Kondycja rosyjskiego systemu bankowego i jego wkład w rozwój gospodarki

Katedra Rachunkowości

Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawła II

KONDYCJA ROSYJSKIEGO SYSTEMU BANKOWEGO

I JEGO WKŁAD W ROZWÓJ GOSPODARKI

1. Wprowadzenie

Celem artykułu jest pokazanie kondycji rosyjskiego systemu bankowego oraz ocena jego wkładu w rozwój gospodarki. Analizując ewolucję rosyjskiego sektora bankowego po kryzysie 1998 r., można dostrzec pozytywne zmiany, które doko-nały się w jego organizacji, strukturze podmiotowej oraz charakterze działalności. Prezentacja danych charakteryzujących działalność rosyjskiej bankowości poka-zuje obraz dobrze służącego gospodarce, intensywnie rozwijającego się sektora bankowego, niepozbawionego pewnych dysproporcji strukturalnych i problemów wewnętrznych, ale realizującego podstawowe funkcje typowe dla bankowości komercyjnej.

2. Charakterystyka podmiotowa rosyjskiego systemu bankowego

w okresie 1990–2013

Przez kilkadziesiąt lat do 1987 r. rosyjski system bankowy funkcjonował w formie monobanku (Gosbank ZSRR) skupiającego w sobie funkcje banku centralnego i banków operacyjnych, rozdzielającego w sposób scentralizowany pieniądz pomiędzy sektory gospodarki. W 1987 r. z monobanku wyłoniono pięć banków państwowych o charakterze specjalistycznym, które 1 stycznia 1988 r. rozpoczęły samodzielną działalność. Były to: Państwowy Bank ZSRR (Gosbank ZSRR – bank centralny), Agroprombank ZSRR, Promstrojbank ZSRR, Żiłsocbank ZSRR, Wnieszekonombank ZSRR, Sbierbank ZSRR oraz banki radzieckie za granicami kraju [Tosunian i Wikulin 2000, s. 106 i nast.].

Do 1990 r. na skutek komercjalizacji specjalistycznych banków państwowych i ich oddziałów terenowych powstało ok. 800 nowych banków. Licencjonowanie i funkcjonowanie banków miało charakter niekontrolowany ze wszystkimi tego negatywnymi konsekwencjami dla systemu bankowego i gospodarki. Występo-wały powszechnie takie negatywne zjawiska, jak zatory płatnicze i zakłócenia rozliczeń międzybankowych [Jasin 2003, s. 367–369].

W 1995 r. w Federacji Rosyjskiej funkcjonowało ponad 2500 banków komer-cyjnych. Koncentrowały się one na finansowaniu deficytu budżetowego, w mniej-szym stopniu angażując się w finansowanie gospodarki. Słabości systemu banko-wego tego okresu to:

– liczne dysproporcje (w rozmieszczeniu sieci placówek w poszczególnych regionach, ilości placówek poszczególnych banków, wielkości banków, poziomie zaufania do banków, poziomie kultury bankowej itp.),

– silne powiązania banków, a nawet zależność niektórych banków od państwa; w tym uczestnictwo banków w finansowaniu sektora publicznego i emisji rządo-wych papierów wartościorządo-wych.

W połowie 1998 r. rosyjski system bankowy obarczony wieloma problemami okresu transformacji wszedł w rozległy kryzys finansowy wywołany zadłużeniem wewnętrznym i zewnętrznym oraz błędami w polityce pieniężnej. Rosja ogłosiła moratorium na wykup zadłużenia krajowego i zagranicznego, wybuchła panika bankowa, nastąpiła silna dewaluacja rubla i odpływ inwestycji zagranicznych. W efekcie upadło ponad 200 banków, w tym kilka z 20 największych banków rosyjskich. Kryzys 1998 r. spowodował straty oszacowane na 17% PKB, spadek zaufania do banków i do państwa rosyjskiego.

