uj¹ ze zmiennym natê¿eniem w czasie i przestrzeni. Mog¹ one dzia³aæ jako stymulatory wzrostu gospodarczego b¹dŸ jako element hamuj¹cy powstawanie nowych pod-miotów gospodarczych. Czynniki te mo¿na klasyfikowaæ wed³ug bardzo ro¿nych kryteriów. Kamiñska [2006] zaproponowa³a podzia³ tych czynników ze wzglêdu na zasiêg ich oddzia³ywania. Autorka wyró¿ni³a czynniki o zasiêgu
miêdzynaro-dowym (np. po³o¿enie geopolityczne, polityka zagraniczna), krajowym (np. stabil-noœæ gospodarcza, polityka fiskalna), regionalnym oraz lokalnym.
Analizuj¹c czynniki o znaczeniu regionalnym, wskazaæ nale¿y ogromn¹ rolê, jak¹ w rozwoju przedsiêbiorczoœci odgrywa odpowiednio dostosowana infra-struktura techniczno-ekonomiczna. Istotne jest równie¿ po³o¿enie regionu wzglêdem zarówno krajowych, jak i regionalnych oœrodków wzrostu gospodar-czego. Dla obszarów wiejskich szczególnie wa¿ne s¹ czynniki o znaczeniu lo-kalnym (tabela1). W literaturze przedmiotu najczêœciej zwraca siê uwagê na po-tencja³ demograficzny, dostêpnoœæ zasobów kapita³owych, ch³onnoœæ rynku lo-kalnego, stan bezrobocia czy tradycje w rozwoju prywatnych inicjatyw. TABELA 1. Lokalne czynniki rozwoju przedsiêbiorczoœci na obszarach wiejskich
Zasiêg oddzia³ywania Wiod¹ce czynniki Potencja³ demograficzny Lokalny rynek pracy Rozmiar bezrobocia Zasoby kapita³owe ludnoœci Ch³onnoœæ rynku
Lokalny Infrastruktura techniczna o znaczeniu lokalnym Stan œrodowiska przyrodniczego
Aspiracje lokalnej spo³ecznoœci
Kompetencje i prê¿noœæ samorz¹du lokalnego Instytucje wspieraj¹ce biznes
Tradycje rozwoju przedsiêbiorczoœci ród³o: Kamiñska [2006].
Rozwój przedsiêbiorczoœci na poziomie lokalnym w znacznej mierze stanowi wynik wzajemnego oddzia³ywania takich zmiennych, jak: aktywnoœæ w³adz sa-morz¹dowych, atrakcyjnoœæ inwestycyjna badanej jednostki przestrzennej oraz postawy przedsiêbiorcze mieszkañców wsi.
Interesuj¹c¹ analizê czynników wp³ywaj¹cych na poziom przedsiêbiorczoœci o zasiêgu lokalnym przedstawili Krajewski i Œliwa [2004]. Autorzy ci wœród analizowanych czynników wymieniaj¹: aspiracje kulturowe, standardy ¿ycia, miejscowe tradycje, lokalne instytucje otoczenia biznesu, udogodnienia prawne, administracyjne, podatkowe i kredytowe oraz umiejêtnoœæ absorpcji œrodków pomocowych. Jednak¿e szczególne znaczenie autorzy przypisuj¹ aktywnoœci w³adz samorz¹dowym (rysunek 1).
Samorz¹dy lokalne poprzez swoje dzia³ania powinny przede wszystkim za-chêcaæ spo³ecznoœæ do podejmowania ró¿norodnych inicjatyw gospodarczych. W tym zakresie obowi¹zkiem samorz¹dów jest realizacja dzia³añ sprzyjaj¹cych wzrostowi aktywnoœci gospodarczej przedsiêbiorców poprzez na przyk³ad: two-rzenie i realizacjê lokalnych programów wsparcia, wyznaczanie kierunków roz-woju lokalnej dzia³alnoœci gospodarczej czy tworzenie i udostêpnianie listy po-¿¹danych rodzajów dzia³alnoœci, których rozwiniêcie bêdzie dofinansowywane b¹dŸ w inny sposób wspierane przez w³adzê lokaln¹.
Z punktu widzenia przedsiêbiorczoœci bardzo wa¿nym, a wrêcz nawet kluczo-wym czynnikiem jest innowacyjna postawa cz³owieka, od której w wiêkszoœci
przypadków uzale¿nione s¹ ró¿nego rodzaju dzia³ania gospodarcze. St¹d te¿ mobilnoœæ spo³eczna w po³¹czeniu z odpowiedni¹ polityk¹ samorz¹dów lokal-nych stanowi jeden z najwa¿niejszych stymulatorów rozwoju gospodarczego przestrzeni wiejskiej. Dodatkowo intensywnoœæ oraz kierunki rozwoju lokalne-go w du¿ym stopniu uzale¿nione s¹ od specyfiki regionu oraz atmosfery, w ja-kiej przebiega ¿ycie spo³eczno-gospodarcze [Zró¿nicowanie rozwoju... 2007].
W rozwoju przedsiêbiorczoœci na obszarach wiejskich Podkarpacia istot-ne jest oddzia³ywanie czynników hamuj¹cych, zwanych barierami. Wed³ug Maika i innych [1978], barier¹ nazywamy wszystkie te czynniki, które w da-nych warunkach uniemo¿liwiaj¹, utrudniaj¹ b¹dŸ przeszkadzaj¹ w rozwoju przedsiêbiorczoœci, wymuszaj¹c potrzebê jej ograniczania b¹dŸ niwelowa-nia. W literaturze przedmiotu czêsto wydziela siê bariery naturalne, demo-graficzne, ekonomiczno-techniczne i spo³eczne (tabela 2).
Utrudnienia takie, jak: ograniczony dostêp do wykwalifikowanej si³y ro-boczej, brak œrodków finansowych, niski poziom aspiracji i motywacji czy brak d³ugookresowej lokalnej polityki spo³ecznej, w znacznej mierze ogra-niczaj¹ dynamikê rozwoju przedsiêbiorczoœci.
Istnienie tych barier ma bardzo zró¿nicowane pod³o¿e. W jednym przypadku przyczyn ich oddzia³ywania mo¿na doszukiwaæ siê w systemie edukacji, który funkcjonowa³ w pañstwie socjalistycznym, gdzie kwestie przedsiêbiorczoœci w ogóle nie by³y podejmowane w szko³ach podstawowych oraz œrednich [Ka-miñska 2006]. Natomiast niedobór œrodków finansowych wynika z niestabilno-œci systemu gospodarczego [Skowroñski 1991, Ma³ecka 1999] b¹dŸ utrudnione-go dostêpu do kredytów czy nadmiernych obci¹¿eñ podatkowych, z jakimi mu-sz¹ siê liczyæ przedsiêbiorcy [Skowroñski 1991, Sobczyk 1999].
