• Nie Znaleziono Wyników

Widok Psychologiczne determinanty możliwości skutecznego oddziaływania wychowawczego studentów pedagogiki

N/A
N/A
Protected

Academic year: 2021

Share "Widok Psychologiczne determinanty możliwości skutecznego oddziaływania wychowawczego studentów pedagogiki"

Copied!
14
0
0

Pełen tekst

(1)

R O C Z N IK I N A U K SPO Ł E C Z N Y C H T om X II, zeszyt 2 — 1984 R O M A N P O M IA N O W S K I P S Y C H O L O G IC Z N E D E T E R M IN A N T Y M O Ż L IW O Ś C I S K U T E C Z N E G O O D D Z IA Ł Y W A N IA W Y C H O W A W C Z E G O S T U D E N T Ó W P E D A G O G IK I W P R O W A D Z E N IE

W literaturze psychopedagogicznej nie ustaje dyskusja nad ustaleniem kryteriów efektywnego nauczania i wychowania. W obu procesach w ażną rolę odgryw a osoba nauczyciela. N ikt dzisiaj nie podważa tezy, że osobowość nauczyciela-wychowawcy jest jednym z podstaw ow ych wyznaczników tak efektów nauczania, jak i wychowania. M ożna spotkać w literaturze fachowej dziesiątki badań em pirycznych spraw dzających ów związek. Bliższa analiza dotychczasowych badań w tej dziedzinie prowadzi do wniosku, że lepiej poznano już psychologiczne powiązania w ystępujące pom iędzy efektami nauczania a zachowaniem się nauczycieli, niż pom iędzy efektam i wychowa­ nia a postępowaniem wychowawców [por. M . D aniel Sm ith 1978, E. Łapiński 1980], Dzieje się tak dlatego, że sam proces wychowania kierowanego jest zjawiskiem b a r­ dziej złożonym i trudniejszym do badań eksperym entalnych niż proces uczenia się kierowanego. Podstawowa trudność w podejm ow aniu badań w dziedzinie wychowania wiąże się z brakiem szerszych teorii naukow ych wyjaśniających fenom en wychowa­ wczego rozwoju [por. A. G urycka 1979; M . Przetacznikow a i Z. W łodarski 1979; S. K unowski 1981]. Przegląd najnowszych koncepcji procesu wychowania pozwala przy­ jąć tezę, że w fenomenie wychowania istotną funkcję spełnia kontakt osobowy wycho­ wawca — wychowanek [por. H. J. Taylor 1971; J. Stefanowie 1976; E. Sujak 1982; K. Konarzewski 1982]. K ontakt ten stanowi podstaw ę i fundam ent oddziaływania wychowawczego bez względu na to, czy będzie ono zam ierzone czy nie. Przez kontakt wychowawczy rozumie się tu „obecność“ dwóch osób, w czasie której coś się kom uni­ kuje, coś jest przekazywane albo powstaje we współpracy jakieś wspólne dzieło. W ychodząc z założenia, że „kontakt międzyosobowy“ jest kluczem oddziaływań wychowawczych1, m ożna poszukiwać jego podm iotow ych i pozapodm iotow ych wyznaczników.

(2)

Celem prezentow anych badań jest poszukiwanie odpowiedzi na pytanie: jakimi cecham i osobowości charakteryzują się studenci pedagogiki, którzy w opinii swoich kolegów mają duże możliwości oddziaływania wychowawczego.

N a podstaw ie najnowszej literatury przyjm uje się tu założenie, że cechy osobo­ wości, które w arunkują dobre funkcjonow anie jednostki w większości sytuacji społe­ cznych i ułatw iają jej nawiązywanie kontaktu pom ocnego, są także podstawowymi w yznacznikam i skutecznych oddziaływań wychowawczych. [Por. C. Roger 1961; A. K ępiński 1974; M. Jędrzejczak 1980; R. M iller 1982],

1. ST R U K T U R A B A D A Ń EM PIRY CZN YC H

W podjętych badaniach em pirycznych chcieliśmy ustalić kryteria prognostyczne osobowości „dobrych“ wychowawców, które m ożna by wykorzystać przy doborze kandydatów na studia pedagogiczne. U stalenie owych kryteriów próbowaliśm y doko­ nać przez w yodrębnienie dw óch grup studentów starszych lat kierunków pedagogi­ cznych.

Podziału studentów na dwie grupy em piryczne, jedna o dużych, druga — o m ałych możliwościach oddziaływania wychowawczego, dokonano przez ocenę kompe­ ten tn y ch sędziów. Za takich uznano studentów należących do tej samej grupy ćwicze­ niowej. Towarzyszyło nam przekonanie, że oceny kolegów z najbliższej grupy odnie­ sienia, w której studenci przygotow ują się do przyszłej pracy pedagoga i stykają się dość często ze sobą zarówno w grupie, jak i poza nią, będą najtrafniejsze. Za taką strategią selekcji przem aw iają również badania J. Stefanovica [1976], S. D obrow ol­ skiego [1957] i E. A rnekkera [1935]. M ożliwość zafałszowania wyników na skutek nastaw ień em ocjonalnych jest tu niewielka. W środowisku studenckim rozróżnienie m iędzy oceną walorów pewnej osoby a przeżywanym i wobec niej uczuciami nie nastręcza dużych trudności [E. A rnekker 1935 s. 497],