Kryzys 1998 r. unaocznił dotkliwie nieuchronną potrzebę radykalnych reform gospodarczych i w systemie bankowym. Podjęto szeroko zakrojone reformy prawa bankowego. Wzmocniono rolę banku centralnego jako banku emisyjnego i banku państwa, kreatora polityki pieniężnej i centralnej instytucji dewizowej. Zbudo-wano brakujące elementy sieci bezpieczeństwa finansowego (system gwarancji depozytów, system informacji kredytowej), wzmocniono nadzór bankowy, który zintensyfikował wykonywanie swoich funkcji. Przyspieszono procesy wypro-wadzania z rynku usług bankowych niesprawnych organizacji kredytowych (w rosyjskim prawie bankowym organizacja kredytowa jest synonimem banku), pozbawianych licencji przez nadzór bankowy. Większość organizacji kredytowych osiągało dobre wyniki finansowe, wykonując kompleksowe usługi bankowe na rzecz swoich klientów. Działania restrukturyzacyjne w systemie bankowym Rosji po kryzysie 1998 r., liberalizacja prawa dewizowego, wzrost eksportu i wysokie ceny na rosyjskie towary eksportowe ukształtowały pozytywne procesy rozwo-jowe w gospodarce i doprowadziły do trwałego wzrostu PKB w następnych latach [Żukowska 2007, s. 325].

Obecną strukturę podmiotową rosyjskiego systemu bankowego przedstawiono na rys. 1.

Agencja Ubezpieczenia Depozytów Bankowych

Banki

(Bankowe organizacje kredytowe) Niebankowe organizacje

kredytowe

(głównie instytucje rozliczeniowe) Oddziały i przedstawicielstwa

banków zagranicznych System organizacji kredytowych

Związki banków System płatniczy Biuro Historii Kredytowych

Infrastruktura bankowa Bank Rosji

(bank centralny i nadzór finansowy)

Rys. 1. Podmioty rosyjskiego systemu bankowego Źródło: opracowanie własne.

Tabela 1 Charakterystyka ilościowa organizacji kredytowych w Rosji (stan na 1 stycznia)

Wyszczególnienie 1997 1999 2001 2003 2008 2009 2010 2012 2013 2014

Organizacje kredytowe

ogółem 2589 2481 2124 1826 1296 1228 1178 1112 1094 1065

Działające organizacje

kredytowe 2029 1476 1311 1329 1136 1008 1058 978 956 910

Organizacje kre dy towe pozbawione licencji (ale niezlikwidowane) 570 1004 806 491 157 117 119 134 148 154 Organizacje kredytowe, posiadające licencję na operacje w walutach obcych 782 634 764 839 754 736 701 661 623 613 Organizacje kredytowe z licencją generalną (uprawniającą do pro-wadzenia wszystkich operacji bankowych) 291 263 244 293 300 298 291 273 270 268 Źródło: opracowanie własne na podstawie [Biulletien Bankowskoj Statistiki 1998–2014].

W strukturze podmiotowej sektora banków komercyjnych Federacji Rosyjskiej wyróżnia się banki (bankowe organizacje kredytowe), niebankowe organizacje kredytowe i oddziały oraz przedstawicielstwa banków zagranicznych. Działalność typowo bankową prowadzą bankowe organizacje kredytowe i oddziały banków zagranicznych, zaś niebankowe organizacje kredytowe realizują rozliczenia pieniężne w gospodarce.

Liczba działających organizacji kredytowych w analizowanym okresie zmniej-sza się – z 2029 w 1997 r. do 910 w 2014 r. (tabela 1).

Tabela 2 Liczba banków i ich oddziałów w okresie 2007–2013 (stan na 1 stycznia)

Wyszczególnienie 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013

Liczba działających banków 1189 1136 1108 1056 1012 978 956

Liczba oddziałów banków 3281 3455 3470 3183 2926 2807 2349

Liczba oddziałów Sbierbanku FR 859 809 775 645 574 524 239

Źródło: opracowanie własne na podstawie [Obzor finansowoj stabilnosti… 2013].

W rosyjskim systemie bankowym kontynuowana jest koncentracja instytucjo-nalna, zmniejsza się liczba działających banków, jak też liczba oddziałów banków (tabela 2). Intensywnie rozwija się bankowość elektroniczna, upowszechnia się obrót kartami płatniczymi.

3. Kondycja rosyjskiego sektora bankowego i jego wkład w rozwój

gospodarki w latach 1998–2013

Dane na temat procesów zachodzących w rosyjskim systemie bankowym są dostępne dopiero od 1998 r. Wsparcie finansowe Rosji ze strony Międzynarodo-wego Funduszu WalutoMiędzynarodo-wego w okresie kryzysu 1998 r. zostało uzależnione od zwiększenia przejrzystości systemu bankowego i publikowania informacji o proce-sach zachodzących w bankowości i systemie finansowym Rosji. W efekcie na stronie internetowej banku centralnego Rosji dostępne są obszerne zasoby infor-macji o systemie bankowym, prezentowane w formie zgodnej z wymaganiami MFW i pozwalające na analizę i ocenę kondycji sektora bankowego.