Wœród barier o charakterze spo³ecznym, ograniczaj¹cych rozwój przedsiê-biorczoœci osób fizycznych, wskazaæ nale¿y m.in.: niski poziom œwiadomo-œci ekonomicznej mieszkañców wsi, brak etosu przedsiêbiorcy i ogranicn¹ kulturê przedsiêbiorczoœci. Jak zauwa¿a Kamiñska [2006], bariery te zo-sta³y ukszta³towane w wyniku d³ugotrwa³ego oddzia³ywania procesów histo-rycznych, aby je prze³amaæ, potrzeba wiêc d³ugiego czasu.
RYSUNEK 1. Czynniki wp³ywaj¹ce na poziom przedsiêbiorczoœci o zasiêgu lokalnym ród³o: Krajewski i Œliwa [2004].
TABELA 2. Klasyfikacja barier ograniczaj¹cych rozwój przedsiêbiorczoœci lokalnej
Rodzaj barier Czynniki wiod¹ce
Naturalne konflikty przestrzenne
cena przestrzeni
Demograficzne
niskie kwalifikacje kadry samorz¹dowej
niskie kwalifikacje przedsiêbiorców i pracowników brak doœwiadczenia w prowadzeniu w³asnych firm bierna postawa spo³eczeñstwa i w³adz samorz¹dowych niestabilna sytuacja gospodarcza kraju
niedobór kapita³u niski popyt
nadmierne obci¹¿enia podatkowe
Ekonomiczno-techniczne wysokie koszty prowadzenia dzia³alnoœci gospodarczej wadliwa struktura œrodków trwa³ych
przestarza³e technologie wytwarzania
niedorozwój systemu bankowego ³¹cznoœci itp. (z³a infrastruktura)
Spo³eczne
uwarunkowania psychologiczne i spo³eczne nieakceptowanie rozwarstwieñ spo³ecznych niska œwiadomoœæ ekonomiczna ludnoœci
brak etosu przedsiêbiorcy i ograniczona kultura przedsiêbiorczoœci
Organizacyjno-instytucjonalne
brak d³ugookresowej lokalnej polityki gospodarczej niedorozwój instytucji otoczenia biznesu
niedostateczny rozwój lokalnego systemu wspierania firm
niedopasowanie aktów prawnych do nowych warunków gospodarowania ród³o: Kamiñska [2006].
Rozwój przedsiêbiorczoœci osób fizycznych w ujêciu lokalnym szczegól-nie wra¿liwy jest na brak stabilnej polityki gospodarczej oraz szczegól-niedorozwój lokalnego systemu wspierania dzia³añ przedsiêbiorczych. Barier¹ jest rów-nie¿ niedopasowanie aktów prawnych wzglêdem istniej¹cych warunków spo³eczno-ekonomicznych. W tym zakresie sporym problemem jest w szcze-gólnoœci niejasnoœæ regulacji prawnych oraz ich interpretacja.
PRZEDSIÊBIORCZOŒÆ OSÓB FIZYCZNYCH NA OBSZARACH WIEJSKICH WOJEWÓDZTWA PODKARPACKIEGO
W 1995 ROKU
W 1995 roku na obszarze województwa podkarpackiego zlokalizowanych by-³o 62 799 podmiotów gospodarczych osób fizycznych, spoœród których 37,2% funkcjonowa³o na obszarach wiejskich, natomiast 62,8% prowadzi³o swoj¹ dzia-³alnoœæ na terenie miast (tabela 3). W stosunku do ogólnej liczby pozarolniczych podmiotów gospodarczych zak³ady osób fizycznych stanowi³y 87,7%. Oznacza to, i¿ analizowane jednostki gospodarcze stanowi³y istotny element w strukturze gospodarczej badanego województwa.
Prowadzone badania wykaza³y, ¿e œredni wskaŸnik przedsiêbiorczoœci na obszarach wiejskich wynosi³ 31,9, a w uk³adzie przestrzennym obserwuje siê
TABELA 3. Liczba podmiotów gospodarczych osób fizycznych na obszarach wiejskich i miejskich województwa podkarpackiego w 1995 roku
Wyszczególnienie Liczba Struktura [%] Iloraz
podmiotów ludnoœci podmiotów ludnoœci lokalizacji
1 2 3 4 5 4/5
Obszary miejskie 39 461 565 262 62,8 43,7 1,43
Obszary wiejskie 23 338 729 791 37,2 56,3 0,70
Razem 62 799 1 295 053 100,0 100,0 x
ród³o: Na podstawie danych systemu REGON.
jego du¿e zró¿nicowanie. Najwiêksz¹ wartoœæ wskaŸnika przedsiêbiorczoœci w 1995 roku odnotowano w gminie Cisna (80,4), po³o¿onej w po³udniowej czêœci ówczesnego województwa kroœnieñskiego. Na obszarze wymienionej gminy funkcjonowa³o 0,4% ogólnej liczby podmiotów zlokalizowanych na obszarach wiejskich Podkarpacia oraz mieszka³o tam 0,1% ludnoœci wiej-skiej (tabela 4). Iloraz lokalizacji wynosi³ 4,0, co jednoznacznie wskazywa-³o na „nadreprezentacjê” badanych podmiotów gospodarczych w stosunku do potencja³u demograficznego badanego obszaru.
Stosunkowo wysoki wskaŸnik przedsiêbiorczoœci (45,0–79,9) zanotowano na obszarze 14 gmin (Czarna, £añcut, Czarna, Krasne, Trzebownisko, Bali-gród, Solina, Czarna, Lutowiska, Jas³o, Jedlicze, Korczyna, Miejsce Piasto-we Rymanów). £¹cznie skupia³y one 20,9% ogólnej liczby analizowanych podmiotów gospodarczych oraz 12,0% mieszkañców (tabela 4). Oznacza to, ¿e iloraz lokalizacji wyniós³ 1,74, co równie¿ œwiadczy³o o mocnej nad-reprezentacji badanych podmiotów w stosunku do potencja³u demograficz-nego. Wymienione gminy po³o¿one by³y w œrodkowej oraz po³udniowej czê-œci województwa podkarpackiego.
W kolejnej grupie znalaz³o siê 29 gmin. Wartoœæ wskaŸnika przedsiêbior-czoœci waha³a tu siê w przedziale od 35 do 44,9. Przeprowadzona analiza wykaza³a, i¿ ³¹cznie na obszarze tym funkcjonowa³o 27,3% ogólnej liczby podmiotów gospodarczych oraz mieszka³o 22,4% ludnoœci wiejskiej (tabela 4). Iloraz lokalizacji wyniós³ tu 1,21, co œwiadczy o pewnej nadreprezenta-cji analizowanych podmiotów wzglêdem potencja³u demograficznego bada-nego obszaru. Przyjête do analizy jednostki po³o¿one by³y w œrodkowej, po-³udniowo-zachodniej oraz po³udniowo-wschodniej czêœci obecnego woje-wództwa podkarpackiego.
