Normatywny model motywów tworzenia mikroprzedsiębiorstw oraz jego weryfikacja

Pełen tekst

(1)Zeszyty Naukowe nr 774. Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie. 2008. Marek Szarucki Katedra Analiz Strategicznych. Piotr Maliński LAP Development, Kraków. Normatywny model motywów tworzenia mikroprzedsiębiorstw oraz jego weryfikacja 1. Uwagi wstępne Celem niniejszego opracowania jest zaprezentowanie metodyki budowy oraz zweryfikowanie normatywnego modelu motywów tworzenia mikroprzedsiębiorstw. Opracowanie normatywnego modelu motywów tworzenia mikroprzedsiębiorstw jest przydatne zarówno ze strony teoretycznej, jak i praktycznej. Model ten nosi charakter zaleceniowo-rekomendacyjny i stanowi odbicie współdziałania oraz współzależności pomiędzy motywami warunkującymi powstawanie nowych firm a zadowoleniem z prowadzenia firmy. Uzasadnieniem opracowania modelu jest badany obszar dotyczący motywów tworzenia przedsiębiorstw, którego z powodu wieloaspektowości nie da się rozpatrywać inaczej jak tylko w ujęciu systemowym. Podstawowym założeniem rozumowania systemowego jest dążenie do uchwycenia spraw podstawowych dla badanego procesu, pomijając szczegóły i sprawy drugorzędne, czyli do zrozumienia „istoty rzeczy”1.. Zarządzanie. Teoria i praktyka, red. A. K. Koźmiński, W. Piotrowski, PWN, Warszawa 2002, s. 697. 1.

(2) Marek Szarucki, Piotr Maliński. 86. 2. Założenia teoretyczne budowy modeli Rola, jaką odgrywają modele w procesie projektowania zjawisk społeczno-gospodarczych, skłaniają do dokładniejszego zbadania definicji modelu. Samo pojęcie modelu nie zostało jak dotychczas w sposób jednoznaczny i ścisły zdefiniowane. Wynika to przede wszystkim z wieloznaczności określenia „model”, które używane jest w takich znaczeniach, jak: opis, struktura, sposób, analog, schemat, abstrakcja lub teoria2. Występujące zróżnicowanie wśród definicji modeli dotyczy przede wszystkim celu modelowania. Model jest terminem bardzo ogólnym i oznacza „reprezentację badanego zjawiska w postaci innej niż postać, w jakiej występuje ono w rzeczywistości”3. J. Trzcieniecki definiuje model jako rzeczywisty lub sztuczny obiekt, w pewnym stopniu zbieżny z obiektem badanym, zdolny do jego zastępowania w określonych etapach poznania, dający w procesie badania informacje możliwe do sprawdzenia poprzez doświadczenie. Cechami tak pojmowanego modelu są: poglądowość, obecność elementów abstrakcji, obecność elementu fantazji naukowej, wykorzystanie podobieństwa logicznej metody budowy, obecność elementu hipotetyczności4. Termin „model” etymologicznie oznacza obraz lub wzorzec, natomiast w metodologii badań naukowych Z. Martyniak wymienia trzy zasadnicze znaczenia pojęcia5: model jako teoria, model jako wzór (przedmiot odwzorowywany), model jako odwzorowanie (przedmiot odwzorowujący). W literaturze z zakresu nauki organizacji i zarządzania modele traktowane są jako szczególne przypadki teorii6 lub odwzorowania7. Zarówno Z. Martyniak jak i W. Sztoff oraz J. Zieleniewski, odrzucają identyfikowanie modelu z teorią8. Preferencję równorzędności oddaje się dwóm pozostałym znaczeniom terminu „model” ze względu na ich funkcje poznawcze oraz funkcje prakseologiczne9. T. Pszczołowski różnicuje pojęcie modelu, definiując model przedmiotowy jako „przedmiot 2. W. Sztoff, Modelowanie i filozofia, PWN, Warszawa 1971, s. 37.. W. Findeisen, J. Gutenbaum, Modele w analizie systemowej [w:] Analiza systemowa – podstawy i metodologia, red. W. Findeisen, PWN, Warszawa 1985, s. 292. 3. 4. Zob. J. Trzcieniecki, Projektowanie systemów zarządzania, PWN, Warszawa 1979, s. 93–94.. Z. Martyniak, Modele metod stosowanych w badaniach organizatorskich, Zeszyty Naukowe Wyższej Szkoły Ekonomicznej, Seria specjalna: Monografie, nr 26, Kraków 1973, s. 22. 5. 6. J. Zieleniewski, Organizacja i zarządzanie, PWN, Warszawa 1981, s. 45.. J. Trzcieniecki, Wpływ ogólnej teorii systemów na rozwój teorii organizacji, „Problemy Organizacji” 1970, nr 18, s. 6. 7. 8. Z. Martyniak, op. cit., s. 23.. Modele-odwzorowania należałoby preferować ze względu na funkcje poznawcze, natomiast ze względu na funkcje prakseologiczne – modele-wzorce, ibidem, s. 23. 9.

(3) Normatywny model motywów…. 87. złożony (także abstrakcyjny) odwzorowujący dla celów poznawczych lub praktycznych bardziej od niego złożony istniejący albo projektowany fragment rzeczywistości (rys. 1)” 10. Przedmiot złożony. Model odwzorowujący. Model projektujący. Przedmiot złożony t (czas). Rys. 1. Przedmiot złożony w ujęciu modelu odwzorowującego i projektującego. Źródło: T. Pszczołowski, Mała encyklopedia prakseologii i teorii organizacji, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 1978, s. 119.. Często stawiane są pytania: czy model ma być prosty, czyli przybliżony, czy powinien być skomplikowany i bardziej dokładny? Odpowiedzi uzależnione są od rodzaju celu, który ma być osiągnięty za pomocą modelu. Przykładowym celem modelu może być ułatwienie zrozumienia zasadniczych cech jakiegoś systemu, zazwyczaj łańcucha powodów i następstw, czyli tzw. struktury problemu. W tym przypadku model „powinien być możliwie prosty, aby łatwiej go było badać i nim manipulować”11. W zbiorze modeli o rozmaitym stopniu skomplikowania (i dokładności) odmienne miejsce od modeli prostych zajmują tzw. modele normatywne, dokładne, a więc bardziej skomplikowane modele o wielu parametrach, za pomocą których ustalić można konkretne działania w odniesieniu do badanego systemu. Obszerna rodzina modeli normatywnych ma na celu wytłumaczenie pojęcia zachowania racjonalnego w jego różnorodnych znaczeniach i w odniesieniu do rozmaitych typów ludzkiej aktywności, i dlatego modele te pośrednio używane są do celów opisowych. W przypadku postulowania, że ludzie nie zachowują się racjonalnie, do analizy rzeczywistych zachowań niezbędne jest jakieś pojęcie racjonalności. Typowymi pytaniami zadawanymi w tym kontekście są: Jak dalece ludzie odchodzą od racjonalności? Co ich do tego skłania? W jakich warunkach? itp. Aby mówić logicznie o irracjonalności, należy rozumieć, co oznacza „bycie racjonalnym” 12. T. Pszczołowski, Mała encyklopedia prakseologii i teorii organizacji, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 1978, s. 119. 10. 11. Analiza systemowa – podstawy i metodologia, red. W. Findeisen, PWN, Warszawa 1985, s. 337.. K. Szaniawski, O nauce, rozumowaniu i wartościach. Pisma wybrane, oprac. J. Woleński, PWN, Warszawa 1994, s. 88. 12.