Analizując dane zamieszczone w tabeli 3, można zauważyć poprawiającą się kondycję gospodarki i sektora bankowego w okresie ostatnich 15 lat zarówno w wielkościach bezwzględnych, jak i w odniesieniu do PKB czy sumy bilan-sowej sektora. Z danych wynika, że światowy kryzys finansowy zapoczątkowany w 2008 r. nie miał zbyt dużego wpływu na sektor bankowy w Rosji. Odnotowano

Tab ela 3 Pa ra me try c ha ra kt er yz uj ąc e d zia ła ln oś ć s ek to ra b an ko we go F ed er ac ji R os yj sk iej ( sta n n a 1 s ty cz ni a, w m ld r ub li) Ws ka źn ik 19 97 2000 20 03 20 05 20 08 20 09 201 0 20 11 201 2 201 3 Su m a b ila ns ow a s ek to ra b an ko we go 76 6,1 1 5 86 ,4 4 1 45 ,3 7 1 36 ,9 20 1 25 ,1 28 0 22 ,3 29 4 30 ,0 33 8 04 ,6 41 6 27 ,5 49 5 09 ,6 w % d o P K B 30, 4 34, 9 38, 2 42 ,5 60, 8 67 ,9 75, 9 75, 2 74 ,6 79, 1 K api ta ły w ła sn e 11 6, 4 16 8, 2 58 1,3 94 6, 6 2 6 71 ,5 3 8 11 ,1 4 6 20 ,6 4 7 32 ,3 5 2 42 ,1 6 1 12 ,9 w % d o P K B 4, 6 3,7 5,4 5,6 8, 0 9,2 11 ,9 10 ,5 9,4 9,8 w % s um y b ila ns ow ej 15, 2 10 ,6 14 ,0 13, 3 13, 3 13, 6 15, 7 14 ,0 12 ,6 12 ,3 K re dy ty i i nn e f or m y f in an so wa ni a 21 5,6 46 9,4 15 91, 4 314 9,9 122 87 ,1 16 52 6, 9 1611 5, 5 18 14 7,7 23 2 66 ,2 27 7 08 ,5 w % d o P K B 8, 5 10 ,3 14 ,3 18 ,8 37 ,0 40, 0 41 ,5 39, 2 41 ,7 44, 3 w % s um y b ila ns ow ej 28, 1 29, 6 38, 4 44, 1 61 ,1 59, 0 54, 8 53, 7 55, 9 56, 0 Pa pi er y w ar to śc io we 24 3, 2 31 8, 9 77 9,9 1 0 86 ,9 2 2 50 ,6 2 3 65 ,2 4 3 09 ,4 5 8 29 ,0 6 2 11 ,7 7 0 43 ,9 w % d o P K B 9,6 7,0 7,2 6, 5 6, 8 5,7 11 ,0 13, 0 11 ,1 11 ,2 w % d o s um y b ila ns ow ej 31, 7 20, 1 18 ,8 15, 2 11 ,2 8, 4 14 ,6 17 ,2 14 ,9 14 ,2 D ep oz yt y o só b f iz yc zn yc h 19 3,4 29 7,1 1 0 29 ,6 1 9 64 ,0 5 1 59 ,2 5 9 07 ,0 7 4 85 ,0 9 8 18 ,0 11 8 71 ,4 14 2 51, 0 w % d o P K B 7,7 6, 5 9,5 11 ,7 15, 6 14 ,3 19, 3 21, 8 21, 3 22, 8 w % d o s um y b ila ns ow ej 25, 2 18 ,7 24, 8 27 ,5 25, 6 21, 1 25, 4 29, 0 28, 5 28, 8 w % d o d oc ho dó w pi en ięż ny ch l ud no śc i 11 ,9 10 ,7 15, 4 18 ,4 24, 2 23, 4 26, 3 30, 2 33, 3 36, 2 D ep oz yt y p rz ed się bi or stw i i ns ty tuc ji 4 7 90 ,3 4 6 8, 4 1 0 91 ,4 1 9 86 ,1 7 0 53 ,1 8 7 74 ,6 9 5 57 ,2 11 1 26 ,9 13 9 95 ,7 15 6 48 ,2 w % d o P K B 17 ,8 9,8 10 ,0 11 ,8 21, 2 21, 3 24, 6 24, 0 25, 1 25, 0 w % d o s um y b ila ns ow ej 34, 3 29, 5 26, 3 27 ,8 35, 0 31, 3 32 ,5 32 ,9 33, 6 31, 6 D an e u zu pe łn iaj ąc e ( m ld r ub li) Pr od uk t k ra jo w y b ru tto 2 5 24 4 5 46 10 8 63 16 7 79 33 2 48 41 2 77 38 7 86 44 9 39 55 8 00 62 5 99 D oc ho dy pi en ięż ne l ud no śc i 1 6 28 2 8 99 6 7 91 10 6 65 21 3 12 25 2 32 28 4 52 31 5 99 35 6 49 3 9 31 8 Źr ód ło : o pr ac ow an ie w ła sn e n a p od sta w ie [ O bz or b an ko ws ko go s ek to ra … 2 00 2, 2 00 3, 2 00 5, 2 01 1 2 01 2, 2 01 4] .