T ak więc w celu doboru próbek badaw czych zastosowano w ocenie technikę „porów nyw ania param i“ [S. N owak 1965 s. 291-292], Oceniającym przekazano nastę­ pujące polecenie: „Podaj, kto z obecnych tu Tw oich kolegów w przyszłej pracy z m łodzieżą może mieć na nią największy wpływ wychowawczy“ . Polecenie to wraz z instrukcją wręczane było studentom na piśmie. Oceny „p ar“ studenci zaznaczali na specjalnie przygotowanej do tego tabeli. W ten sposób przebadano 6 grup ćwiczenio­ wych w W S P w O lsztynie (77 osób) oraz 5 grup ćwiczeniowych w U M C S w Lublinie (79 osób). Łącznie w śród badanych znalazły się 144 kobiety i 12 mężczyzn. Stosując kryterium odchylenia ćwiartkowego dla wyborów dokonanych w każdej grupie ćwi-k o n taćwi-k tem m iędzyludzćwi-kim było p rzed m io tem licznych opracow ań naućwi-kow ych. M .in . na ten tem at pisali: S. Baley [1958, s. 179-203]; H. T ay lo r [1971], R. Pom ianow ski [1975, s. 121-136], R. M iller [1981]. K ontakt w ychow aw czy od stro n y psychologicznej n ajbardziej zbliżony jest do „kontaktu pom ocnego“ w ujęciu K. R ogersa. Z agadnienie „ k o n tak tu pom ocnego“ (helping relationship) Rogers om aw ia w swojej pracy Ou Becoming a Person [1961]. W edług niego „kontaktem pom ocnym “ jest taki związek międzyosobowy, „w k tó ry m przy n ajm n iej jedna ze stro n m a w zrastać, rozw ijać się, dojrzew ać funkcjonalnie, ulepszać się, udoskonalać stosunki z in n y m i“ . P or. także T . W itkow ski [1971, s. 149],

(3)

czeniowej, wyselekcjonowano dwie grupy studentów : A — grupa o dużych możliwoś­ ciach skutecznego oddziaływania, B — grupa o małych możliwościach oddziaływania wychowawczego. K ażda grupa liczyła 39 osób. W śród w ybranych osób nie było żadnego mężczyzny. D obrane w ten sposób grupy przebadano ponow nie dwiema metodami: kw estionariuszem osobowościowym C P I H. G. G ougha2 oraz skalą KBE — badającą trzy rogeriańskie warunki kontaktu pomocnego (kongruencję, bezw arun­ kowo pozytywne odniesienie oraz em patię)3. Ponieważ nie wszystkie osoby oddały wypełnione arkusze C P I i K B E, w ostatecznych analizach statystycznych uw zględ­ niono 30 osób z grupy A i 30 osób z grupy B.

II. W Y N IK I B A D A Ń

W statystycznej analizie wyników obliczono średnie arytm etyczne, odchylenia standardowe oraz poziom istotności różnic m iędzy przeciętnym i 18 skal C P I w yod­ rębnionych grup A i B (tab. 1 i wykres 1) oraz te same wartości statystyczne dla wyników skali K B E w obu grupach (tab. 2 i wykres 2). N adto spraw dzono związki korelacyjne pom iędzy wynikami skal K BE a skalami C P I. W obliczeniach korelacyj­ nych wzięto pod uwagę tylko te skale C P I, które istotnie różnicowały obie badane próbki studentów (tab. 3).

W interpretacji psychologicznej zwrócono uwagę przede wszystkim na różnice występujące w ram ach 4 kategorii, na jakie H. G . G ough dzieli 18 skal C P I4. Po omówieniu poszczególnych skal w ram ach 4 kategorii zostanie podana całościowa charakterystyka różnicowa obu grup badanych. N a tej podstawie będzie m ożna wyró­ żnić układy cech osobowości sprzyjające skutecznem u oddziaływ aniu wychowa­ wczemu przyszłych pedagogów.

1. A N A L IZ A P O S Z C Z E G Ó L N Y C H S K A L I K A T E G O R II C P I

Kategoria I — miara zrównoważenia

Porów nując dane tab. 1 i w ykresu 1 w idzim y, że obie g ru p y w zakresie kategorii zrównoważenia (I) różnią się m iędzy sobą w stopniu statystycznie istotnym aż w 5 skalach: dom inacji, am bicji, towarzyskości, poczuciu własnej wartości i dobrym sam opoczuciu. W yniki grupy A są wyższe od wyników grupy B. W czterech skalach

2 W artość diagnostyczna K alifornijskiego In w en tarza Psychologicznego (C P I) H . G . G o u g h a polskiem u czytelnikow i jest dość dobrze znana. D okładniejszy opis w ydaje się tu niekonieczny. Z ainteresow anych odsyłam y do podręcznika opracow anego przez B. M arkow ską i A. K o ttas [1968],

’ Skala K o n g ru en cji, Bezw arunkow ego O dniesienia i E m p a tii (K B E ) m ierzy stopień nasilenia psycholo­ gicznych w arunków , które C. Rogers uw aża za podstaw ow e w kontakcie pom ocnym ze stro n y terapeuty. Por. [C. Rogers 1957], K B E została zbudow ana dla rozw iązania w /w p ro b le m u badaw czego w ram ach sem inarium m agisterskiego z psychologii w ychow aw czej, prow adzonego pod kierunkiem a u to ra niniejszego artykułu. Por. M . Pikul [1981],

(4)

zachodzą różnice nie tylko ilościowe, ale i jakościowe (Do, Am, Pw, Ds). Oznacza to, że g rupa A prezentuje się jako lepiej zrównoważona osobowościowo, mająca większe możliwości wpływu na innych i bardziej pew na siebie.

D o — D o m in a c ja . Służy ona do pom iaru zdolności przew odzenia, władczości, wytrwałości i inicjatywy. W skali tej w ystąpiła m iędzy grupam i A i B różnica statysty­ cznie istotna (p < 0,05). Zachodzi tu także różnica, jakościowa: osoby z grupy A uzyskały wynik powyżej średniej skalowej, osoby z grupy B — poniżej. Dowodzi to, że przedstaw icielki grupy A są bardziej aktywne w sytuacjach społecznych, przejawiają zdolności przyw ódcze, są bardziej pewne siebie i bardziej niezależne w działaniu. Z kolei kobiety z grupy B są bardziej zam knięte w sobie, przyham owane oraz brak im wiary we własne siły1’.

Am — A m b ic ja . W ram ach tej skali m ierzone są potencjalne zdolności jednostki do zrobienia kariery. U jm ują one predyspozycje do osiągnięcia wysokiego statusu społecznego. Istotne różnice w tej skali m iędzy grupą A i B ( p < 0,01) wskazują, że reprezentanci pierwszej mają większą pomysłowość, ambicję i większy zakres zaintere­ sowań. Osoby z grupy B są nieśmiałe, skrępowane w nowych sytuacjach, o wąskich zainteresow aniach i schem atyczne w poglądach na świat.