(4) Marek Szarucki, Piotr Maliński. 88. W podobnym znaczeniu normatywna jest również logika, która dostarcza modelowi spójności myślenia. Całokształt przekonań każdej osoby nie jest zamknięty pod względem relacji konsekwencji logicznej i raczej zawiera spójne przekonania. Z tego powodu, pojęcie konsekwencji logicznej nie jest odrzucane. Następnie można zapytać o wielość systemów logicznych. W powszechnym użyciu dominuje klasyczna logika dwuwartościowa, dlatego wciąż są zwolennicy innych systemów, jak np. konstruktywiści w matematyce, zwolennicy niezbędności logiki trójwartościowej w mechanice kwantowej itd. Nasuwa się zatem pytanie, czy sytuacja z modelami zachowania racjonalnego jest identyczna. Traktując zachowania w kategoriach prawa pojawia się jeszcze większa swoboda, ponieważ intuicyjne wymagania stawiane racjonalnemu zachowaniu są zdecydowanie mniej precyzyjne niż te stawiane racjonalnemu rozumowaniu. Jest wiele koncepcji zachowania racjonalnego, przy czym niektóre z nich różnią się znacząco. Wykazanie całkowitej wyższości jednej z nich jest niemożliwe, dlatego pozostaje wyeksponowanie ich własności, w czym pomocne są modele formalne13. W trakcie budowania modelu normatywnego często pojawia się sprzeczność między tym, co chcemy uzyskać, a tym, co można otrzymać14. Jak wynika z definicji modelu normatywnego, tego rodzaju modele najczęściej wykorzystuje się, gdy badany obiekt jest rozpatrywany w ujęciu systemowym15. Zgodnie z definicją modelu normatywnego procesu podjęcia decyzji racjonalnej, model ten jest nie tyle opisem procesu decyzyjnego, co propozycją racjonalnego procesu podejmowania decyzji16. Model taki zakłada posiadanie przez decydenta pełnej, niczym nieograniczonej informacji, oraz nieograniczonej zdolności decydenta do przetwarzania posiadanej informacji. Dla potrzeb niniejszego opracowania przyjęto, że model normatywny posiada cechę racjonalności podejmowania decyzji o utworzeniu mikroprzedsiębiorstwa i mieści się w zakresie modeli opisowych. Model ten jest ograniczony dziesięcioma motywami tworzenia mikroprzedsiębiorstw przyjętymi na podstawie literatury przedmiotu.. 13 Takie modele nie obejmują wszystkich typów zachowań, dlatego nie są uniwersalne. Stosuje się je tylko w przypadkach, spełniających założenia wyraźnie sformułowane dla każdego z modeli, ibidem, s. 89.. 14 „Nasza wiedza o prawach rządzących systemem oraz dane empiryczne mogą być niewystarczalne na to, by można było na ich podstawie model taki opracować.”, Analiza systemowa…, s. 337.. 15 Za twórców naukowych podstaw podejścia systemowego uważa się L. von Bertalanffy’ego i N. Wienera. Zob. Zarządzanie przedsiębiorstwem w turbulentnym otoczeniu, red. R. Krupski, PWE, Waszawa 2005, s. 241. 16. Zarządzanie. Teoria i praktyka, 2002, s. 93..

(5) Normatywny model motywów…. 89. 3. Wybrane modele tworzenia przedsiębiorstw Na pytanie czym różni się proces tworzenia jednego przedsiębiorstwa od procesu tworzenia innego oraz jakie podobieństwa występują w trakcie ich formowania, odpowiedzieć można, dysponując narzędziami umożliwiającymi porównywanie tego rodzaju procesów. Narzędziem takim może być model zawierający niezbędne elementy wchodzące w skład tworzenia przedsiębiorstwa. Należałoby zacząć od połączenia czynników powodujących powstawanie nowych firm17. Proces tworzenia przedsiębiorstwa jest zjawiskiem wieloaspektowym, każdy czynnik opisuje tylko jeden wymiar badanego zjawiska i dlatego nie może on być rozpatrywany osobno. Wzrasta również świadomość tego, że proces tworzenia nowego przedsiębiorstwa nie jest identycznym rutynowym zdarzeniem powodowanym przez jednakowych przedsiębiorców18. Tworzenie nowego przedsiębiorstwa jest skomplikowanym zjawiskiem. Zarówno przedsiębiorcy, jak i ich nowe firmy różnią się między sobą tak samo jak działania, które podejmują lub nie podejmują oraz uwarunkowania, w których funkcjonują i na jakie reagują. Wszystkie te elementy współtworzą złożone i niepowtarzalne kombinacje w procesie tworzenia każdego nowego przedsiębiorstwa. Dla badaczy nie wystarczy skoncentrować się na koncepcji „przeciętnego” przedsiębiorcy i „typowym” procesie tworzenia przedsiębiorstwa. Nowe firmy powstają w wyniku występowania różnych czynników, co jest interesującym tematem badawczym19. Obecność tej różnorodności podkreślana jest w pracy K.H. Vespera, gdzie autor wyróżnia jedenaście różnych typów przedsiębiorców20. Występowanie wariacji oraz złożoności w procesie tworzenia nowych przedsiębiorstw skłania do poszukiwania modelu umożliwiającego systematyczną analizę oraz ocenę podobieństw i różnic między nowymi firmami21.. 17 Van de Ven, A.H. Hudson, D.M. Schroeder, Designing New Business Startups: Entrepreneurial, Organizational, and Ecological Considerations, „Journal of Management” 1984, vol. 10, nr 1, s. 87–107.. 18 C. Hartman, Who’s Running America’s Fastest Growing Companies? „Inc” 1983, vol. 5, nr 8, s. 41–47.. 19 H.E. Aldrich, Organizations and Environments, Prentice-Hall, Englewood Cliffs, NJ, 1979, cyt. za: W.B. Gartner, A Conceptual Framework for Describing the Phenomenon of New Venture Creation, „Academy of Management Review” 1985, vol. 10, nr 4, s. 696–706.. 20 K.H. Vesper, Commentary [w:] Strategic Management, eds D.E. Schendel, C.W. Hofer, Little Brown, Boston 1979, s. 332–338.. B. McKelvey, Organizational systematics – Taxonomy, Evolution, Classification, University of California Press, Berkeley 1982, cyt. za: W.B. Gartner, op. cit., s. 696–706. 21.