znaczny wzrost aktywów sektora bankowego z 28 022 mld rubli (w styczniu 2009 r.) do 33 804,6 mld rubli (w styczniu 2011 r.) i 49 509 mld rubli na początku 2014 r. Pojawiają się nawet opinie, że w tym okresie system bankowy uległ wzmocnieniu. W okresie kryzysu zaobserwowano tylko niewielki spadek akcji kredytowej (o ok. 10%) wynikający nie tyle ze spadku tempa rozwoju gospodar-czego, ile ze wzrostu (w okresie 2008–2009) stawek oprocentowania kredytów i zaostrzenia wymagań banków wobec potencjalnych kredytobiorców. Spadek akcji kredytowej banki zrekompensowały sobie wzrostem inwestycji w rządowe papiery wartościowe. Po 2009 r. akcja kredytowa rosyjskich banków została odbu-dowana i tendencja wzrostowa utrzymuje się do chwili obecnej.

Pomimo pozytywnych tendencji rozwojowych w sektorze bankowym w Rosji utrzymują się duże dysproporcje w rozmieszczeniu terytorialnym banków, co zaprezentowano w tabeli 4.

Tabela 4 Rozmieszczenie terytorialne organizacji kredytowych w Rosji (stan na 1 stycznia)

Okręgi federalne _{1998 2002 2005 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014}Organizacje kredytowe w regionie

Okręg Centralny 805 714 742 632 621 598 585 572 564 547 Udział w systemie bankowym (%) 50,4 54,1 57,1 55,6 56,0 56,5 57,8 58,5 59,0 59,3 w tym: Moskwa i obwód moskiewski 724 639 671 568 556 535 525 512 506 498 Udział w systemie bankowym (%) 45,3 48,4 51,7 50,0 50,2 50,6 51,9 52,4 52,9 54,0 Okręg Północno--Zachodni 108 91 87 81 79 75 71 69 70 70 Udział w systemie bankowym (%) 6,8 6,9 6,7 7,1 7,1 7,1 7,0 7,1 7,3 7,6 Okręg Południowy 215 143 130 118 115 113 47 45 46 46 Udział w systemie bankowym (%) 13,4 10,8 10,0 10,4 10,4 10,7 4,6 4,6 4,8 5,0 Okręg Północno--Kaukaski – – – – – – 57 56 50 43 Udział w systemie bankowym (%) – – – – – – 5,6 5,7 5,2 4,7

Okręgi federalne Organizacje kredytowe w regionie 1998 2002 2005 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 Okręg Nadwoł-żański 198 157 151 134 131 125 118 111 106 102 Udział w systemie bankowym (%) 12,4 11,9 11,6 11,8 11,8 11,8 11,7 11,3 11,1 11,1 Okręg Uralski 91 82 71 63 58 54 51 45 44 42 Udział w systemie bankowym (%) 5,7 6,2 5,5 5,5 5,2 5,1 5,0 4,6 4,6 4,6 Okręg Syberyjski 120 86 75 68 68 62 56 54 53 51 Udział w systemie bankowym (%) 7,5 6,5 5,8 6,0 6,16 5,9 5,5 5,5 5,5 5,5 Okręg Daleko-wschodni 61 46 43 40 36 31 27 26 23 22 Udział w systemie bankowym (%) 3,8 3,5 3,3 3,5 3,2 2,9 2,7 2,7 2,4 2,4 Liczba banków w Rosji ogółem 1598 1319 1299 1136 1108 1058 1012 978 956 910

Źródło: opracowanie własne na podstawie [Biulletien Bankowskoj Statistiki 1998–2014].