To — T o w a rz y s k o ś ć . M ierzy ona cechy ułatwiające kontakt z otoczeniem: syn- tonię, towarzyskość, wychodzenie naprzeciw. W yniki obu grup w tej skali leżą poniżej 5,5 stena. W ynik grupy A jest jednak wyższy i różni się bardzo istotnie od wyniku grupy B fp < 0,01). Osoby z grupy A m ożna scharakteryzować jako mało żywiołowe w kontaktach towarzyskich, z pewną rezerw ą do otoczenia. W przypadku grupy B jest to już form a bierności, wycofywania się z kontaktów społecznych. Pozwala to wniosko­ wać, że jakkolwiek zbytnia żywiołowość nie sprzyja oddziaływaniu wychowawczemu, to jednak jej zupełny brak znacznie u tru d n ia nawiązanie kontaktów wychowawczych.

St — S w o b o d a to w a rz y s k a . Skala ta mierzy takie cechy, jak równowagę, zaufa­ nie do siebie w sytuacjach społecznych. W skali tej brak istotnych różnic do różnico­ wania osób z grupy A i B pod w zględem poziom u aktywności, naturalności, natural­ ności ekspresji i zaufania do siebie.

Pw — P o c z u c ie w ła sn e j w a rto ś c i. Skala ta ujm uje poziom samoakceptacji oraz zdolność do niezależnego m yślenia i działania. M iędzy wynikami obu grup występują bardzo wysokie różnice ilościowe (p = 0,01) oraz jakościowe. Osoby grupy A mają wyższy poziom samoakceptacji, um iarkow any poziom niezależności w myśleniu i dzia­ łaniu. Pozostali (B) natom iast odznaczają się wyższą tendencją poczucia winy i w stydu, są ostrożni i konwencjonalni.

D s — D o b r e s a m o p o c z u c ie . Skala ta stanow i m iarę ogólnego nastroju. Pozwala także odróżnić osoby, które m ają tendencję do wyolbrzym iania swoich zm artw ień i kłopotów od tych, które są rzeczywiście pełne troski6.

Średni wynik 5,37 grupy A leży w granicach przeciętnej skali i jest statystycznie wyższy od w yniku grupy B (p = 0,01). Oznacza to, że osoby z grupy A mają w miarę dobre sam opoczucie i nie w padają w apatię. O dw rotnie przedstawicielki grupy B — są

5 N iek tó rzy badacze tw ierd zą, że cecha d om inacji jest bardziej p o trzeb n a w dydaktyce niż w w ychow a­ niu. P or. T ay lo r [1971].

6 Skala D s pełni w k w estionariuszu C P I także funkcję k ontrolną. W yniki niskie i wysokie dyskw alifikują protokoły badań. W b ad an y ch g ru p ach protokołów z takim i w ynikam i nie było.

(5)

T ab. 1. W yniki średnic i odchylenia standardow e dla g ru p y A i B w poszczególnych skalach C P I oraz poziom istotności różnic

Skale i ) : (¡pa A G ru p a B

X 2

M a M a P

D om inacja (Do) 5.83 2.16 4.20 1.77 4.39 0.05

Am bicja ( Am i 6.87 1.55 5.30 21.17 0.86 0.01

Tow ar/.Yskość (To) 4.50 2.73 2,37 1.73 15.08 0.01

Swoboda

towarzyska St i 7.77 2.45 6.87 2.10 2.40

_

Poczucie uia-i.ci

w artości (Pw) 5.50 2.22 3.90 2.20 6.67 0.01

D obre sam opo­

czucie (D sj 5.57 1.58 3.87 1.66 6.67 0.01

O dpow iedzialność (Od) 5.15 1.61 2.70 1.53 19.35 0.01

Uspołecznienie (U si 4.45 1.74 2.80 1.90 11.27 0.01

Opanow anie (Op) 4.95 1.39 4.57 1.50 0 —

Tolerancja (Tl) 6.77 1.14 4.97 1.46 15.63 0.01

( .hyc podobania się Po) 4.0 5 1.8 5 3.77 1.91 0.62 —

T ypow ość (Ty) 7.70 1.74 5.33 3.13 5.50 0.02

Pow odzenie przez,

kontorm izm (Pk) 5.17 1.51 3.23 1.55 11.74 0.01

Pow odzenie przez nieza­

leżność (Pn) 8.03 1.38 6.67 1.63 4.27 0.05 W ydajność um ysłowa (W u) 5.55 1.78 4.30 1.43 11.32 0.01 W nikliwość psychologi­ czna (W p) 6.80 1.58 6.23 1.57 0.28 Rzutkość (Rz) 7.17 1.37 7.90 1.54 1.09 — K obiecość (K b) 6.70 2.26 6.00 2.10 5.23 0.02

zrezygnowane, ostrożne, o postawie obronnej i zawężonych horyzontach myślowych. Podsum ow ując wyniki uzyskane przez obie grupy w kategorii zrów now ażenia (I) można stwierdzić, że korzystniej wypadły osoby z grupy A. Osoby, których osobowość koledzy uznali za bardziej skuteczną w oddziaływ aniach wychowawczych są — jako jednostki — niezależne w m yśleniu i działaniu, pomysłowe, am bitne, aktyw ne, spon­ taniczne, które to cechy nie oznaczają jednak żywiołowości i niekontrolow anej energii. W działaniu są mniej skrępowane, mają większe zaufanie do siebie i są bardziej otwarte na nowe kontakty.

Kategoria II — m iara uspołecznienia dojrzałości i odpowiedzialności. W zakres tej kategorii wchodzi 6 skal C PI: O d, U s, Op. T e, Po i Ty.

(6)

sobą aż w 4 skalach: odpowiedzialności, uspołecznienia, tolerancji i typowości. Wyniki grupy A są wyższe od wyników grupy B we wszystkich 6 skalach tej kategorii. Oznacza to, że g rupa A jest bardziej dojrzała, odpow iedzialna, oryginalna i bardziej toleran­ cyjna. Szczegółowsze charakterystyki ukazuje analiza różnicowa poszczególnych skal i kategorii II C PI.