(6) Marek Szarucki, Piotr Maliński. 90. W.B. Gartner na podstawie studiów literatury z zakresu przedsiębiorczości zaproponował zintegrowany model opisujący tworzenie22 nowych przedsiębiorstw na podstawie następujących czterech, najczęściej spotykanych w przedsiębiorczości obszarów (rys. 2), którymi są: osoba zaangażowana w tworzenie przedsiębiorstwa, organizacja – rodzaj powstającego przedsiębiorstwa, otoczenie – uwarunkowania wpływające na nową organizację oraz proces tworzenia nowego przedsiębiorstwa – czynności przedsięwzięte w celu utworzenia firmy23. W obszarze dotyczącym osoby W.B. Gartner wymienia takie czynniki, jak np.: potrzeba osiągnięć, skłonność do podejmowania ryzyka, satysfakcja z wykonywanej pracy, dotychczasowe doświadczenie zawodowe, wiek, wykształcenie i inne24. Na proces składają się następujące rodzaje zachowań przedsiębiorcy: rozpoznanie możliwości, gromadzenie zasobów czy budowanie organizacji. Do obszaru uwarunkowań zalicza się obecność doświadczonych przedsiębiorców, dostępność dostawców, wpływ państwa, warunki życia oraz bariery wejścia na rynek. Ostatni obszar – organizacja – zawiera takie czynniki, jak: rodzaj firmy, przywództwo kosztowe oraz transfer geograficzny25. Czteroobszarowy model tworzenia przedsiębiorstw może być wykorzystany jako narzędzie badawcze umożliwiające analizę skomplikowanego i zróżnicowanego zjawiska. Korzystając z tego modelu, możliwe jest również porównywanie podobieństw oraz różnic przedsiębiorców na podstawie ograniczonej próbki. W ten sposób porównywać można płeć, wiek, wykształcenie oraz doświadczenie zawodowe przedsiębiorców. Z kolei obszar dotyczący procesu pozwala na zróżnicowanie przedsiębiorców według ich zachowania w trakcie zakładania firmy, biorąc pod uwagę ilość czasu poświęconego na założenie firmy, prowadzenie marketingu czy zatrudnianie pracowników. W obszarze uwarunkowań bada się wpływ i znaczenie otoczenia, w jakim powstają i funkcjonują nowe przedsiębiorstwa. Bada się również występowanie różnic regionalnych w skali krajowej i zagranicznej wpływających na proces tworzenia przedsiębiorstw. W obszarze zaś organizacji analizuje się rodzaj branży oraz formę prawną przedsiębiorstwa (spółka z ograniczoną odpowiedzialnością, spółka akcyjna, spółka jednoosobowa).. Tworzenie nowego przedsiębiorstwa polega na „zorganizowaniu nowego przedsiębiorstwa, czyli połączeniu bieżących niezależnych czynności w sensowną całość, która generuje sensowne wyniki”, K.E. Weick, The Social Psychology of Organizing, Addison-Wesley, MA, 1979, cyt. za: W.B. Gartner, op. cit. 22. 23 24 25. W.B. Gartner, op. cit., s. 696–706. Ibidem.. K.H. Vesper, New Venture Strategies, Prentice-Hall, Englewood-Cliffs, NJ, 1980..

(7) Normatywny model motywów…. 91. Osoba (y) Organizacja. Uwarunkowania Proces. Rys. 2. Model opisujący tworzenie przedsiębiorstw Źródło: W.B. Gartner, op. cit., s. 696–706.. W modelu W.B. Gartnera podkreśla się istotę relacji pomiędzy poszczególnymi elementami wchodzącymi w skład każdego z czterech obszarów. W zrozumieniu mechanizmów powstawania nowych firm relacje te pozwalają ustalić wpływ doświadczenia przedsiębiorcy na rodzaj podejmowanych czynności w celu utworzenia przedsiębiorstwa. M.H. Morris, P.S. Lewis i D.L. Sexton26 proponują odmienny model procesu tworzenia przedsiębiorstwa. Autorzy opracowali zintegrowany model uwzględniający istotę27 przedsiębiorczości definiowanej przez nich jako „czynność procesowa, składająca się z takich podstawowych elementów (czynników) składowych, jak: możliwości, jedna (lub więcej) osoba aktywna, kontekst organizacyjny, ryzyko i innowacje oraz zasoby”. Efektem czynności procesowej może być: nowe przedsięwzięcie lub przedsiębiorstwo, wartość, nowy produkt lub proces, korzyści osobiste, a także rozwój przedsiębiorstwa. Zintegrowany model składa się z dwóch bloków – elementów na wejściu (inputs) oraz elementów na wyjściu (outcomes) i opiera się na koncepcji wejście-wyjście w stosunku do analizowanego zjawiska. Zastosowanie koncepcji wejście-wyjście pozwala uwzględnić w modelu ujęcie procesowe oraz zmienną naturę przedsiębiorczości. Ponadto model ten odzwierciedla także opisywane w literaturze przedmiotu przejawy innowacji oraz rozwoju firmy jako następstwo procesu przedsiębiorczego. Model „wejścia-wyjścia” pozwala opracować wyczerpujący obraz przedsiębiorczości, który może być stosowany zarówno na poziomie organizacyjnym, jak i społecznym. Na poziome organizacyjnym model ten opisuje istotę przed26 M.H. Morris, P.S. Lewis, D.L. Sexton, Reconceptualizing Entrepreneurship: An Input-Output Perspective, „SAM Advanced Management Journal” 1994, vol. 59, nr 1, s. 21–31.. Jedną z ważniejszych cech przedsiębiorczości jest jej zmienność, czyli intensywność, zob. ibidem. 27.