Na terenie 45 jednostek przestrzennych poziom wskaŸnika przedsiêbiorczo-œci w 1995 roku by³ stosunkowo niski i waha³ siê w granicach od 25,0 do 34,9. Gminy te ³¹cznie skupia³y oko³o 32,2% ogólnej liczby analizowanych podmio-tów osób fizycznych oraz 33,8% ogólnej liczby mieszkañców (tabela 4). W ob-rêbie badanych jednostek iloraz lokalizacji wynosi³ 0,95, wskazuj¹c, i¿ w gmi-nach tych wystêpowa³ pewien niedobór zak³adów osób fizycznych wzglêdem potencja³u demograficznego. Gminy te po³o¿one by³y w po³udniowej oraz po³u-dniowo-zachodniej czêœci obecnego województwa.
TABELA 4. WskaŸnik przedsiêbiorczoœci na obszarach wiejskich województwa podkarpackiego w 1995 roku
Liczba Struktura [%]
WskaŸnik podmiotów podmiotów
przedsiê- gospodarczych gospodarczych Iloraz
biorczoœci gmina osób ludnoœci gmina osób ludnoœci lokalizacji
fizycznych fizycznych 1 2 3 4 5 6 7 6/7 10,0–24,9 54 4 497 230 694 37,8 19,3 31,6 0,61 25,0–34,9 45 7 504 246 897 31,5 32,2 33,8 0,95 35,0– 44,9 29 6 368 163 371 20,3 27,3 22,4 1,21 45,0–54,9 7 2 565 53 435 4,9 11,0 7,3 1,50 55,0–64,9 3 898 15 486 2,1 3,8 2,1 1,80 65,0–79,9 4 1 421 18 851 2,8 6,1 2,6 2,34 80 i wiêcej 1 85 1 057 0,7 0,4 0,1 4,0 Razem 143 23 338 729 791 100,0 100,0 100,0 x
aLiczba gmin obejmuje wy³¹cznie gminy wiejskie oraz czêœæ wiejsk¹ gmin miejsko-wiejskich. ród³o: Na podstawie danych systemu REGON.
Odmiennie ukszta³towa³a siê sytuacja w obrêbie 54 gmin (Cmolas, Majdan Królewski, Nowa Sarzyna, Czermin, Dynów, Hy¿ne, Radymno, Wielkie Oczy itd.), gdzie wskaŸnik przedsiêbiorczoœci w 1995 roku utrzymywa³ siê na pozio-mie od 10,0 do 24,9. Na terenie tych jednostek zarejestrowanych by³o 19,3% ogólnej liczby podmiotów gospodarczych, podczas gdy na ich obszarze miesz-ka³o 31,6% ludnoœci badanych gmin (tabela 4). Iloraz lokalizacji wynosi³ tu 0,61, wskazuj¹c du¿y niedobór podmiotów gospodarczych osób fizycznych wzglêdem liczby ludnoœci. Gminy te po³o¿one by³y w pó³nocno-wschodniej czê-œci województwa podkarpackiego i reprezentowa³y jednostki o najmniejszej wartoœci wskaŸnika przedsiêbiorczoœci.
Bior¹c pod uwagê rozk³ad przestrzenny badanego zjawiska, stwierdziæ mo¿-na, i¿ w 1995 roku du¿¹ wartoœæ wskaŸnika przedsiêbiorczoœci zanotowano w gminach po³o¿onych blisko g³ównych oœrodków miejskich (np. Korczyna – 75,13, Krasne – 77,79) oraz w po³udniowo-wschodniej czêœci województwa (np. Lutowiska – 73,83, Solina – 70,97, Cisna – 80,42). W uk³adzie przestrzen-nym obserwuje siê pewn¹ zale¿noœæ, a mianowicie wartoœæ analizowanego wskaŸnika ulega³a stopniowemu zmniejszeniu w kierunku pó³nocno-wscho-dnim, gdzie brak jest wiêkszych oœrodków miejskich oraz wa¿niejszych szlaków komunikacyjnych (rysunek 2).
Natomiast w czêœci œrodkowej i po³udniowo-zachodniej województwa oraz w s¹siedztwie wiêkszych oœrodków miejskich, takich jak: Krosno, Jaros³aw, Przemyœl czy Jas³o, wartoœæ wskaŸnika w wiêkszoœci gmin wiejskich oraz gmin podmiejskich jest znacznie wiêksza ni¿ na pozosta³ych obszarach.
DYNAMIKA LICZBY PODMIOTÓW GOSPODARCZYCH OSÓB FIZYCZNYCH NA OBSZARACH WIEJSKICH
WOJEWÓDZTWA PODKARPACKIEGO W LATACH 1995–2007
W latach 1995–2007 na obszarze województwa podkarpackiego liczba podmiotów gospodarczych osób fizycznych wzros³a z 62 799 do 109 503,
tj. do 74,4% (tabela 5). To tempo wzrostu by³o zatem bardzo wysokie. Ozna-cza to, ¿e w ci¹gu 12 lat wskaŸnik dynamiki liczby podmiotów gospodar-czych osób fizycznych na obszarach wiejskich wzrós³ o 105%, na obszarach miejskich zaœ o 56,3%. Dynamiczny rozwój podmiotów gospodarczych od-notowany w latach 1995–2007 w literaturze przedmiotu bardzo czêsto okre-œlany jest „okresem eksplozji przedsiêbiorczoœci” [Piasecki 1995, 1997, Markowicz i ¯ó³towski 1996, Targalski 1999].
TABELA 5. Dynamika liczby podmiotów gospodarczych osób fizycznych na obszarach wiejskich i miejskich województwa podkarpackiego w latach 1995–2007
Liczba podmiotów WskaŸnik
Wyszczególnienie gospodarczych osób fizycznych dynamika
1995 2007 1995 = 100%
Obszary miejskie 39 461 61 659 156,2
Obszary wiejskie 23 338 47 844 205,0
Razem 62 799 109 503 174,4
ród³o: Na podstawie danych systemu REGON.
RYSUNEK 2. WskaŸnik przedsiêbiorczoœci na obszarach wiejskich województwa podkarpackiego w 1995 roku (dotyczy gmin wiejskich oraz miejsko-wiejskich)
W uk³adzie przestrzennym wskaŸnik dynamiki waha³ siê od 116,34 w gminie Korczyna do 382,4% w gminie Tyczyn. Przeprowadzone badania wykaza³y, ¿e najwiêksz¹ wartoœæ wskaŸnika dynamiki (> 250) zanotowano w 45 gminach. Jednostki te, w wiêkszoœci po³o¿one w pó³nocnej oraz pó³-nocno-zachodniej czêœci województwa, obejmuj¹ swym zasiêgiem w ca³oœci powiat stalowowolski oraz w znacznej czêœci powiaty: tarnobrzeski, ni¿añ-ski, le¿ajni¿añ-ski, kolbuszowni¿añ-ski, przeworni¿añ-ski, lubaczowni¿añ-ski, rzeszowski oraz jaro-s³awski. Analiza danych statystycznych wykaza³a, ¿e w grupie tej znalaz³o siê 32,1% badanych jednostek przestrzennych, które skupia³y ³¹cznie 29,9% badanych podmiotów (tabela 6).