O d — O d p o w ie d z ia ln o ś ć . W zakres tej skali wchodzą cechy, które pozwalają identyfikow ać osoby, na których można polegać, odpowiedzialne, sum ienne. Różnica w w ynikach uzyskanych przez obie grupy jest bardzo istotna (p <0,01). Oznacza to, że osoby z g ru p y A są um iarkow anie dokładne, planujące i mają większe poczucie god­ ności. O soby z grupy B są raczej im pulsyw ne, mało opanowane, skrajnie nastrojowe i niesum ienne.

Us — U s p o łe c z n ie n ie , Skala ta wskazuje na stopień dojrzałości społecznej, a zwłaszcza równowagi jednostki w stosunku do otoczenia. Różnica między obu gru ­ pam i w tej skali jest statystycznie istotna (P < 0,01). Średnia wyników grupy B mieści się w kategorii wyników niskich (2,8), natom iast średnia wyników grupy A — w przedziale wyników przeciętnych (4,43), co wskazuje, że pod względem dojrzałości społecznej nieco lepiej prezentują się osoby z grupy A.

O p — O p a n o w a n ie . Skala m ierzy zdolności kierowania i kontrolowania siebie, a także wskazuje na brak im pulsyw ności i egocentryczności. Uzyskane wyniki w obu grupach nie różnią się istotnie. Mieszczą się w przedziale wyników średnich, co świad­ czy o przeciętnej um iejętności opanow ania i kierowania sobą przez studentki obu grup.

T l — T o le r a n c ja . Skala ta jest m iernikiem postawy akceptującej i tolerancyjnej. G ru p a A uzyskała wynik średni w granicach 7 stena, podczas gdy grupa B w granicach 5 stena. G ru p y różnią się m iędzy sobą bardzo istotnie (p < 0 ,0 1 ). W yraźnie widać, że poziom tolerancji jest jednym z głównych czynników w arunkujących skuteczność wpływów wychowawczych.

Po — C h ę ć p o d o b a n ia się. Skala ta pozwala wykryć osoby, które usiłują robić dobre w rażenie oraz są szczególnie wrażliwe na opinię innych. W yniki obu grup nie różnią się istotnie i oba leżą w granicach 4 stena.

T y — T y p o w o ś ć . Skala ta pozwala ocenić, w jakim stopniu reakcje badanego odpow iadają powszechnie przyjętym wzorcom. Uzyskane wyniki w tej skali przez grupę A są wysokie (w granicach 8 stena) a grupy B — w granicach 6 stena. G rupy różnią się m iędzy sobą w stopniu statystycznie istotnym (p = 0,01). Obserwacje te wskazują, że przedstaw icielki próbki A bardziej realistycznie patrzą na świat, są b ar­ dziej um iarkow ane, cierpliwe, rzetelne, obdarzone trafną oceną. Należy dodać, że g rupa A w zakresie uzyskanych wyników omawianej skali jest bardziej jednorodna niż g rupa B, o czym świadczą wartości odchyleń standardow ych (1,74 dla A i 3,13 dla B)7. Z bierając obserwacje w zakresie skal I I kategorii — uspołecznienia i odpowie­ dzialności — dochodzim y do przekonania, że um iejętnościom skutecznego oddziały­ wania wychowawczego grupy A towarzyszą przede wszystkim nasilona postawa tole­ rancji (Tl), odpowiedzialności (Od), uspołecznienia (Us) i typowości (Ty).

7 N ależy p rzy p o m n ieć, że skala T y należy do skal kon tro ln y c h C P I. Z analiz statystycznych wykluczono protokoły z w ynikam i ekstrem alnym i.

(7)

Kategoria I I I — M iara powodzenia i wydajności umysłowej

W zakres tej kategorii w chodzą trzy skale: Pk, P n, W u. D ane tab. 1 i wykresu pierwszego inform ują, że obie grupy różnią się m iędzy sobą we wszystkich trzech skalach.

Pk — P o w o d z e n ie p rz e z k o n fo rm iz m . Skala ta jest m iarą predyspozycji, które są społecznie aprobowane i ułatwiają powodzenie w grupie przez konform izm . Róż­ nica natężenia mierzonej cechy jest bardzo istotna (p < 0,01). W skazuje to, że stu ­ dentki z grupy A są bardziej zorganizowane w sobie, mają więcej danych do współ­ pracy z innymi i są bardziej odpowiedzialne. N atom iast przedstawicielki grupy B są niekonform istyczne. Są mało odporne na stres i łatwiej ulegają dezorganizacji pod wpływem nagłej zmiany w arunków oraz pesym istycznie zapatrują się na przyszłość zawodową.

Pn — P o w o d z e n ie p rz e z n ie z a le ż n o ś ć . W zakres tej skali wchodzą predyspozy­ cje, które świadczą o samowystarczalności i niezależności jednostki w sytuacji społe­ cznej. Cechy te są pozytywnie ocenione przez otoczenie i ułatw iają jednostce kontakty z grupą przez niezależność.

Uzyskane wyniki w obu grupach badanych leżą powyżej przeciętnej skalowej. Jednakże natężenie mierzonej cechy jest istotnie wyższe u osób z grupy A ( p < 0,05). Biorąc pod uwagę obie skale Pk i Pn grupa A jawi się jako konform istyczna i dążąca do niezależności, co wskazywałoby na pewien konflikt w ew nętrzny, podczas gdy grupa B jest niekonform istyczne i bardzo niezależna, co jest społecznie bardziej pożądane i nie wskazuje na konflikt w ew nętrzny u osób tej grupy.

W u — W y d a jn o ś ć u m y sło w a . Za pom ocą tej skali bada się aktyw ną wydajność intelektualną. Uzyskane wyniki świadczą, że obie grupy różnią się pod tym względem bardzo istotnie (p < 0,01). Studentki z grupy A prezentują się jako pomysłowe, trzeźwo myślące o pracy umysłowej i ceniące wysiłek intelektualny. Ich rówieśniczki z grupy B przejawiają stereotypię w m yśleniu, są beztroskie, defensyw ne i o małych aspiracjach.