Prawie 60% największych i najbardziej aktywnych banków zlokalizowanych jest w dużych miastach (Moskwie i Petersburgu), z czego 54% działa w Moskwie. Banki moskiewskie posiadają oddziały w regionach Rosji, co jeszcze dodatkowo wzmacnia ich rolę w sektorze bankowym. W peryferyjnych regionach Rosji funkcjonuje niewiele banków, a czasem są to tylko oddziały banku centralnego, które w takich wypadkach mogą prowadzić działalność operacyjną typową dla banków komercyjnych. Procesy koncentracyjne zachodzące w rosyjskim systemie bankowym są bardzo silne. W 2014 r. 5 największych banków skupiało prawie 53% aktywów, a 25 największych banków, ponad 70% aktywów sektora bankowego.

Struktura majątku (aktywów) i źródeł finansowania działalności bankowej (pasywów) jest typową strukturą bilansu dla tego rodzaju działalności. Banki koncentrują się na świadczeniu tradycyjnych usług bankowych, przede wszystkim na przyjmowaniu depozytów i udzielaniu kredytów klientom sektora niefinan-sowego. Kredyty dla podmiotów niefinansowych stanowią największą część aktywów sektora bankowego w Rosji. Dominującym źródłem ich finansowania są depozyty ludności i przedsiębiorstw.

Analiza struktury aktywów banków rosyjskich w okresie 1998–2013 pozwala na sformułowanie następujących wniosków:

– wzrasta skala działalności kredytowej banków rosyjskich finansowanych w coraz większym stopniu z depozytów ludności i przedsiębiorstw;

– obniża się zaangażowanie banków na rynku papierów wartościowych. W większym stopniu koncentrują się one na działalności kredytowej – co jest katalizatorem wzrostu gospodarczego;

– udział majątku trwałego w aktywach ogółem sektora bankowego ma tendencję malejącą, co należy ocenić pozytywnie. Zmniejsza się udział pieniądza gotówkowego w aktywach sektora bankowego, wzrasta zakres obrotu bezgotów-kowego, zwiększa się ilość kart płatniczych.

Tabela 5 Koncentracja aktywów w sektorze bankowym Rosji (udział %, stan na 1 stycznia)

Banki 2000 2002 2005 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 Pierwsze 5 42,0 42,8 45,1 42,3 46,2 47,9 47,7 50,0 50,3 52,7 Od 6 do 20 21,7 19,9 16,5 21,4 21,1 20,4 20,9 20,2 19,5 19,0 Od 21 do 50 12,9 11,8 11,7 12,8 13,3 12,1 11,6 11,0 11,6 11,1 Od 51 do 200 13,6 14,4 15,7 15,1 13,3 13,3 13,7 13,0 12,9 12,2 Od 201 do 1000 9,5 10,7 10,7 8,4 6,1 4,4 4,7 4,6 4,5 4,1 Od 1001 0,3 0,3 0,3 0,1 0,0 1,5 1,4 1,3 1,1 0,9 Banki ogółem 100% 100% 100% 100% 100% 100% 100% 100% 100% 100% Suma bilan-sowa sektora bankowego (w mld rubli) 1586 3160 7137 20 125 28 022 29 430 33 805 41 626 49 510 57 423

Źródło: opracowanie własne na podstawie [Biulletien Bankowskoj Statistiki 1998–2014, Obzor

bankowskogo sektora… 1998–2014].

Dla porównania struktura aktywów sektora bankowego w Polsce (łącznie banków spółdzielczych i komercyjnych) za lata 2010 – 2012 przedstawia się jak w tabeli 7.

Analiza porównawcza wkładu sektora bankowego w finansowanie gospodarki w Rosji i Polsce poprzez pryzmat struktury aktywów sektora jest jednak utrud-niona ze względu na różne zasady grupowania aktywów. Na podstawie porów-nania danych bilansowych sektora bankowego Polski i Rosji za lata 2010–2012 można sformułować następujące wnioski:

– banki rosyjskie w większym stopniu niż banki polskie angażowały się w kredytowanie sektora niefinansowego, udział kredytów w aktywach rosyjskiego sektora bankowego zbliżył się do 70% na początku 2013 r., w aktywach polskich

banków wynosił w tym czasie ok. 56%. Dla porównania średnia dla strefy euro to 30% udziału kredytów w aktywach [Rozwój systemu finansowego… 2014, s. 85];

– papiery wartościowe w aktywach banków polskich stanowią w tym okresie ok. 18–19%, podczas gdy w bankach rosyjskich 15%;

– gotówka i środki pieniężne na rachunkach w banku centralnym w bankach rosyjskich utrzymywane są na znacznie wyższym poziomie niż w bankach polskich.