TABELA 6. Dynamika liczby podmiotów gospodarczych osób fizycznych na obszarach wiejskich województwa podkarpackiego w latach 1995–2007
WskaŸnik dynamiki liczbaGminy[%] Podmioty gospodarczeliczba [%] Wybrane gminy <150 16 11,2 6 251 13,1 Brzostek, Jod³owa, Krasne, Czarna,
Jas³o, Korczyna, Bircza, Fredropol, Brzozów
150–200 42 29,4 15 603 32,6 Dêbica, ¯o³ynia, Solina, Laszki, Besko, Komañcza, Strzy¿ów, Rymanów, Or³y
200–250 40 27,3 11 676 24,4 Bia³obrzegi, Borowa, Dynów, Gaæ, Hy¿ne, Lesko, Dêbowiec, Krasiczyn > 250 45 32,1 14 314 29,9 Cmolas, Dzikowiec, Le¿ajsk, Jarocin,
Kamieñ, Tyczyn, Dydnia, Lubaczów
Razem 143 100,0 47 844 100,0 x
ród³o: Na podstawie danych systemu REGON.
Wœród kolejnych 40 jednostek przestrzennych wzrost liczby podmiotów gospodarczych osób fizycznych wykazywa³ tak¿e stosunkowo wysok¹ dyna-mikê (200–250). £¹cznie gminy te na swoim terenie skupia³y 24,4% ogólnej liczby analizowanych podmiotów. Jednostki te po³o¿one s¹ g³ównie w pó³-nocnej oraz pó³nocno-wschodniej i wschodniej czêœci województwa podkar-packiego.
W kolejnych 42 gminach analizowany wskaŸnik waha³ siê w przedziale od 150 do 200%. Jednostki te, po³o¿one g³ównie w œrodkowej oraz po³udniowej czêœci województwa podkarpackiego, obejmuj¹ swym zasiêgiem fragment Beskidu Niskiego oraz znaczn¹ czêœæ Bieszczad. Zwa¿ywszy na specyfikê po³o¿enia tych gmin oraz charakter badanego zjawiska wskazaæ nale¿y, i¿ gminy te stanowi³y 29,4% ogólnej ich liczby, a zarazem skupia³y na swoim terenie najwiêcej podmiotów gospodarczych, bo 32,6% (tabela 6).
W latach 1995–2007 na terenie województwa podkarpackiego w 16 gmi-nach zanotowano stosunkowo niewielki wzrost liczby funkcjonuj¹cych podmiotów gospodarczych (< 150). Wartoœæ wskaŸnika dynamiki waha³a siê w tych jednostkach od 116,4 do 149,7%. £¹cznie gminy te, po³o¿one w po³udniowej oraz zachodniej czêœci województwa podkarpackiego, sta-nowi³y 11,2% ogólnej liczby przebadanych jednostek przestrzennych, na
których terenie funkcjonowa³o 13,1% ogó³u podmiotów gospodarczych (tabela 6).
Analizuj¹c uk³ad przestrzenny zjawiska (rysunek 3) oraz charakter danych statystycznych zawartych w tabeli 6, wskazaæ mo¿na nastêpuj¹c¹ prawid³o-woœæ: wartoœæ wskaŸnika dynamiki wzrasta³a w miarê przesuwania siê z po-³udniowego zachodu na pó³noc i pó³nocny wschód województwa podkarpac-kiego. Dodatkowo widaæ, i¿ w obrêbie badanego obszaru wystêpuj¹ tzw. wy-spy, gdzie wskaŸnik przekracza³ wartoœæ 250%. Wyspy te to obszary tworzo-ne przez gminy po³o¿otworzo-ne w s¹siedztwie regionalnych oraz ponadregional-nych oœrodków miejskich (np. Rzeszów czy Jaros³aw). Natomiast gminy o najni¿szym poziomie wskaŸnika (np. Brzostek, Krasne, Jas³o, Brzozów) znajduj¹ siê w po³udniowo-zachodniej czêœci województwa podkarpackiego. S¹ one jednostkami peryferyjnymi po³o¿onymi z dala od wa¿niejszych wê-z³ów rozwoju spo³eczno-ekonomicznego.
RYSUNEK 3. Dynamika liczby podmiotów gospodarczych osób fizycznych na obszarach wiejskich województwa podkarpackiego w latach 1995–2007 (dotycz¹ca gmin wiejskich i miejsko-wiejskich)
PRZEDSIÊBIORCZOŒÆ OSÓB FIZYCZNYCH NA OBSZARACH WIEJSKICH WOJEWÓDZTWA PODKARPACKIEGO W 2007 ROKU
W 2007 roku na terenie województwa podkarpackiego w systemie REGON figurowa³o 109 503 podmiotów gospodarczych zarejestrowanych przez osoby fizyczne, z których 43,7% prowadzi³o swoj¹ dzia³alnoœæ na obszarach wiejskich, 56,3% zaœ znajdowa³o siê na terenie miast (tabela 7). W odniesieniu do ogólnej liczby pozarolniczych podmiotów gospodarczych w 2007 roku na obszarach wiejskich funkcjonuj¹ce zak³ady osób fizycznych stanowi³y 80,2%. Mimo ¿e odsetek ten jest nieznacznie ni¿szy w stosunku do 1995 roku, to nadal jednostki te s¹ bardzo wa¿nym elementem struktury gospodarczej badanego wojewódz-twa.
TABELA 7. Liczba podmiotów gospodarczych osób fizycznych na obszarach wiejskich i miejskich województwa podkarpackiego w 2007 roku
Wyszczególnienie Liczba Struktura [%] Iloraz
podmiotów ludnoœci podmiotów ludnoœci lokalizacji
1 2 3 4 5 4/5
Obszary miejskie 61 659 601 633 56,3 42,3 1,33
Obszary wiejskie 47 844 822 242 43,7 57,7 0,76
Razem 109 503 1 423 875 100,0 100,0 x
ród³o: Na podstawie danych systemu REGON.
Przeprowadzona analiza wykaza³a, ¿e dla obszarów wiejskich iloraz lokaliza-cji wynosi 0,76, a dla obszarów miejskich 1,33 (tabela 7). Wartoœci te potwier-dzaj¹ z jednej strony istnienie zjawiska nadreprezentacji na obszarach miejskich, z drugiej zaœ wystêpowanie znacz¹cego niedoboru podmiotów gospodarczych osób fizycznych na obszarach wiejskich.
W 2007 roku na obszarach wiejskich województwa podkarpackiego funkcjo-nowa³o 47,8 tys. podmiotów gospodarczych oraz mieszka³o 822,2 tys. ludnoœci wiejskiej. Wykonane na podstawie powy¿szych danych badania wykaza³y, ¿e œrednia wartoœæ wskaŸnika przedsiêbiorczoœci na obszarach wiejskich wynios³a 58,2. W wyniku znacznej dynamiki analizowanego zjawiska rozk³ad przestrzen-ny tego wskaŸnika w odniesieniu do 1995 roku uleg³ zasadniczym zmianom.