(8) Marek Szarucki, Piotr Maliński. 92. siębiorczości zarówno dla niezależnego nowo utworzonego przedsiębiorstwa, jak i dla przedsięwzięcia podjętego w dużej korporacji przez jednostkę strategiczną. Założeniem kolejnego modelu tworzenia organizacji, w odróżnieniu od dwóch poprzednich, jest skupienie uwagi na czynnikach sprzyjających (bodźcach) oraz barierach tworzenia nowych przedsiębiorstw wpływających na intencję, a w zasadzie na decyzję założenia przedsiębiorstwa (gdy bodźce przeważają nad barierami) lub rezygnacji z pomysłu (jeśli bariery przeważają nad bodźcami) (rys. 3)28. W modelu ilustrującym proces tworzenia przedsiębiorstwa występują następujące elementy: charakterystyka osoby, otoczenie, intencjonalność29, decyzja o założeniu przedsiębiorstwa lub rezygnacji z pomysłu tworzenia przedsiębiorstwa. Uzasadnieniem tego modelu są jego cele poznawcze użyteczne dla podmiotów stymulujących oraz promujących rozwój przedsiębiorczości. Poznanie powodów rezygnacji z pomysłu tworzenia przedsiębiorstwa (bariery) jest równie znaczące, jak i tych, które umożliwiły założenie nowych firm (bodźce). Charakterystyka osoby Wiek Płeć Poprzednie zatrudnienie Rodzina i grupa etniczna Wykształcenie Otoczenie Branża Społeczne Ekonomiczne Polityczne Rozwój infrastruktury. Decyzja: Zakładać (bodźce > bariery) Intencjonalność Decyzja: Rezygnować (bodźce < bariery). Rys. 3. Model budowania organizacji. Źródło: T. Volery, T. Mazzarol, N. Doss, V. Thein, op. cit., s. 273–291.. Według autorów powyższego modelu na intencjonalność mają wpływ dwie grupy czynników: charakterystyka osoby oraz otoczenie. Poprzez charakterystykę danej osoby rozumie się wiek, płeć, poprzednie zatrudnienie, rodzinę i przynależ28 T. Volery, T. Mazzarol, N. Doss, V. Thein, Triggers and Barriers Affecting Entrepreneurial Intentionality: The Case of Western Australian Nascent Entrepreneurs, „Journal of Enterprising Culture” 1997, vol. 5, nr 3, s. 273–291. 29 Od „intencja” lub „zamiar” – „nie będące jeszcze celem przyszłe zdarzenie, jakie chce i może osiągnąć swoim działaniem podmiot, który nie zaczął działać, by owo zdarzenie zrealizować, tylko postanowił się wysilić. Zamiary tworzą zazwyczaj kompleks zdarzeń zamierzonych, z którego sprawca wybiera jeden i osiąga go”. T. Pszczołowski, op. cit., s. 285..

(9) Normatywny model motywów…. 93. ność etniczną oraz wykształcenie. W skład drugiej grupy czynników otoczenia oddziałującego na intencjonalność wchodzą: branża, otoczenie społeczne, ekonomiczne, polityczne oraz rozwój infrastruktury. Wyżej wymienione opisowe modele tworzenia przedsiębiorstw różnią się między sobą zarówno elementami składowymi, jak i celami pomocniczymi. Większość modeli tworzenia przedsiębiorstw opiera się na charakterystyce osoby przedsiębiorcy. Znaczenie czynników opisujące cechy poszczególnych przedsiębiorstw jest większe niż cech psychologicznych30. Nie sposób opisać wszystkich występujących w literaturze modeli tworzenia przedsiębiorstw. Wybrano te modele, które wykorzystane zostaną przy opracowywaniu normatywnego modelu tworzenia mikroprzedsiębiorstw, będącego głównym założeniem badawczych niniejszego opracowania. 4. Motywy tworzenia przedsiębiorstw Motywy tworzenia przedsiębiorstw były i są przedmiotem dociekań badaczy zarówno polskich31, jak i zagranicznych32. W badaniach praktycznych nad motywami przedsiębiorców nie stosuje się jednej wybranej koncepcji motywacji, lecz nawiązuje do wielu różnych modeli, dzięki czemu „jawi się bardziej złożony obraz struktury motywacji i jest mniejsze prawdopodobieństwo pominięcia istotnego źródła motywacji”33. 30 P.D. Reynolds, Sociology and Entrepreneurship: Concepts and Contributions, „Entrepreneurship Theory and Practice” 1991, vol. 16, nr 2, s. 47–70.. F. Bławat, Motywacje przedsiębiorcy: założyciela i właściciela małej firmy, „Gospodarka w Praktyce i Teorii” 2001, nr 2(9); J. Wasilczuk, Charakter motywacji właściciela małej i średniej firmy, „Gospodarka w Praktyce i Teorii” 2000, nr 2(7), s. 96–103; T. Domański, Uwarunkowania tworzenia małych przedsiębiorstw, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 1992; P. Kozarzewski, Psychospołeczny portret mikroprzedsiębiorców [w:] Mikroprzedsiębiorstwa. Sytuacja ekonomiczna, finansowanie, właściciele, red. E. Balcerowicz, CASE, Warszawa 2002, s. 100–107; T. Piecuch, Motywy podejmowania działalności gospodarczej na przykładzie badanych przedsiębiorców województwa podkarpackiego, „Przegląd Organizacji” 2005, nr 7–8. 31. 32 S. Scheinberg, I.C. MacMillan, An 11-country Study of Motivations to Start a Business [w:] Frontiers of Entrepreneurship Research, eds. B.A. Kirchoff, W.A. Long, W.E. McMullan, K.H. Vesper, W.E. Wetzel, Babson College, Wellesley, MA, 1988, s. 669–687; S. Birley, P. Westhead, A Taxonomy of Business Start-up Reasons and Their Impact on Firm Growth and Size, „Journal of Business Venturing” 1994, nr 9, s. 7–31; S. Shane, L. Kolvereid, P. Westhead, An Exploratory Examination of the Reasons Leading to New Firm Formation Across Country and Gender, „Journal of Business Venturing” 1991, nr 6, s. 431–446; N.M. Carter, W.B. Gartner, K.G. Shaver, E.J. Gatewood, The Career Reasons of Nascent Entrepreneurs, „Journal of Business Venturing” 2003, vol. 18, s. 13–39. 33. F. Bławat, op. cit., s. 17..