Tabela 6 Struktura aktywów sektora bankowego w Rosji (stan na 1 stycznia, w %)

Wyszczególnienie 1998 2000 2002 2004 2005 2010 2012 2014

Aktywa ogółem 100 100 100 100 100 100 100 100

Środki pieniężne i metale

szla-chetne 1,6 2,8 2,2 2,5 2,8 2,7 2,9 2,8

Środki w banku centralnym 6,6 8,6 9,6 11,8 9,7 6,0 4,2 3,9

Należności od innych banków 3,1 10 10,0 5,5 3,2 2,9 2,4 2,6

Papiery wartościowe 32,1 27,0 21,0 17,9 15,3 14,6 14,9 13,6

Należności od sektora

niefinan-sowego 41,6 39,5 47,1 54,4 62,5 67,5 69 70,6

Aktywa trwałe 6,7 3,8 3,7 3,2 3,1 2,9 2,3 2,0

Pozostałe aktywa 8,3 9,2 7,8 4,9 3,3 3,4 4,3 4,5

Źródło: opracowanie własne na podstawie [Obzor bankowskogo sektora… 1998, 2000, 2002, 2004, 2005, 2010, 2012, 2014].

Tabela 7 Struktura aktywów sektora bankowego w Polsce (stan na 1 stycznia, w %)

Wyszczególnienie 2011 2012 2013

Aktywa ogółem 100 100 100

Kasa i środki pieniężne w banku centralnym 3,9 2,9 4,7

Należności od sektora finansowego 4,4 4,3 4,8

Należności od sektora niefinansowego 56,8 58,0 55,9

Należności od sektora rządowego i samorządowego 4,8 5,6 5,6

Papiery wartościowe 19,2 18,5 18,1

Aktywa trwałe 3,9 3,6 3,7

Należności i inne aktywa od nierezydentów 4,0 4,8 4,6

Inne aktywa 3,0 2,3 0,3

Analizując źródła finansowania działalności sektora bankowego w Rosji, należy stwierdzić, że kapitały własne sektora w wyrażeniu bezwzględnym rosły z okresu na okres, jakkolwiek ich udział w pasywach sektora miał tendencję malejącą. Udział kapitałów własnych kształtuje się nieco powyżej 10% pasywów ogółem. Podstawowym źródłem finansowania działalności banków rosyjskich są depozyty ludności i przedsiębiorstw (ponad 60%). Wzrasta także rola banku centralnego jako kredytodawcy ostatniej instancji, co świadczy o większej dostęp-ności tego rodzaju finansowania dla banków komercyjnych i korzystnych warun-kach kredytowania.

Tabela 8 Struktura % pasywów działających organizacji kredytowych (stan na 1 stycznia)

Wyszczególnienie 1998 2000 2002 2004 2005 2010 2012 2014

Pasywa ogółem 100 100 100 100 100 100 100 100

Kapitały (fundusze) własne 18,2 14,3 16,2 14,9 14,1 12,8 11,9 11,5

Zobowiązania wobec banku centralnego 1,1 0,9 1,5 0,0 0,3 4,8 2,9 7,7

Zobowiązania wobec innych banków 2,4 3,9 5,2 3,6 1,6 0,9 0,8 1,0

Pożyczki międzybankowe 13,7 10,9 6,4 9,4 10,3 10,6 11,0 8,4

Depozyty ludności 26,2 18,7 21,5 27,8 28,4 25,4 28,5 29,5

Depozyty przedsiębiorstw i instytucji 21,6 29,8 28,6 25,8 29,8 32,8 34,2 31,3

Wyemitowane dłużne papiery

warto-ściowe 5,5 5,9 8,6 11,3 9,0 3,9 3,7 4,0

Inne pasywa 11,3 9,2 12,1 7,2 6,5 11,8 7,0 10,6

Źródło: opracowanie własne na podstawie [Obzor bankowskogo sektora… 1998, 2000, 2002, 2004, 2005, 2010, 2012, 2014].

Tempo wzrostu podstawowych parametrów systemu bankowego było znaczące i w zasadzie wyprzedzało tempo inflacji, co należy ocenić pozytywnie. Najszyb-ciej wzrastały kredyty i depozyty osób fizycznych. Spadek kredytowania odnoto-wano jedynie w 2009 r.