Wœród przebadanych 143 gmin najwiêksz¹ wartoœæ wskaŸnika przedsiêbior-czoœci (> 80) zanotowano w 14 jednostkach przestrzennych (tabela 8). W grupie tej znalaz³a siê zaledwie jedna gmina (Cisna), która odznacza³a siê najwy¿szym wskaŸnikiem przedsiêbiorczoœci ju¿ w 1995 roku. Natomiast pozosta³e 13 gmin (Czarna, Boguchwa³a, Krasne, Tyczyn, Baligród, Cisna, Solina, Lutowiska, Ustrzyki Dolne, Kroœcienko Wy¿ne, Rymanów, Krasiczyn, Przemyœl, Bukow-sko) to jednostki, na których terenie dynamika przyrostu liczby podmiotów go-spodarczych osób fizycznych by³a najwiêksza. £¹cznie na obszarze tym funk-cjonowa³o 14,8% analizowanych podmiotów gospodarczych oraz mieszka³o 9,1% ludnoœci wiejskiej. W efekcie iloraz lokalizacji wyniós³ 1,62, co jedno-znacznie œwiadczy o nadreprezentacji badanych podmiotów gospodarczych wzglêdem liczby ludnoœci mieszkaj¹cej na tym terenie. Gminy te po³o¿one s¹
TABELA 8. WskaŸnik przedsiêbiorczoœci na obszarach wiejskich województwa podkarpackiego w 2006 roku
Liczba Struktura [%]
WskaŸnik podmiotów podmiotów
przedsiê- gospodarczych gospodarczych Iloraz
biorczoœci gmina osób ludnoœci gmina osób ludnoœci lokalizacji
fizycznych fizycznych 1 2 3 4 5 6 7 6/7 10,0–24,9 – – – – – – – 25,0–34,9 6 690 22 031 4,2 1,4 2,7 0,52 35,0–44,9 23 4 986 119 759 16,1 10,4 14,6 0,71 45,0–54,9 49 14 133 283 369 34,3 29,5 34,5 0,85 55,0–64,9 32 10 611 177 620 22,4 22,2 21,6 1,03 65,0–79.9 19 10 365 144 290 13,3 21,7 17,5 1,24 80 i wiêcej 14 7 059 75 173 9,8 14,8 9,1 1,62 Razem 143 47 844 822 242 100,0 100,0 100,0 x
aLiczba gmin obejmuje wy³¹cznie gminy wiejskie oraz czêœæ wiejsk¹ gmin miejsko-wiejskich. ród³o: Na podstawie danych systemu REGON.
zasadniczo na dwóch obszarach. Pierwszy obejmuje tereny Bieszczadów oraz fragment Beskidu Niskiego – tereny o bardzo wysokiej klasie atrakcyjnoœci tu-rystycznej. Natomiast w drugim przypadku wysoki poziom wskaŸnika przedsiê-biorczoœci zanotowano w gminach podmiejskich Rzeszowa, Tarnobrzeg, Stalo-wej Woli czy Przemyœla.
Drug¹ grupê tworzy³o 19 gmin. Zanotowano w nich stosunkowo du¿¹ wartoœæ wskaŸnika przedsiêbiorczoœci, która waha³a siê od 65,0 do 79,9. W 2007 roku ³¹cznie na ich obszarze funkcjonowa³o oko³o 21,7% ogólnej liczby podmiotów gospodarczych oraz mieszka³o 17,5% spo³ecznoœci wiej-skiej (tabela 8). Iloraz lokalizacji wyniós³ 1,24, co œwiadczy przede wszyst-kim o znacz¹cej nadwy¿ce podmiotów gospodarczych w stosunku do liczby ludnoœci mieszkaj¹cej w obrêbie badanych gmin. Grupê tê tworz¹ takie gmi-ny, jak: £añcut, Mielec, B³a¿owa, G³ogów Ma³opolski, Œwilcza, Trzebowi-sko, Zaleszany, Baranów Sandomierski, Gorzyce, LeTrzebowi-sko, Olszanica, Czarna, Haczów, Wi¹zownica, Jas³o, Iwonicz Zdrój, Korczyna, Miejsce Piastowe oraz Wojaszówka. W stosunku do 1995 roku liczba tych jednostek zwiêkszy-³a o 15. Wœród przebadanych gmin zaledwie w Korczynie ju¿ w 1995 roku zanotowano stosunkowo du¿¹ wartoœæ wskaŸnika przedsiêbiorczoœci. Nato-miast pozosta³e 18 gmin to jednostki, na których terenie wzrost wskaŸnika przedsiêbiorczoœci mia³ miejsce dopiero w latach 1995–2007.
Analiza danych zawartych w systemie REGON pozwala stwierdziæ, ¿e w ko-lejnych 32 gminach wartoœæ wskaŸnika przedsiêbiorczoœci waha³a siê w grani-cach 55,0–64,9. Z badañ wynika, i¿ na terenie tym zlokalizowanych jest 22,2% ogó³u podmiotów gospodarczych osób fizycznych oraz mieszka 21,6% ludnoœci wiejskiej województwa. Natomiast iloraz lokalizacji, wynosz¹cy 1,03, oznacza wzglêdn¹ równowagê pomiêdzy liczb¹ podmiotów gospodarczych a potencja-³em demograficznym. Grupê tê w znacznej czêœci stanowi¹ gminy tworz¹ce otu-linê oœrodków miejskich, takich jak Tarnobrzeg czy Dêbica, oraz gminy po³o¿o-ne w po³udniowej czêœci województwa podkarpackiego.
Na obszarze 49 jednostek przestrzennych poziom wskaŸnika przedsiêbiorczo-œci waha³ siê w przedziale od 45,0 do 54,9. Przeprowadzone badania wykaza³y, ¿e ³¹cznie na terenie tych gmin funkcjonowa³o 29,5% ogó³u podmiotów gospo-darczych osób fizycznych oraz mieszka³o 34,5% ogó³u ludnoœci wiejskiej. Ilo-raz lokalizacji wyniós³ tu 0,85, co œwiadczy o pewnym niedoborze zak³adów osób fizycznych w stosunku do potencja³u demograficznego badanych gmin. Przebadane jednostki po³o¿one s¹ w po³udniowej oraz pó³nocno-zachodniej czê-œci województwa podkarpackiego.