(10) Marek Szarucki, Piotr Maliński. 94. Jak zauważają N.M. Carter, W.B. Gartner, K.G. Shaver i E.J. Gatewood34, podstawą większości rozważań teoretycznych i empirycznych nad podawanymi przez przedsiębiorców motywami zakładania własnej firmy są wyniki pracy badawczej rozpoczętej przez S. Scheinberg35. Po dokonaniu przez S. Scheinberg i I.C. MacMillana analizy czynnikowej, wyróżniono sześć ogólnych kategorii motywów tworzenia przedsiębiorstw: – potrzebę uznania (need for approval), – sukces finansowy (perceived instrumentality of wealth), – wspólnotowość (communitarianism), – potrzebę osobistego rozwoju (need for personal development), – potrzebę niezależności (need for independence), – potrzebę ucieczki/uniknięcia (need for escape). Przeprowadzone na terenie Polski badania uwzględniają podobne motywy przedsiębiorców (właścicieli-menedżerów), jak i te analizowane w pracach empirycznych badaczy zagranicznych. F. Bławat w swej pracy uwzględnił również motywy wywodzące się z różnych koncepcji teoretycznych i analizował: chęć poprawy sytuacji materialnej i zwiększenia dochodów, samorealizacji, dążenie do samodzielności (niezależności), sprawdzenie własnych umiejętności, chęć podejmowania ryzyka, poczucie bezpieczeństwa, bezrobocie lub obawę przed nim36. W literaturze krajowej i zagranicznej często spotyka się podział na motywy należące do kategorii czynników pozytywnych (pull, positive) lub negatywnych (push, negative). Zgodnie z D. Deakinsem i G. Whittamem, bodźce motywujące nowych przedsiębiorców należą do jednej z tych kategorii. Głównym czynnikiem pozytywnym są aspiracje przedsiębiorcze związane z założeniem własnej firmy, takie jak chęć bycia niezależnym, zostania swoim szefem oraz osiągania sukcesów w biznesie37. Czynniki negatywne związane są z dyskomfortem lub dyskryminacją w poprzedniej pracy. W przypadku tym samozatrudnienie nie jest niezależnym wyborem, lecz raczej koniecznością z braku alternatywnej formy zatrudnienia lub niewystarczających dochodów uzyskiwanych z innej formy zatrudnienia. W zależności od typu bodźców, motywy mogą być wynikiem wpływu czynników negatywnych (push factors) lub pozytywnych (pull factors). Utworzenie nowej firmy często spowodowane jest zmianami zachodzącymi w życiu oraz osobowości „przyszłego przedsiębiorcy”. Mimo że wiele osób mówi o chęci 34 35 36. N.M. Carter, W.B. Gartner, K.G. Shaver, E.J. Gatewood, op. cit., s. 13–39.. S. Scheinberg, I.C. MacMillan, op. cit., s. 669–687 F. Bławat, op. cit., s. 13–23.. D. Deakins, G. Whittam, Business Start-up: Theory, Practice and Policy [w:] Enterprise and Small Business. Principles, Practice and Policy, eds. S. Carter, D. Jones-Evans Harlow, Prentice-Hall, London 2000, s. 115–131. 37.

(11) Normatywny model motywów…. 95. założenia własnego przedsiębiorstwa, tylko nieliczni przechodzą do czynów. Utrwalona w Polsce tradycja jednorazowego wyboru zawodu miała gwarantować każdej osobie swoiste bezpieczeństwo. Praktyka ta wzmocniła jednak postawy o charakterze inercyjnym, a ich przełamanie możliwe jest tylko po zaistnieniu określonych bodźców. Stymulatorem w tym przypadku może być wiele wydarzeń pobudzających jednostkę do zmiany roli zawodowej. Pojawienie się bodźców negatywnych często stawia osobę wobec sytuacji, w której utworzenie mikroprzedsiębiorstwa jest najbardziej pożądaną alternatywą38. Siła bodźców negatywnych najczęściej wiąże się z wymuszeniem pewnych zachowań osoby przez zmiany otoczenia. Bodźce negatywne są uzupełnieniem bodźców pozytywnych, których działaniu poddany zostaje potencjalny przedsiębiorca. Siła bodźców pozytywnych stanowi zwykle swoisty „magnes”, wobec którego osoba może pozostać obojętna lub ulec ich przyciąganiu. Oddziaływanie siły przyciągającej wynika najczęściej z interakcji, jakiej podlega potencjalny mikroprzedsiębiorca w kontaktach z osobami ze swego otoczenia (znajomi, klienci, doradcy, rodzina). W roli takiej występować może klient firmy, w której dotychczas pracował założyciel nowego przedsiębiorstwa, oferujący mu pierwsze zamówienie i obiecujący stałą współpracę w przyszłości. 5. Budowa oraz weryfikacja normatywnego modelu tworzenia mikroprzedsiębiorstw Do budowy normatywnego modelu motywów tworzenia mikroprzedsiębiorstwa posłużyły wyniki badania mikroprzedsiębiorstw w Szwecji i w Polsce przeprowadzone w 2004 r.39. W badaniu uwzględniono dziesięć motywów tworzenia mikroprzedsiębiorstw. Siedem motywów miało charakter pozytywny (pull factors), a trzy miały charakter negatywny (push factors). Wśród motywów pozytywnych znalazły się: kontynuacja tradycji rodzinnych, chęć zarabiania więcej pieniędzy, łączenie pracy z życiem osobistym, rozwój osobisty, niezależność, chęć wykorzystania szansy rynkowej oraz zamiana hobby w interes. Z kolei motywy negatywne obejmowały: bezrobocie lub zwolnienie z pracy, niezadowolenie poprzednią pracą oraz alternatywę zmiany miejsca zamieszkania. Przedsiębiorcy (właściciele przedsiębiorstw) odpowiadali między innymi na pytanie o trzy najważniejsze motywy, które skłoniły ich do utworzenia przedsiębiorstwa. Przed38. T. Domański, op. cit., s. 59.. Badania stanowią szerszy projekt badawczy i zostały przeprowadzone wspólnie z zespołem naukowców szwedzkich z Karlstad University wśród 1040 mikroprzedsiębiorców szwedzkich oraz 1066 mikroprzedsiębiorców polskich. Zob. M. Saruckij, B. Ericsson, P. Larsson, A Comparative Analysis of the Start-up Motives Among Micro Entrepreneurs in Poland and Sweden, paper presented at RENT XX, Brussels, November 2006. 39.