Tabela 9 Tempo wzrostu podstawowych parametrów systemu bankowego (w % rocznie)

Wskaźnik 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013

Aktywa sektora

banko-wego 27,3 36,6 44,0 44,1 39,2 5,0 14,9 23,1 18,9 16,0

Kapitały własne 16,2 31,2 36,3 57,8 42,7 21,2 2,4 10,8 16,6 15,6

Kredyty dla

Wskaźnik 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 Kredyty dla osób

fizycz-nych 116,4 96,2 78,3 57,8 35,2 –11,0 14,3 35,9 39,4 28,7

Depozyty osób fizycznych 30,4 39,4 38,0 35,4 14,5 26,7 31,2 20,9 20,0 19,0 Depozyty przedsiębiorstw

i instytucji 36,9 43,7 52,6 47,2 24,4 8,9 16,4 25,8 11,8 13,7

Źródło: opracowanie własne na podstawie [Obzor bankowskogo sektora… 2004–2013].

Optymizmem napawa analiza współczynnika wypłacalności przeprowadzona w grupach banków zestawionych według kapitału własnego i wielkości sumy bilansowej (tabela 10 i 11). We wszystkich grupach banków współczynnik wypła-calności kształtuje się na wymaganym poziomie.

Tabela 10 Współczynnik wypłacalności w grupach banków (w %)

Wyszczególnienie 2009 2010 2012 2013

Banki kontrolowane przez państwo 18,4 22,7 14,6 13,2

Banki kontrolowane przez kapitał zagraniczny 15,5 19,6 15,6 15,1

Duże prywatne banki 14,0 18,1 12,1 12,0

Średnie i małe banki moskiewskie 31,6 31,2 22,0 18,8

Średnie i małe banki regionalne 21,9 24,1 19,5 18,1

Niebankowe organizacje kredytowe 37,2 103,8 38,2 36,9

Źródło: opracowanie własne na podstawie [Otcziot o razwitii bankowskogo sektora… 2009, 2010, 2012, 2013].

Tabela 11 Współczynnik wypłacalności w grupach banków według sumy bilansowej (w %)

Wyszczególnienie 2009 2010 2012 2013 5 największych banków 17,6 22,4 14,3 13,0 Banki od 6 do 20 12,6 16,6 12,3 12,8 Banki od 21 do 50 14,4 17,3 14,4 13,3 Banki od 51 do 200 18,9 21,8 16,8 15,9 Banki od 200 do 958 27,3 29,1 22,9 19,9

Wskaźnik dla sektora bankowego 16,8 20,9 14,7 13,7

Źródło: opracowanie własne na podstawie [Otcziot o razwitii bankowskogo sektora… 2009, 2010, 2012, 2013].

Pozytywne tendencje rozwojowe rosyjskiego systemu bankowego potwierdza efektywność jego funkcjonowania mierzona wskaźnikami rentowności aktywów (ROA) i kapitału (ROE). Analiza efektywności grup banków rosyjskich pokazuje, że najwyższą efektywność wykazują banki kontrolowane przez państwo i banki z udziałem kapitału zagranicznego, a najniższą małe i średnie banki moskiewskie funkcjonujące w warunkach silnej konkurencji.

Tabela 12 Wskaźniki ROA i ROE w sektorze bankowym Rosji (w %)

Wyszczególnienie Rentowność aktywów (ROA) Rentowność kapitału (ROE), _{2010 2011 2012 2013 2010 2011 2012 2013}

Banki kontrolowane przez

państwo 2,4 2,8 2,5 2,2 14,8 20,6 20,1 18,3

Banki kontrolowane przez kapitał

zagraniczny 2,1 2,4 2,5 1,8 14,5 17,4 18,8 13,1

Duże prywatne banki 1,1 1,7 1,9 1,5 8,4 14,2 16,0 12,5

Średnie i małe banki moskiewskie 1,4 1,5 1,5 1,6 6,7 8,0 8,5 9,8

Średnie i małe banki regionalne 1,5 1,7 1,7 1,8 9,8 10,4 10,7 11,4

Źródło: opracowanie własne na podstawie [Otcziot o razwitii bankowskogo sektora… 2010–2013]. Wskazując na pozytywne tendencje rozwojowe zachodzące w rosyjskiej banko-wości, należy odnotować także słabości sektora bankowego, spośród których jako najważniejsze należy wskazać:

– nierównomierne rozmieszczenie placówek bankowych na terytorium Fede-racji Rosyjskiej. Prawie 60% banków zlokalizowanych jest w Moskwie i Peters-burgu. Powoduje to w konsekwencji niedostateczne zabezpieczenie w usługi bankowe w wielu peryferyjnych regionach Rosji