Podsum owując wyniki w kategorii I I I , należy stwierdzić, że we wszystkich trzech skalach (Pk, Pn i W u) występują różnice statystycznie istotne. W zakresie pow odzenia przez niezależność reprezentantki grup A prezentują się ciekawiej. Są bardziej pom ys­ łowe, samowystarczalne, więcej wymagają od siebie i innych, ale także um ieją lepiej niż ich koleżanki z grupy

B

współpracować z innym i i pełniej wykorzystują swoje możliwości umysłowe (Wu).

Kategoria IV — T yp zainteresowań

W zakres tej kategorii wchodzą trzy skale: W p, Rz, K b. Badane grupy różnią się między sobą tylko w skali kobiecości (K b). Różnica jest ilościowa (p < 0,02). W pozostałych dwóch skalach: wnikliwości psychologicznej (W p) i rzutkości myślenia (Rz) nie wystąpiły różnice o istotności statystycznej. Zauważone tu różnice w skali K b wskazywałyby na to, że studentki uznane za osoby o większych możliwościach do skutecznego oddziaływania przejawiają w stosunkach m iędzyludzkich więcej delikat­ ności, subtelności i szacunku dla innych.

(8)

A utor testu C P I zaleca, by przy interpretacji wyników dokonać oceny poziomu całego profilu, polegającej na rozpatrzeniu przebiegu krzywej wyników powyżej i poniżej średniej (5,5 stena). W edług G ougha wyniki znajdujące się powyżej średniej w skazują na lepszy poziom ogólnego przystosowania niż wyniki od średniej niższe [G ougha 1957]. W świetle tej zasady lepiej przystosow ana psychologicznie prezentuje się g rupa A. Studentki tej grupy aż w 11 skalach uzyskały wyniki powyżej wartości 5,5 stena. W pozostałych 7 skalach wyniki zbliżają się do średniej skalowej.

N atom iast wyniki grupy B jedynie w 4 skalach leżą powyżej 5,5 stena, zaś w 14 — są niższe od w artości średniej. Najniższy wynik w skali T l wynosi 2,37 stena (por.- tab. 1).

Należy stąd wnioskować, że przedstaw icielki grupy A odznaczają się wyższym pozio­ mem przystosowania w stosunku do reprezentantek grupy B.

N ajwyraźniejsze różnice zaznaczają się w kategorii I dotyczącej zrównoważenia (na 6 skal w 5 wystąpiły różnice statystycznie istotne, w tym 3 różniły się także jakoś­ ciowo). N atom iast najm niej znaczące różnice wystąpiły w kategorii IV — typu zainte­ resowań.

2. A N A L IZ A W Y N IK Ó W S K A L I K BE

W yniki uzyskane przez badanych w skali K B E są em pirycznym i wskaźnikami psychologicznych wyznaczników „kontaktu pom ocnego“ w ujęciu C. Rogersa: kon- gruencji (podskala K ), bezw arunkow o pozytywnego odniesienia do potrzebującego pom ocy (podskala B) oraz em patii (podskala E). W każdej z podskal badany mógł uzyskać od 0-14 punktów . W ysokie wyniki surowe świadczą o dużym nasileniu bada­ nych zm iennych. Rozkład uzyskanych wyników przez obie grupy w skali K BE uka­ zuje tab. 2 i wykres 2.

Z porów nania wyników wyraźnie widać, że studentki grupy A istotnie różnią się od reprezentantek grupy B we wszystkich trzech wymiarach.

Podskala K — kongruencja. Wysoki wynik uzyskany w tej podskali inform uje, że badany jest osobą w ew nętrznie i zew nętrznie „czytelną“ (autentyczną), bez maski, fasadowości, świadomą swoich uczuć i umiejącą je otwarcie komunikować otoczeniu.

W yniki obu grup w tej podskali leżą powyżej 7 punktów surowych. W ynik grupy A jest wyższy i różnica ta jest istotna statystycznie (p < 0,01). Oznacza to, że osoby o większych możliwościach do skutecznego oddziaływania wychowaczego lepiej uświa­ dam iają sobie swoje przeżycia, mają lepszy wgląd w siebie oraz z większą otwartością potrafią przekazywać siebie otoczeniu — „takim i, jakimi są w rzeczywistości“ . P rzed­ stawicielki grupy B są mniej autentyczne, o m niejszym wglądzie w złożoności swych uczuć i dośw iadczeń. Lęk przed ujaw nieniem się zm usza je do noszenia „maski“ , zasłaniania się pełnioną rolą, są skłonne do nawiązywania kontaktów form alnych o niskim stopniu osobistego zaangażowania.

Podskala B — bezw arunkow o pozytywne odniesienie do potrzebującego pomocy. Uzyskane tu wysokie wyniki świadczą o ciepłej, akceptującej postawie, autentycznej trosce o drugą osobę, bez chęci zawładnięcia nią czy narzucania własnej wizji życia.

(9)

wyższy (p < 0,02). W ynika stąd, że osoby o dużych m ożliwościach wychowawczych charakteryzują się także większą tolerancyjnością wobec zwracającego się do nich o pomoc, podczas gdy przedstaw iciele grupy B mają większe tendencje do dom inow a­ nia, narzucania swojego zdania oraz oceniania innych.

Podskala E — em patia. M ierzy ona zdolność do wczuwania się w przeżycia drugiej osoby, przyjm owania ich takim i, jak są referowane. Przyjm owanie ich „tak jak swoje, a nie jak gdyby swoje“ .

G ru p a A uzyskała w tej podskali wynik statystycznie istotnie wyższy (p < 0,01). Oznacza to, że studentki o większych możliwościach wychowawczych potrafią

bar-T ab . 2. Porów nanie g rupy A i B pod w zględem zdolności do naw iązyw ania kontaktu pom ocnego

Pod-', ■ K BE W"- t: 1 'm in i M i W artość \ 2 1 X ; p G ru p a A G ru p a B K 10,70 7.70 i 11,52 i 0,01 B 10.17 7.S7 5,50 j 0,02 Ii 10,50 7,21 13,08 ; 0,08

dziej em patycznie przeżywać problem y wychowanka i um ieją m u o tym zakom uniko­ wać. Prowadzi to do łatwiejszego nawiązania kontaktu pomocnego i lepszego wzaje­ mnego zrozumienia. Przedstawicielki grupy B są skłonne do narzucania swojego punktu widzenia oraz wysuwania ostatecznych rozstrzygnięć w spraw ach dotyczących swoich podopiecznych.