(12) Marek Szarucki, Piotr Maliński. 96. siębiorcy odpowiadali również na pytanie, czy są zadowoleni z wykonywanej pracy. Wyniki badania w zakresie dwóch wspomnianych pytań przedstawiono w tabeli 1. Tabela 1. Deklarowane motywy tworzenia mikroprzedsiębiorstw a zadowolenie z wykonywanej pracy Zadowolenie z wykonywanej pracy. Motyw N. Bezrobocie lub zwolnienie z pracy. 41. Niezadowolenie z poprzedniej pracy. 13. Kontynuacja tradycji rodzinnych Chęć zarabiania więcej pieniędzy Rozwój osobisty. Niezależność. Alternatywa zmiany miejsca zamieszkania Razem. tak. 24,1 128 7,6. 64. %. razem N %. 15,5 169 7,8. N. nie. %. N. tak. %. razem N %. 17,0. 11. 10,5. 64. 7,2. 75. 7,5. 77. 7,7. 1. 1,0. 33. 3,7. 34. 3,4. 49. 5,5. 62. 6,2. 6,0. 60. 6,6. 71. 12,3 125. 12,6. 13. 12,4. 34. 20,0 133. 16,1 167. 16,8. 7. 6,7. 6,7. 96. 0,6. 12. 11,4. 59. 17,1 236. 26,5 254. 25,6. 4,7. 69. 0,0. 6. 7. 4,1. 8 2. 33. Zamiana hobby w interes. N. 14,1 101. 0. Chęć wykorzystania szansy rynkowej. %. Szwecja. 24. 8. Łączenie pracy z życiem osobistym. nie. Polska. 0,7. 6. 69. 8,4. 76. 7,6. 18. 17,1 162. 18,2 180. 18,1. 4,7. 76. 9,2. 84. 8,5. 13. 12,4 111. 12,5 124. 12,5. 1,2. 12. 1,5. 14. 1,4. 5. 20,1 199. 20,0. 7. 18. 4,8. 26. 10,8 103. 6,0. 77. 19,4 166. 7,7. 53. 8,4. 2,9. 31. 10,4 7,1. 3,1. 170 100,0 824 100,0 994 100,0 105 100,0 889 100,0 994 100,0. Źródło: badania własne.. Na rys. 4 i 5 przedstawiony został normatywny model motywów tworzenia mikroprzedsiębiorstw w Polsce i w Szwecji oraz jego weryfikacja. Na podstawie opracowanych modeli można postawić hipotezę, że pozytywny motyw utworzenia mikroprzedsiębiorstwa nie zawsze musi wiązać się z pozytywnym wpływem na zadowolenie z wykonywanej pracy. Jak wynika z badań, motywy określone jako pozytywne i negatywne różnie wpływają na zadowolenie z wykonywanej pracy wśród przedsiębiorców polskich i szwedzkich. Wyniki świadczą, że analizowane motywy mogą wywierać pozytywny, negatywny lub neutralny wpływ na zadowolenie z wykonywanej pracy. Niektóre pozytywne na wejściu motywy tworzenia mikroprzedsiębiorstwa mają negatywny lub neutralny charakter z punktu widzenia ich wpływu na zadowolenie z prowadzenia firmy..

(13) Normatywny model motywów… Intencjonalność. 97. Wynik pozytywny Zadowolenie z wykonywanej pracy. Decyzja o utworzeniu mikroprzedsiębiorstwa. Osoba Otoczenie. Motywy. Wynik negatywny Brak zadowolenia z wykonywanej pracy Bezrobocie lub zwolnienie z pracy. N. Bezrobocie lub zwolnienie z pracy. Niezadowolenie poprzednią pracą. N. Niezadowolenie z poprzedniej pracy. Kontynuacja tradycji rodzinnych. P. Kontynuacja tradycji rodzinnych. Chęć zarabiania więcej pieniędzy. P. Chęć zarabiania więcej pieniędzy. Łączenie pracy z życiem osobistym. P. Łączenie pracy z życiem osobistym. Rozwój osobisty. P. Rozwój osobisty. Niezależność. P. Niezależność. Chęć wykorzystania szansy rynkowej. P. Chęć wykorzystania szansy rynkowej. Zamiana hobby w interes. P. Zamiana hobby w interes. Alternatywa zmiany miejsca zamieszkania. N. Alternatywa zmiany miejsca zamieszkania. Model normatywny. Weryfikacja modelu normatywnego Wpływ pozytywny. Motyw pozytywny Motyw negatywny. P. N. Wpływ neutralny Wpływ negatywny. Uwaga: Linia przerywana oznacza relatywnie znikomą liczbę wskazań przez respondentów. Rys. 4. Weryfikacja normatywnego modelu motywów tworzenia mikroprzedsiębiorstwa w Polsce Źródło: opracowanie własne na podstawie badań empirycznych..