Stosunkowo niewysoki wskaŸnik przedsiêbiorczoœci (35,0–44,9) zanotowano na obszarze 23 jednostek przestrzennych (Brzostek, Jod³owa, Pilzno, Niwiska, Rani¿ów, Dzikowiec, Nowa Sarzyna, Radomyœl Wielki, Kamieñ, Bojanów, Laszki, Radymno, Ko³aczyce, Lubaczów, Oleszyce, Stary Dzików, Fredropol, Adamówka, Kañczuga, Tryñcza, Tyrawa Wo³oska, Strzy¿ów oraz Wiœniowa). £¹cznie skupia³y one 10,4% ogólnej liczby analizowanych podmiotów gospo-darczych osób fizycznych oraz 14,6% ogó³u ludnoœci wiejskiej. Oznacza to, i¿ iloraz lokalizacji wyniós³ 0,71, co œwiadczy o znacznym niedoborze badanych podmiotów gospodarczych w stosunku do potencja³u demograficznego bada-nych jednostek przestrzenbada-nych. Gminy te po³o¿one s¹ w zachodniej, pó³nocnej oraz pó³nocno-wschodniej czêœci województwa podkarpackiego.
Ostatni¹ grupê tworzy 6 gmin, tj. Ch³opice, Cieszanów, Gaæ, Sieniawa, Pruchnik oraz Wielkie Oczy, dla których wartoœæ wskaŸnika waha³a siê w prze-dziale od 25,0 do 34,9. W 1995 roku piêæ z nich (Ch³opice, Cieszanów, Gaæ, Sie-niawa oraz Wielkie Oczy) odznacza³y siê najmniejszymi wartoœciami analizo-wanego wskaŸnika, natomiast w przypadku Pruchnika istotniejszych zmian nie zanotowano. £¹cznie na ich obszarze funkcjonowa³o 1,4% ogólnej liczby pod-miotów gospodarczych oraz mieszka³o 2,7% ludnoœci wiejskiej (tabela 8). Ilo-raz lokalizacji na terenie tych gmin wyniós³ 0,52, co obIlo-razuje znaczny niedobór analizowanych podmiotów gospodarczych wzglêdem potencja³u demograficz-nego badademograficz-nego obszaru. Przeanalizowane jednostki po³o¿one s¹ przede wszyst-kim w pó³nocno-wschodniej czêœci badanego województwa.
Przeprowadzone na podstawie danych statystycznych systemu REGON bada-nia wykaza³y, i¿ w 2007 roku brak by³o gmin o najmniejszej wartoœci wskaŸni-ka przedsiêbiorczoœci (10,0–24,9), co stanowi potwierdzenie rosn¹cego zainte-resowania indywidualn¹ dzia³alnoœci¹ gospodarcz¹.
Zdaniem Kamiñskiej [2004], wystêpuj¹ce ró¿nice w rozwoju pomiêdzy gmi-nami miejsko-wiejskimi a gmigmi-nami wiejskimi maj¹ bardzo zró¿nicowane pod³o-¿e. Obszary po³o¿one w bliskim s¹siedztwie oœrodków miejskich funkcjonuj¹ zgodnie ze wspó³czesnymi kierunkami rozwoju ukszta³towanymi przez dyna-micznie zachodz¹ce procesy industrializacji i urbanizacji. Natomiast obszary oddalone od miast charakteryzuje pewne spowolnienie procesów gospodarczych oraz bardzo g³êboko zakorzenione przywi¹zanie do ziemi, które w istocie hamu-je wszelkie przejawy aktywnoœci gospodarczej. Jednoczeœnie znacz¹cy wp³yw na rozwój gospodarczy obszarów wiejskich wywar³o uruchomienie ró¿nych pro-gramów wsparcia finansowego dla rejonów s³abo rozwiniêtych, do których zali-czone zosta³o ca³e województwo podkarpackie.
Ostatecznie najwy¿szy poziom przedsiêbiorczoœci w 2007 roku odnotowany zosta³ na obszarze gmin turystycznych, do których zaliczyæ nale¿y: Solinê, Ustrzyki Dolne, Bukowsko, Lutowiska, Rymanów czy Krasiczyn (rysunek 4). Jak wskazuje Górz [2003], mieszkañcy tych gmin funkcjonowali niezale¿nie ju¿ w okresie Polski Ludowej, trudni¹c siê przemys³em skórzanym czy drzewnym. Istotn¹ rolê w rozwoju gmin odgrywa tak¿e aktywnoœæ w³adz samorz¹dowych, które stanowi¹ jedn¹ z najbli¿szych i najwa¿niejszych instytucji wsparcia gospo-darczego, staraj¹c siê promowaæ podleg³¹ sobie przestrzeñ wiejsk¹.
PODSUMOWANIE
Podlegaj¹ca nieustannej zmianie sytuacja gospodarcza kraju wp³ywa bezpo-œrednio na warunki gospodarowania, sprzyjaj¹c ujawnianiu siê wszelkich dys-proporcji w rozwoju obszarów miejskich i wiejskich województwa podkarpac-kiego. Prowadzenie dzia³alnoœci rolnej w obecnych warunkach jest ma³o efek-RYSUNEK 4. WskaŸnik przedsiêbiorczoœci na obszarach wiejskich województwa podkarpackiego w 2007 roku ród³o: Na podstawie danych systemu REGON.
tywne, gdy¿ koszty z ni¹ zwi¹zane s¹ bardzo wysokie. Dlatego te¿ konieczno-œci¹ staje siê wspieranie tendencji do wielofunkcyjnego rozwoju wsi. Wprowa-dzanie na tereny wiejskie nowych funkcji pozarolniczych w szczególny spo-sób ukierunkowane powinno zostaæ na rozwój aktywnoœci gospodarczej ospo-sób fizycznych. Nawi¹zuj¹c do opinii wyra¿onej przez Kamiñsk¹ [2004], tego ty-pu podmioty wykazuj¹ wysoki poziom elastycznoœci, mobilnoœci oraz odpor-noœci na ró¿nego rodzaju zjawiska kryzysowe, co sprzyja tworzeniu gospodar-czo silnego regionu.
Przeprowadzona analiza pozwala stwierdziæ, ¿e podmioty gospodarcze osób fizycznych stanow¹ bardzo istotny element struktury gospodarczej obszarów wiejskich województwa podkarpackiego. W 2007 roku by³o ich ponad 47,8 tys. Jak wykaza³y badania, œrednio w tego typu podmiocie pracuj¹ dwie osoby. Mo¿-na wiêc wnosiæ, ¿e aMo¿-nalizowane podmioty gospodarcze stworzy³y oko³o 96 tys. miejsc pracy. Jest to niezwykle wa¿ne, bowiem czêsto na obszarach wiejskich Podkarpacia tylko one stwarzaj¹ nowe miejsca pracy, przez co wp³ywaj¹ na zró¿nicowanie Ÿróde³ dochodów ludnoœci wiejskiej [Kamiñska 2006].