Podsum ow ując analizę wyników K B E m ożna stw ierdzić, że istnieje statystycznie istotna różnica w poziomach możliwości do nawiązania kontaktu pom ocnego między grupą A i B. Różnica ta zaznacza się w 3 om ów ionych podskalach, co sugeruje, że wszystkie podane przez C. Rogersa w arunki kontaktu pom ocnego w inny być speł­ nione, by możliwe było skuteczne oddziaływanie wychowawcze na młodzież. Potw ier­ dza to hipotezę o związku „zdatności wychowawczej“ pedagoga z rogeriańskim i warunkami kontaktu pomocnego.

5. / W I Ą Z E K C E C H O S O B O W O Ś C IO W Y C H Z W A R U N K A M I K O N T A K T U P O M O C N E G O C. R. R O G E R S A

W celu sprawdzenia związku m iędzy cecham i osobowości, m ierzonym i testem C P I a warunkami kontaktu pomocnego Rogersa, m ierzonym i skalą K B E , obliczono współczynnikkorelacjior S pearm an afW obliczeniach wzięto pod uwagę tylko te skale C P I, w których między wynikami grup em pirycznych A i B w ystąpiły różnice staty­ stycznie istotne. Statystyki korelacyjne przeprow adzono oddzielnie dla obu grup. W artości współczynników korelacji dla w ybranych skal C P I oraz ich poziom y ufności zawiera tab. 3.

(10)

Z danych statystycznych wynika, że rogeriański warunek kongruencji osoby wspomagającej (wychowawcy) koreluje dodatnio w stopniu statystycznie istotnym z dw om a cecham i osobowości C P I, a mianowicie z cechą poczucia własnej wartości (Pw), w obu grupach na poziom ie ufności, 0,01 oraz z cechą typowości (Ty) na poziom ie ufności 0,05. Oznacza to, że „zdatność wychowawcza“ przyszłych pedago­ gów wyznaczana jest od strony osobowości kongruencją — w ewnętrzną zwartością i

T a b . 3. K orelacje m iędzy w ynikam i w skali K B E a w ybranym i skalam i C P I dla g ru p y A i B K orelacje m iędzy skalami C P I i podskala- mi K B E G ru p a A G ru p a b W artość O P W artość O P D o : K 0,05

_

0,17

_

D o : B - 0,07 — - 0,28 — D o : E — 0,01 — — 0,08 — Am : K 0,12 — 0,13 — Am : B 0,33 0,05 0,25 — Am : E 0,28 — 0,17 — Pw : K 0,72 0,01 0,50 0,01 Pw : B 0,26 — 0,05 — Pw : E 0,02 — 0,02 — T l : K 0,19 — 0,29 — T l : B 0,64 0,01 0,52 0,01 T l : E 0,75 0,01 0,41 0,05 T y : K 0,32 0,05 0,31 0,05 T y : B 0,05 — 0,28

_

T y = E 0,07 — 0,20 — Wu : K 0,06 — 0,29 — Wu : B 0,38 0,05 0,38 0,05 W u : E 0,24 — 0,21 — K b : K 0,10 — 0,01 — K h : B 0,09 — 0,16 — K b : E 0,66 0,01 0,44 0,01

czytelnością osoby oraz dużym stopniem sam oakceptacji, niezależności w myśleniu i działaniu, realistycznym patrzeniu na świat, trafnością oceny, rzetelnością i um iarko­ waniem (Pw + Ty).

W zakresie drugiego w arunku kontaktu pomocnego — bezwarunkowo pozytyw­ nego odniesienia (B) — istotne związki w ystąpiły z cechą tolerancji (Tl) i wydajności umysłowej (W u) w obu grupach oraz z cechą am bicji (Am) wyłącznie w grupie A (p < 0,05). Świadczy to, że w syndrom ie „zdatności wychowawczej“ przyszłych peda­ gogów w ażnym i k o rek ta m i od strony osobowości są: 1) postawa akceptująca, toleran­ cyjna i nie oceniająca innych (T l), 2) wydajność intelektualna, pomysłowość, gotowość do pracy umysłowej (W u) oraz 3) zdrow a am bicja (Am). T e cechy osobowości współ­

(11)

towarzyszą rogeriańskiem u warunkowi — bezwarunkowo pozytyw nem u odniesieniu wobec osoby wspomaganej (wychowanka). Postaw a ta jest szczególnie cenna u wychowanków, gdyż pozwala im szanować indyw idualność wychowanka w kierowa­ niu jego rozwojem ku sam ostanowieniu o sobie i własnej odpowiedzialności za podej­ mowane decyzje.

W zakresie trzeciego w arunku rogeriańskiego: em patii, istotne pozytyw ne związki wystąpiły ze skalą tolerancji (Tl) i kobiecości (K b) w obu grupach badanych. M ożna z tego wnioskować, że zarówno w arunek rogeriański em patii, jak i cechy osobowościowe T l i K b ujmowane przez C P I są ważnymi wyznacznikami przyszłej „zdatności wychowawczej“ badanych osób. Osoby o dużej delikatności, subtelności uczuć, nie- form alistyczne, „ciepłe“ w stosunku do drugich, um iarkow ane i cierpliwe m ają więk­ sze szanse em patyczne wczucia się w sytuację podopiecznego. Bez spełnienia tego w arunku — o czym pisał w swoich rozważaniach nad zdatnością wychowawczą S. Baley — „oddziaływanie wychowawcze nabiera charakteru walki lub stosunku p rze­ wodnictwa i mocy“ [Baley 1958 s. 203-232]. Zwłaszcza młodzież w okresie dorastania jest wrażliwa na wszelkie przejawy oceniania jej postępow ania według form alistycznie pojmowanych zasad.