(14) Marek Szarucki, Piotr Maliński. 98. Intencjonalność. Wynik pozytywny Zadowolenie z wykonywanej pracy. Decyzja o utworzeniu mikroprzedsiębiorstwa. Osoba Otoczenie. Motywy. Wynik negatywny Brak zadowolenia z wykonywanej pracy Bezrobocie lub zwolnienie z pracy. N. Bezrobocie lub zwolnienie z pracy. Niezadowolenie z poprzedniej pracy. N. Niezadowolenie poprzednią pracą. Kontynuacja tradycji rodzinnych. P. Kontynuacja tradycji rodzinnych. Chęć zarabiania więcej pieniędzy. P. Chęć zarabiania więcej pieniędzy. Łączenie pracy z życiem osobistym. P. Łączenie pracy z życiem osobistym. Rozwój osobisty. P. Rozwój osobisty. Niezależność. P. Niezależność. Chęć wykorzystania szansy rynkowej. P. Chęć wykorzystania szansy rynkowej. Zamiana hobby w interes. Zamiana hobby w interes. Alternatywa zmiany miejsca zamieszkania. N. Model normatywny. Alternatywa zmiany miejsca zamieszkania Weryfikacja modelu normatywnego. Wpływ pozytywny Motyw pozytywny Motyw negatywny. P. N. Wpływ neutralny Wpływ negatywny. Uwaga: Linia przerywana oznacza relatywnie znikomą liczbę wskazań przez respondentów. Rys. 5. Weryfikacja normatywnego modelu motywów tworzenia mikroprzedsiębiorstwa w Szwecji Źródło: opracowanie własne na podstawie badań empirycznych..

(15) Normatywny model motywów…. 99. Spróbujmy omówić ten problem na przykładzie Polski (rys. 4). Motyw pozytywny, jakim jest chęć zarobienia więcej pieniędzy, może jawić się jako na niezadowolenie z aktualnych dochodów, czy aktualnej sytuacji materialnej. Wtedy taki motyw przestaje mieć charakter pozytywny (pull factor), a staje się motywem negatywnym (push factor), niejako „popychającym”, a nie „ciągnącym” osobę do działania. Osoba taka, decydując się na zainicjowanie procesu tworzenia mikroprzedsiębiorstwa pod wpływem tak zdefiniowanej motywacji, może wcale nie podejmować racjonalnej decyzji, to znaczy decyzja o założeniu przedsiębiorstwa nie będzie dla takiej osoby działaniem właściwym albo z punktu widzenia motywów tworzenia przedsiębiorstwa wpływających pozytywnie na zadowolenie z wykonywanej pracy albo z punktu widzenia uwarunkowań, związanych z osobą przedsiębiorcy i jej otoczeniem, niezbędnych do osiągnięcia wyniku pozytywnego. Podobna sytuacja może występować również w przypadku zaklasyfikowanego jako pozytywny motywu związanego z kontynuacją tradycji rodzinnych. Na przykładzie Szwecji (rys. 5) można zauważyć, że motyw ten wpływa negatywnie na zadowolenie z wykonywanej pracy. Kontynuacja tradycji rodzinnych może mieć charakter motywu negatywnego (push), jeżeli osoba tworząca nowe przedsiębiorstwo jest pod wpływem presji wywołanej przez otoczenie (na przykład rodzinę). Z kolei pozytywny motyw związany z chęcią łączenia pracy z życiem osobistym może także mieć podłoże negatywne związane ze złymi doświadczeniami wynikającymi z barku umiejętności łączenia pracy i życia osobistego w okresie poprzedzającym decyzję o utworzeniu przedsiębiorstwa. Na przykładzie Szwecji można również postawić hipotezę, że motyw zaklasyfikowany jako negatywny może pozytywnie wpływać na zadowolenie z prowadzenia firmy. Motyw wynikający z niezadowolenia poprzednią pracą może mieć podłoże pozytywne, jeżeli osoba podejmuje decyzję o zamianie pracy na prowadzenie własnej firmy, nie znajdując się pod presją czasu i pieniędzy oraz posiadając alternatywne opcje pracy, czyli zakłada przedsiębiorstwo dlatego, że „tego chce”, a nie dlatego, iż „jest do tego zmuszona”. Z tego powodu motyw niezadowolenie poprzednią pracą mógł mieć charakter pozytywny w „kraju dobrobytu”, jakim jest Szwecja, a negatywny w kraju borykającym się z problemem strukturalnego bezrobocia, jakim jest Polska. 6. Wnioski z analizy normatywnego modelu motywów tworzenia mikroprzedsiębiorstw Wnioski z analizy weryfikacji normatywnego modelu motywów tworzenia mikroprzedsiębiorstw można wykorzystać zarówno w metodach projektowania badań zjawisk dotyczących przedsiębiorczości, a w szczególności procesu tworzenia mikroprzedsiębiorstw, czy też narzędzi badawczych stosowanych w tych.

(16) 100. Marek Szarucki, Piotr Maliński. badaniach, jak również mogą one zostać wzięte pod uwagę przez instytucje zajmujące się wspieraniem przedsiębiorczości, w szczególności w programach oraz instrumentach szkoleniowych i edukacyjnych wspierania osób zakładających własne przedsiębiorstwa oraz wspierania nowo powstałych przedsiębiorstw. Wnioski dla badaczy przedsiębiorczości odnoszą się do metodyki klasyfikacji motywów tworzenia mikroprzedsiębiorstw i są dwojakiej natury. Po pierwsze należy bardzo precyzyjnie oraz jednoznacznie z punktu widzenia charakteru motywacji (pozytywna lub negatywna) definiować motywy stanowiące przedmiot badania, a jeśli zachodzi taka potrzeba, to umieszczać w kwestionariuszach, czy też posługiwać się w wywiadach, dodatkowymi pytaniami pomocniczymi, których celem będzie weryfikacja charakteru danego motywu, pomimo że został on a priori zaklasyfikowany do danej kategorii. Po drugie można przeprowadzić weryfikację motywów zaklasyfikowanych do danej kategorii a posteriori, co można uczynić na etapie analizy zebranych danych, badając zależności pomiędzy tymi motywami, a wynikiem procesu przedsiębiorczego, którym w naszym przypadku jest zadowolenie z wykonywanej pracy. Wnioski dla instytucji wspierania przedsiębiorczości odnoszą się do implementacji zagadnień związanych z motywami tworzenia mikroprzedsiębiorstw do programów edukacyjnych i szkoleniowych zaadresowanych do osób planujących założenie własnej firmy lub osób, które prowadzą nowo powstałe przedsiębiorstwa (działające nie dłużej niż trzy lata). Osobom takim można przedstawić zależności, jakie występują pomiędzy motywami tworzenia mikroprzedsiębiorstwa a zadowoleniem z wykonywanej pracy z zastrzeżeniem, że wnioski te dotyczą jedynie przedsiębiorstw, które przetrwały na rynku, gdyż model nie obejmuje przedsiębiorców, których firmy zostały zamknięte lub zlikwidowane. Na zakończenie należy podkreślić, że pełne odwzorowanie wpływu motywów tworzenia mikroprzedsiębiorstw na wynik procesu przedsiębiorczego można uzyskać dopiero poprzez poszerzenie normatywnego modelu motywów tworzenia mikroprzedsiębiorstw o osoby, których firmy zostały zamknięte lub zlikwidowane. Literatura Aldrich H.E., Organizations and Environments, Prentice-Hall, Englewood Cliffs, NJ, 1979. Analiza systemowa – podstawy i metodologia, red. W. Findeisen, PWN, Warszawa 1985. Birley S., Westhead P., A Taxonomy of Business Start-up Reasons and Their Impact on Firm Growth and Size, „Journal of Business Venturing” 1994, nr 9. Bławat F., Motywacje przedsiębiorcy: założyciela i właściciela małej firmy, „Gospodarka w Praktyce i Teorii” 2001, nr 2(9). Carter N. M., Gartner W. B., Shaver K. G., Gatewood E. J., The Career Reasons of Nascent Entrepreneurs, „Journal of Business Venturing” 2003, vol. 18..