W latach 1995–2007 na obszarze województwa podkarpackiego obserwuje siê bardzo dynamiczne tempo wzrostu podmiotów gospodarczych osób fizycz-nych (o 74,4 %). Nale¿y tak¿e zwróciæ uwagê, ¿e na obszarach wiejskich bada-nego województwa funkcjonowa³o 43,7% ogólnej liczby analizowanych pod-miotów osób fizycznych, podczas gdy na terenie tym zamieszkiwa³o 59,4% lud-noœci. Oznacza to, ¿e iloraz lokalizacji dla obszarów wiejskich (0,76) wskazuje na istotny niedobór analizowanych podmiotów gospodarczych wzglêdem poten-cja³u ludnoœciowego.
Ponadto w wyniku przeprowadzonych badañ stwierdzono, ¿e obszary wiej-skie Podkarpacia odznaczaj¹ siê ró¿nym stopniem atrakcyjnoœci dla lokalizacji tych podmiotów gospodarczych. W konsekwencji wskaŸnik przedsiêbiorczoœci w 2007 roku waha³ siê od 27,01 do ponad 80, przyjmuj¹c œredni¹ wartoœæ 58,2.
Nawi¹zuj¹c do klasyfikacji zaproponowanej przez Górza [2003], na obszarach wiejskich województwa podkarpackiego mo¿na wskazaæ nastêpuj¹ce typy obsza-rów, charakteryzuj¹ce siê zró¿nicowanym stopniem aktywnoœci osób fizycznych:
1. Obszary o wybitnych walorach przyrodniczych, w których obrêbie rozwój przedsiêbiorczoœci œciœle wi¹¿e siê z rozwojem turystyki (wypoczynkowa, lecz-nicza). Do gmin takich zaliczymy jednostki przestrzenne po³o¿one na obszarze Bieszczad oraz Beskidu Niskiego (np. Lutowiska, Ustrzyki Dolne, Czarna, So-lina, Bukowsko, Rymanów). WskaŸnik przedsiêbiorczoœci dla tych gmin zazwy-czaj przekracza wartoœæ 80.
2. Obszary po³o¿one w zapleczu regionalnych oraz ponadlokalnych oœrodków miejskich (Rzeszów, Tarnobrzeg, Krosno, Przemyœl). Wzrost liczby podmiotów osób fizycznych w gminach podmiejskich jest pobudzany przede wszystkim czynnikiem demograficznym oraz ³atwiejszym dostêp do instytucji otoczenia biznesu. Wartoœci wskaŸnika przedsiêbiorczoœci w gminach tych s¹ bardzo du¿e i wahaj¹ siê w granicach od 65,0 do 79,9. Dodatkowo nale¿y uwzglêdniæ fakt, i¿ rozwój przedsiêbiorczoœci na tych obszarach w du¿ej mierze zale¿y od wielko-œci i funkcji miasta.
3. Obszary maj¹ce bezpoœredni b¹dŸ poœredni kontakt z g³ównymi ci¹gami komunikacyjnymi (po³o¿one wzd³u¿ dróg ³¹cz¹cych np. Kraków z Rzeszowem). Czynnikiem sprzyjaj¹cym rozwojowi przedsiêbiorczoœci w tych gminach jest dostêpnoœæ komunikacyjna, która powoduje, ¿e wartoœæ wskaŸnika kszta³tuje siê w przedziale od 55 do 65.
4. Obszary po³o¿one w obrêbie specjalnych stref ekonomicznych (SSE Euro-Park Mielec, SSE Wis³osan Tarnobrzeg). W gminach tych czynnikiem pobudzaj¹cym przedsiêbiorczoœæ osób fizycznych s¹ liczne udogodnienia podatkowe, inwestycyj-ne, mo¿liwoœæ korzystania z kredytów preferencyjnych czy œrodków pomocowych.
5. Obszary strefy przygranicznej, obejmuj¹ce w szczególnoœci gminy, na któ-rych terenie znajduj¹ siê przejœcia graniczne (Medyka czy Radymno). W chwili obecnej na terenie województwa podkarpackiego funkcjonuje 9 przejœæ drogo-wych oraz 4 kolejowe. Po³o¿enie w bliskim s¹siedztwie granicy sk³ania do po-dejmowania pozarolniczej dzia³alnoœci gospodarczej zwi¹zanej z handlem (np. bazarowy), gastronomi¹ czy wynajmem pokoi. W przypadku Podkarpacia wskaŸniki przedsiêbiorczoœci dla tych gmin s¹ stosunkowo niewysokie, przekra-czaj¹ zazwyczaj wartoœæ 35.
6. Pozosta³e obszary wiejskie to jednostki przestrzenne, gdzie poziom wskaŸ-nika przedsiêbiorczoœci nie przekracza 35. Jedn¹ z podstawowych barier ograni-czaj¹cych liczbê funkcjonuj¹cych tu zak³adów osób fizycznych jest ich peryfe-ryjne po³o¿enie wzglêdem wa¿niejszych oœrodków miejskich oraz ci¹gów ko-munikacyjnych, w efekcie czego w gminach tych zazwyczaj wystêpuje stosun-kowo uboga infrastruktura techniczno-ekonomiczna. Istotn¹ barier¹, ogranicza-j¹c¹ rozwój przedsiêbiorczoœci na badanym obszarze, jest stosunkowo niski po-ziom ch³onnoœci rynku lokalnego. Brak popytu na towary i us³ugi powoduje, i¿ w gminach takich, jak: Ch³opice, Wielkie Oczy, Cieszanów czy Pruchnik, war-toœæ wskaŸnika przedsiêbiorczoœci jest bardzo ma³a.
BIBLIOGRAFIA
Balcerowicz L., 1997: Socjalizm, kapitalizm, transformacja. Szkice z prze³omu epok. Wydawnic-two Naukowe PWN, Warszawa.
Borsuk I., 2007: Uwarunkowania rozwoju przedsiêbiorczoœci w powiecie augustowskim. W: Sa-morz¹d w procesie rozwoju regionów Polski Wschodniej. Red. B. Plawgo. Wy¿sza Szko³a Administracji Publicznej im. Stanis³awa Staszica, Bia³ystok.
Chojnicki Z., Czy¿ T., 2000: Nowa organizacja terytorialna Polski i uk³ad regionalny. „Czasopi-smo Geograficzne” 71, 3/4.
Citkowski M., 2007: Kierunki rozwoju lokalnej przedsiêbiorczoœci w gminach województwa pod-laskiego.W: Samorz¹d w procesie rozwoju regionów polski wschodniej. Red. B. Plawgo. Wy¿-sza Szko³a Administracji Publicznej im. Stanis³awa Staszica, Bia³ystok.
Domañski R., 1990: Zasady geografii spo³eczno-ekonomicznej. PWN, Warszawa, Drucker P., 1992: Innowacje i przedsiêbiorczoœæ. Praktyka i zasady. PWE, Warszawa.
Górz B., 2003: Spo³eczeñstwo i gospodarka Podhala w okresie transformacji. Wydawnictwo Naukowe Akademii Pedagogicznej, Kraków.
Iwicki S., 2001: Rola turystyki w zrównowa¿onym i wielofunkcyjnym rozwoju obszarów wiejskich. W: Turystyka jako czynnik rozwoju regionów, miast i obszarów wiejskich. Red. W. Maik, K. Marcinak. WPSTiH, Bydgoszcz.