Jedyną z om awianych skal C P I nie korelującą istotnie z żadną podskalą K B E jest cecha dom inacji (Do). W obu badanych grupach zaznaczyła się naw et tendencja związku ujem nego D o z K B E (por. tab. 3). M ożna z tego przypuszczać, że zbyt wysoki poziom dom inacji nie sprzyja nawiązywaniu kontaktów wychowawczych, nie­ mniej pewien stopień zdolności przyw ódczych jest potrzebny przy organizow aniu pracy z grupą młodzieżową.

III. DYSKUSJA WYNIKÓW

Problem powiązania skuteczności oddziaływ ań wychowawczych z osobowością wychowawcy ma już dość obszerną literaturę. Przeprow adzono wiele badań em p iry ­ cznych, wysunięto też wiele hipotez usiłujących określić psychologiczne czynniki warunkujące pracę nauczyciela. Niniejszy artykuł do badań tych nawiązuje. Podej­ muje problem dyspozycji psychologicznych sprawiających, że kandydat na pedagoga już w okresie studiów charakteryzuje się określonym i możliwościami do skutecznych oddziaływań wychowawczych.

Czy tak postaw iony problem znalazł w badaniach rozwiązanie? W jakich relacjach pozostają uzyskane wyniki z badaniam i innych autorów?

Należy stw ierdzić, że zakładana na początku badań zależność m iędzy poziom em możliwości oddziaływań wychowawczych u studentów pedagogiki a zm iennym i oso­ bowościami znalazła w przeprow adzonych badaniach zasadniczo potw ierdzenie. 13 zm iennych osobowościowych C P I ujawniło swoją współzależność ze „zdatnością“ do skutecznych oddziaływań wychowawczych. N adto potw ierdziły się w pełni p rzy p u ­ szczenia, że podstawowe warunki kontaktu pom ocnego w ujęciu C. Rogersa stanowią także psychologiczną podstaw ę skutecznych oddziaływ ań wychowawczych. Zale­ żności m iędzy kongruencją osobową wychowawcy, jego em patią w kontakcie z wychowankiem oraz postawą (odniesieniem ) bezw arunkow o akceptującą z jednej

(12)

strony a poziom em możliwości oddziaływ ań wychowawczych z drugiej mają związek prostolinijny. Świadczą o tym statystycznie istotne różnice, jakie wystąpiły w wyni­ kach K B E m iędzy obu grupam i em pirycznym i. W ynikałoby z tego, że rogeriańskie charakterystyki odnoszące się do „dobrych terapeutów “ można uznać z dużym praw ­ dopodobieństw em za prognostyczne kryteria „dobrych wychowawców“ . W niosek ten potw ierdzają istotne wskaźniki korelacji, jakie wystąpiły pom iędzy kongruencją osoby a cechą poczucia własnej w artości (Pw) oraz cechą typowości (Ty), następnie między bezw arunkow o pozytyw nym odniesieniem a cechą tolerancji (Tl) i wydajności um ys­ łowej (W U ), także pom iędzy rogeriariską em patią i tolerancją C P I oraz cechą kobie­ cości (K b). G eneralnie m ożna stw ierdzić, że u podstaw „zdatności“ wychowawczej przyszłych pedagogów leży wiązka tych predyspozycji osobowościowych, które wyznaczają dobre funkcjonowanie społeczne jednostki (dojrzałość społeczna): pozna­ nie siebie, tolerancja, postaw a akceptująca wobec innych, wolność od uprzedzeń i schem atów m yślowych, bogactwo doświadczeń i kontaktów społecznych, poczucie odpowiedzialności i dobre samopoczucie.

O trzym ane rezultaty badań korespondują z wynikami badań H. J. Taylora [1971], który weryfikował hipotezę o związku cech osobowościowych doradcy szkolnego (school counsellor), z efektam i jego pracy. W końcowych wnioskach stw ierdza, że funkcji doradcy nie pow inno powierzać się osobom skłonnym do rozkazywania, upo­ m inania, dyrygow ania, strofow ania i moralizowania. W ym ienione przez Taylora cha­ rakterystyki zbliżone są częściowo do charakterystyk C P I dla grupy B w niniejszych badaniach. Wiele inform acji o związkach predyspozycji osobowościowych z efektami pracy nauczyciela podaje M . D. Sm ith [1978], przytaczając wyniki licznych badań am erykańskich ty p u eksperym entalnego. W jego charakterystykach „dobrych nauczy­ cieli“ na czoło wysuwają się następujące determ inanty osobowościowe: przekonanie, że efekty pracy zależą od wysiłku i poświęcenia, a nie od przypadku, pozytywne spostrzeganie innych ludzi. Efektywni nauczyciele cieszą się z kontaktów z uczniami; są pewni siebie; radośni; mieli szczęśliwe dzieciństwo; odczuwają, że są odpowie­ dzialni za sukcesy i porażki (locus of control — internal); dobrym sukcesom nauczy­ cieli towarzyszyło „jakieś optim um niedyrektyw ności“ ; koncentrowanie myśli na problem ie, a nie na elem entach wiedzy; sterow anie przez pytania; niskie poczucie lęku i um iejętności redukow ania lęku u uczniów przez techniki relaksacyjne; pozytywne oczekiwania pod adresem uczniów zarówno w zakresie „obrazu siebie“ , jak i osiągnięć szkolnych [Sm ith 1978 s. 205-206]. Wiele wyżej wym ienionych charakterystyk S m itha odpow iada predyspozycjom stw ierdzonym w prezentow anych badaniach u studentów grupy A uznanych przez kolegów za „zdatnych“ do efektywnej pracy wychowawczej. N a polskim gruncie badania (m etodologicznie bardzo zbliżone do prezentow anych przez nas) przeprow adzili K. Polakowski [1976 i 1979] nad stu d en ­ tam i kierunków nauczycielskich oraz E. Łapiński [1980] nad psychologicznymi determ inantam i działalności zawodowej nauczycieli.