(17) Normatywny model motywów…. 101. Deakins D., Whittam G., Business Start-up: Theory, Practice and Policy [w:] Enterprise and Small Business. Principles, Practice and Policy, eds S. Carter, D. Jones-Evans, Prentice-Hall, London 2000. Domański T., Uwarunkowania tworzenia małych przedsiębiorstw, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 1992. Gartner W.B., A Conceptual Framework for Describing the Phenomenon of New Venture Creation, „Academy of Management Review” 1985, vol. 10, nr 4. Hartman C., Who’s Running America’s Fastest Growing Companies?, „Inc” 1983, vol. 5, nr 8. Machaczka J., Metoda modelowania w projektowaniu systemów zarządzania, Zeszyty Naukowe Akademii Ekonomicznej, Seria specjalna: Monografie, nr 65, Kraków 1984. Martyniak Z., Modele metod stosowanych w badaniach organizatorskich, Zeszyty Naukowe Wyższej Szkoły Ekonomicznej, Seria specjalna: Monografie, nr 26, Kraków 1973. McKelvey B., Organizational Systematics – Taxonomy, Evolution, Classification, University of California Press, Berkeley 1982. Mikroprzedsiębiorstwa. Sytuacja ekonomiczna, finansowanie, właściciele, red. E. Balcerowicz, CASE, Warszawa 2002. Morris M.H., Lewis P.S., Sexton D.L., Reconceptualizing Entrepreneurship: An Input-Output Perspective, „SAM Advanced Management Journal” 1994, vol. 59, nr 1. Piecuch T., Motywy podejmowania działalności gospodarczej na przykładzie badanych przedsiębiorców województwa podkarpackiego, „Przegląd Organizacji” 2005, nr 7–8. Pszczołowski T., Mała encyklopedia prakseologii i teorii organizacji, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 1978. Reynolds P.D., Sociology and Entrepreneurship: Concepts and Contributions, „Entrepreneurship Theory and Practice” 1991, vol. 16, nr 2. Saruckij M., Ericsson B., Larsson P., A Comparative Analysis of the Start-up Motives Among Micro Entrepreneurs in Poland and Sweden, paper presented at RENT XX, Brussels, November 2006. Scheinberg S., MacMillan I. C., An 11-Country Study of Motivations to Start a Business [w:] Frontiers of Entrepreneurship Research, eds B.A. Kirchoff, W.A. Long, W.E. McMullan, K.H. Vesper, W.E. Wetzel, Babson College, Wellesley, MA, 1988. Strategic Management, eds Schendel D.E., C.W. Hofer, Little, Brown, Boston 1979. Shane S., Kolvereid L., Westhead P., An Exploratory Examination of the Reasons Leading to New Firm Formation Across Country and Gender, „Journal of Business Venturing” 1991, nr 6. Szaniawski K., O nauce, rozumowaniu i wartościach. Pisma wybrane, oprac. J. Woleński, PWN, Warszawa 1994. Sztoff W., Modelowanie i filozofia, PWN, Warszawa 1971. Trzcieniecki J., Projektowanie systemów zarządzania, PWN, Warszawa 1979. Trzcieniecki J., Wpływ ogólnej teorii systemów na rozwój teorii organizacji, „Problemy Organizacji” 1970, nr 18. Van de Ven Hudson A.H., Schroeder D.M., Designing New Business Startups: Entrepreneurial, Organizational, and Ecological Considerations, „Journal of Management” 1984, vol. 10, nr 1. Vesper K.H., New Venture Strategies, Prentice-Hall, Englewood-Cliffs, NJ, 1980..

(18) 102. Marek Szarucki, Piotr Maliński. Volery T., Mazzarol T., Doss N., Thein V., Triggers and Barriers Affecting Entrepreneurial Intentionality: The Case of Western Australian Nascent Entrepreneurs, „Journal of Enterprising Culture” 1997, vol. 5, nr 3. Wasilczuk J., Charakter motywacji właściciela małej i średniej firmy, „Gospodarka w Praktyce i Teorii” 2000, nr 2(7). Weick K.E., The Social Psychology of Organizing, 2nd ed., Addison-Wesley, MA, 1979. Zarządzanie przedsiębiorstwem w turbulentnym otoczeniu, red. R. Krupski, PWE, Waszawa 2005. Zarządzanie. Teoria i praktyka, red. A.K. Koźmiński, W. Piotrowski, PWN, Warszawa 2002. Zieleniewski J., Organizacja i zarządzanie, PWN, Warszawa 1981. Normative Model of Start up Motives of Micro Entrepreneurs and its Verification This paper presents methodology for the development and verification of a normative model of the motives compelling micro-entrepreneurs to start up their own business. The results of the study conducted among micro-enterprises in Sweden and Poland in 2004 were used to construct a normative model of start-up motives of micro-entrepreneurs. Ten start-up motives were taken into account, with seven of them being positive or pull factors and the other three negative or push ones. The conclusions drawn from verifying the normative model may also be used to project entrepreneurship phenomena, especially the process of creating micro-enterprises..

(19)