Kamiñska W., 1996: Pozarolnicza indywidualna dzia³alnoœæ gospodarcza jako nowy element w strukturze gospodarczej Polski Po³udniowo-Wschodniej. Biuletyn KPZK PAN 174, Warszawa.
Kamiñska W., 1999: Przemiany struktury rodzajowo-przestrzennej pozarolniczej indywidualnej dzia³alnoœci gospodarczej w Polsce w latach 1991–1994. „Przegl¹d Geograficzny” LXIX, 1–2.
Kamiñska W., 2004: Aktywnoœæ gospodarcza osób fizycznych na obszarach wiejskich Polski Po³u-dniowej w latach 1994–2003. IGiPZ PAN, Warszawa.
Kamiñska W., 2004: Kszta³towanie siê pozarolniczej indywidualnej dzia³alnoœci gospodarczej w Polsce w latach 1988–2003. IGiAS PAN, Kielce
Kamiñska W., 2006: Pozarolnicza indywidualna dzia³alnoœæ gospodarcza w Polsce w latach 1988–2003. Prace geograficzne. IGiPZ PAN, Warszawa.
Kirejczyk E., 1988: Ewolucja i rozwój pozarolniczej gospodarki nie uspo³ecznionej w latach 1979–1986. W: Pozarolnicza gospodarka nieuspo³eczniona. Red. E. Kirejczyk. Wydawnictwo UW, Warszawa.
Krajewski K., Œliwa J., 2004: Lokalna przedsiêbiorczoœæ w Polsce. Uwarunkowania rozwoju. Wydawnictwo Naukowe Zarz¹dzania Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa.
Maik W., 1995: Problematyka lokalna w okresie prze³omu postmodernistycznego i transformacji ekonomicznej. Przegl¹d nowych ujêæ kwestii lokalnej w teorii i praktyce spo³eczno--gospodarczej pañstw zachodnich.W: Polityka rozwoju regionalnego i lokalnego w okresie transformacji systemowej.Red. S.L. Bagdziñski, W. Maik, A. Potoczek. Wydawnictwo UMK, Toruñ.
Maik W., Parysek J., Wojtasiewicz L., 1978: Podstawowe zagadnienia identyfikacji barier wzrostu w gospodarce przestrzennej.W: Bariery wzrostu w gospodarce przestrzennej. Red. B. Gruch-man. Biuletyn KPZK PAN 99, Warszawa.
Ma³ecka E., 1999: Znaczenie ma³ych firm w okresie transformacji. Gospodarka w praktyce i teo-rii.1. Wydawnictwa Uniwersytetu Ekonomicznego w Poznaniu, Poznañ.
Markas M.E., M³ynarczyk K., 2002: Znaczenie agroturystyki w rozwoju obszarów wiejskich. W: Agroturystyka. Red. K. M³ynarczyk. Wydawnictwo UWM, Olsztyn.
Markowicz I., ¯ó³towski J., 1996: Statystyczna analiza struktury i dynamiki liczby firm powstaj¹-cych i upadaj¹powstaj¹-cych w woj. szczeciñskim w latach 1990–1995.„Zeszyty Naukowe Uniwersy-tetu Szczeciñskiego” 213.
Parysek J., 1991: Which way? Possibilities of the integration of the Polish economy and industry with the European Economic Community as seen start of 1990s. In: The impact of transition to a market economy in countries of Central-Estern Europe upon the spatial structure of in-ternational economic relations in the manufacturing sector.Eds. T. Marsza³, J. Stejska³. U£, £ódŸ.
Piasecki B., 1995: Dylematy polityki wspierania rozwoju sektora MSP w okresie transformacji. W: Uwarunkowania rozwoju sektora MSP w krajach centralnej i wschodniej Europy. Red. B. Piasecki, Z. Konieczny. U£, £ódŸ.
Piasecki B., 1997: Przedsiêbiorczoœæ i ma³a firma: teoria i praktyka. U£, £ódŸ. Schumpeter J., 1960: Teoria rozwoju gospodarczego. PWN, Warszawa.
Skowroñski S., 1991: Finansowanie ma³ych firm. Spó³dzielczy Instytut Badawczy, Warszawa. Smoleñ M., 2006: Uwarunkowania otoczenia zewnêtrznego przedsiêbiorstwa W: Paradygmaty
oceny funkcjonowania przedsiêbiorstw.Zeszyt Naukowy 21, PWSZ, Krosno.
Sobczyk G., 1995: Rynkowe uwarunkowania rozwoju ma³ego biznesu (na podstawie województwa lubelskiego). W: Uwarunkowania rozwoju sektora MSP w krajach centralnej i wschodniej Eu-ropy.Red. B. Piasecki, Z. Konieczny. U£, £ódŸ.
Sobczyk G., 1999: Ma³e firmy na rynku pracy w Polsce. Polityka Spo³eczna. U£, £ódŸ. Stasiak A., 1994: Podstawowe wêz³y uk³adu osadniczego Polski. Biuletyn KPZK PAN 164,
War-szawa.
Wojtasiewicz L., 1997: Czynniki rozwoju lokalnego – nowe ujêcie metodologiczne. W: Problema-tyka rozwoju lokalnego warunkach transformacji systemowej.Red. W. Maik. Biuletyn KPZK PAN 177, Warszawa.
Zio³o Z., 1992: Wspó³czesne przes³anki rozwoju geografii przemys³u w warunkach zmieniaj¹cego siê systemu gospodarowania.W: Geografia przemys³u w warunkach nowego systemu gospo-darowania.Red. Z. Zio³o. COM Studiów Nauczycielskich, WSP w Krakowie.
Zró¿nicowanie rozwoju spo³eczno-gospodarczego obszarów wiejskich a zró¿nicowanie dynamiki przemian,2007. Red. A. Rosner. IRWiR PAN, Warszawa.
DEVELOPMENT OF PRIVATE ENTREPRENEURSHIP IN RURAL AREAS OF PODKARPACIE REGION IN 1995–2007
Abstract. This article marks an attempt at determining the level of entrepreneurship in rural
areas, with special attention given to social-economic factors that have stimulated growth in the number of economic entities formed by natural persons. The problem of economic activity carried out by natural persons analysed at the level of communes reveals a relatively great spatial diversification. A dynamic rise in the number of non-agricultural businesses recorded in 1995-2007 related to 14 territorial units in which the value of the entrepreneurship index exceeded 80. The analysis of spatial diversification of the development of entrepreneurship showed a high index value for areas attractive from the point of view of investments and tourism. Another zone of development of entrepreneurship is formed by areas located near major urban centres and areas situated close to transport routes. The conducted research has also indicated that a rise in the economic activity of natural persons is closely connected with attitudes characterising rural population and with its access to financial resources.
Key words: entrepreneurship, rural areas, development of rural areas, firms formed by