– wysoki poziom koncentracji w sektorze bankowym, który stwarza wysokie ryzyko systemowe. Największy rosyjski bank detaliczny – Sbierbank kumulował na początku 2014 r. prawie 50% depozytów, a 5 banków o największym udziale depozytów skupiało ich ponad 60%. Udział 200 banków największych pod względem sumy bilansowej w aktywów ogółem wynosił w analogicznym okresie 94,9%. Podobnie skoncentrowane były kapitały własne – na 1 stycznia 2014 r. 200 banków największych pod względem kapitałów własnych skupiało 93,4% kapi-tałów własnych, a 5 największych banków dysponowało prawie połową (49,7%) kapitałów własnych sektora bankowego;

– niedostateczny poziom wyposażenia banków w kapitały własne. Na prawie 1000 działających w Rosji banków kapitały własne powyżej 20 mln euro, według

stanu na 1 stycznia 2014 r., osiągnęło zaledwie 367 banków. Ponad 200 banków dysponuje niskimi kapitałami własnymi, poniżej 300 mln rubli (ok. 6 mln euro);

– skomplikowane i rozbudowane regulacje sektora bankowego.

Można więc stwierdzić, że rosyjski system bankowy intensywnie się rozwija i ewoluuje w kierunku klasycznego, dwupoziomowego systemu bankowego, obudowanego niezbędnymi instytucjami sieci bezpieczeństwa finansowego, takimi jak: system gwarantowania depozytów, system gromadzenia informacji o kredytobiorcach i system płatniczy. Bank centralny (Bank Rosji) sprawnie reali-zuje funkcje typowe dla bankowości centralnej, łącząc je umiejętnie od 2013 r. z funkcją nadzorcy nad całym rynkiem finansowym. Sektor banków komercyj-nych poprawnie wywiązuje się z realizacji funkcji i zadań w systemie bankowym.

4. Podsumowanie

Na podstawie zaprezentowanych danych i przeprowadzonych analiz kondycji finansowej sektora bankowego w Rosji i jego wkładu w rozwój gospodarki można stwierdzić, że generalnie ocena jest pozytywna. Sektor bankowy Rosji po 1998 r., pomimo wystąpienia kilku poważnych sytuacji kryzysowych (w 1998, 2004 i 2009 r.), wykazuje pozytywne tendencje rozwojowe. Dane pokazują znaczący wzrost jego aktywów i kapitałów. Efektywnie prowadzi obsługę finansową społe-czeństwa i gospodarki, dysponując niezbędnym poziomem zaufania klientów. Banki systemowo ważne przechodzą badania stress testem i osiągają w nich dobre wyniki, wykazując wysoką odporność na makroekonomiczne i systemowe zagro-żenia niestabilności. Można więc przyjąć, że rosyjski system bankowy dobrze służy rozwojowi gospodarki, pokonuje wewnętrzne słabości, rozwiązuje niełatwe problemy okresu transformacji systemowej i dostosowuje się do zmian zachodzą-cych w jego otoczeniu.

Analiza sytuacji finansowej oraz wkładu rosyjskiego sektora bankowego w rozwój gospodarki napotyka jednak wiele trudności. Wynikają one z pojawia-jących się wątpliwości o rzetelność, kompletność i porównywalność danych empi-rycznych. Wprawdzie bankowość rosyjska od kilku lat sporządza sprawozdaw-czość finansową zgodnie z Międzynarodowymi Standardami Sprawozdawczości Finansowej (MSSF), ale pojawiają się pytania o jakość danych empirycznych. Jednakże analityk musi opierać się na dostępnych, oficjalnych danych i zakładać, że są one prezentowane opinii publicznej zgodnie z deklarowanymi standardami rachunkowości i sprawozdawczości.

Literatura

Biulletien Bankowskoj Statistiki [1998–2014], Bank Rosji, Moskwa.

Jasin E.G. [2003], Rossijskaja ekonomika. Istoki i panorama rynocznych reform, Izdat. Gosudarstwiennyj Uniwiersitet Wysszaja Szkoła Ekonomiki, Moskwa.

Obzor finansowoj stabilnosti [2013], Bank Rosji, Moskwa.

Obzor bankowskogo sektora Rossijskoj Federacji [1998–2014], Bank Rosji, Moskwa. Otcziot o razwitii bankowskogo sektora i bankowskogo nadzora [1998–2014], Bank Rosji,

Moskwa.

Rozwój systemu finansowego w Polsce w 2012 r. [2014], NBP, Warszawa.

Tosunian G.A., Wikulin A.J. [2000], Bankowskoje prawo Rossijskoj Federacji. Obszczaja

czast. Schiemy s komentariami i pojasnieniami, Izdatielstwo BEK, Moskwa.

Żukowska H. [2007], Stabilność i czynniki destabilizujące system bankowy (przykład