Obaj w ym ienieni autorzy stosowali w badaniach kwestionariusz psychologiczny C P I H. G . G ougha. W ystępuje uderzająca zbieżność między wiązką predyspozycji osobowościow ych, w arunkujących „d o b re“ wyniki pracy zawodowej nauczycieli w badaniach Łapińskiego [1980], a zespołem predyspozycji wysoko korelujących ze „zdatnością wychowawczą“ studentów pedagogiki w naszych badaniach. G rupa

(13)

„efektywnych nauczycielek“ u Łapińskiego i g rupa studentek „o dużych możliwoś­ ciach do oddziaływania wychowawczego“ w niniejszych badaniach są do siebie podobne w tych samych 12 skalach C P I. W yjątek stanowi tu brak podobieństw a w skali wnikliwości psychologicznej (W p). Bardziej nasiloną tę cechę posiadają „efek­ tywni nauczyciele“ niż studenci grupy A.

Na zakończenie warto przypom nieć, że w prezentow anych badaniach skupiono się wyłącznie na determ inantach osobowościowych oddziaływania wychowawczego. N ie uwzględniono tu innych psychologicznych determ in an t, mających swe źródła poza osobowością jednostki. Dalsze badania w tym zakresie w inny skupić się na determ i­ nantach poza-osobowościowych. Celowe byłoby także przeprow adzenie badań wśród wychowawców (nie nauczycieli) analogicznych do tutaj przytoczonych, by spraw dzić, czy warunki późniejszej pracy zawodowej nie wymagają specyficznych predyspozycji, niemożliwych do wykrycia w badaniach studentów . Najciekawsze byłyby badania podłużne tych samych osób — najpierw jako studentów , a później jako nauczycieli. Jednakże ten typ badań — tru d n y i czasochłonny — sam w sobie napotyka na cały szereg trudności natury obiektywnej i stąd jest rzadko stosowany.

Zanim wyjaśni się w pełni problem psychologicznych uw arunkow ań skuteczności oddziaływań wychowawczych, m ożna już dziś przyjąć postulat, by w przyjm ow aniu kandydatów na studia pedagogiczne zwracać większą uwagę na ich m ożliwości osobo­ wościowe — przydatne w przyszłej pracy wychowawczej. Prezentow ane wyniki badań sugerują, że rogeriańskie kryteria „dobrego terapeuty“ oraz inform acje o poziomie ogólnego przystosowania społecznego w ujęciu G. H. G ougha mogą być wykorzystane w doborze kandydatów.

Do podobnych wniosków dochodzi M . Jędrzejczak w swojej pracy o osobowości doradcy oraz celach i zadaniach poradnictw a wychowawczego [1980].

Skuteczne oddziaływanie wychowawcze w sensie form , m etod, technik i środków realizacji jest zawsze p róbą konkretyzacji wyników ogólnej wiedzy o człowieku, dla potrzeb indywidualnego rozwoju jednostki. Praca wychowawcza ma do pewnego stopnia cechy reguł praktycznych. W szelka reguła praktyczna — jak stw ierdza T. K otarbiński — jest podporządkow ana w arunkom [1971]. T e zaś w w ychow aniu są zm ienne i różnorodne, dlatego nigdy twórczej inwencji wychowawcy i bogactwa jego osobowości nie jest za wiele.

L IT E R A T U R A

E. A rn e k k c r. O kontrolowanej obserwacji porównawczej. „P rzegląd Socjologiczny“ 1955 z. 4 s. 485-534. S. B aley . Psychologia wychowawcza w zarysie. W yd. 4. W arszaw a 1958. S. D o b r o w o ls k i. Dobór m łodzieży

do zawodu nauczycielskiego. W arszaw a 1957.

H . G . G o u g h . Psychological Inventory — M a n u a ł Palo Alto 1957.

J. P. G u ilf o r d . Podstawowe metody statystyczne w psychologii i pedagogice. W arszaw a 1964.

A. G u r y c k a . Ocena skuteczności oddziaływ ań wychowawczych istotny problem psychologicznych podstaw wychowania. „Psychologia W ychow aw cza“ 1964 n r l s. 3-20.

(14)

A. G u r y c k a . S tru k tu ra i dynam ika procesu wychowawczego. W arszaw a 1979,

M , J ę d r z e jc z a k , OsobowoSć doradcy a cele i zadania poradnictwa wychowawczego. „A cta U niversitatis W ratislaviensis“ 1980 n r 608 s, 37-70.

T . K o ta r b iń s k i. T ra k ta t o dobrej robocie. W rocław 1965. S. K u n o w s k i. Podstawy współczesne] pedagogiki. Ł ó d ź 1981.

E. Ł a p iń s k i. Psychologiczne determinanty działalnoSci zawodowej nauczycieli. O lsztyn 1980.

B. M a rk o w s k a , A. K o tta s . In w en ta rz Psychologiczny H . G. Gougha. Opracowanie monograficzne. W ar­ szawa 1968 (m ps).

R. M ille r . Socjalizacja. Wychowanie. Psychoterapia. W arszaw a 1981. S. N o w a k . M eto d y badań socjologicznych. W arszaw a 1965.

M . P ik u l. Predyspozycje do skutecznego oddziaływ ania wychowawczego u studentów pedagogiki. (Praca m gr m ps. A rch. B iblioteki K U L ). L u b lin 1981,

K. P o la k o w s k i. Psychologiczne determ inanty powodzenia w studiach nauczycielskich. W arszaw a 1976, K, P o la k o w s k i. S tru k tu ra osobowości jako predyktor przystosowania i osiągnięć w studiach Ina podstawie

badań studentów W S P S inw entarzem C P I Harrisona H . Gougha). W arszaw a 1979.

R. P o m ia n o w s k i. Psychopedagogiczne prawidłowości kontaktów katechety z młodzieżą, „S em inarc” 1975 s. 121-136.

M . P rz e ta c z n ik o w a , Z. W ło d a r s k i. Psychologia wychowawcza. W arszaw a 1979.

C. R. R o g e rs . The necessary and sufficient conditions o f psychoterapeutic personality change. „Jour. Consult. Psy ch o l“ . 1957 n r 21 s. 95-103.

C. R. R o g e rs . On Becoming a Person. A Therapist's View o f Psychoterapy. Boston 1961. D . M . S m ith . Educational Psychology and its Classroom Applications. Boston 1978,

J. S te f a n o v ic , Psychologia w zajem nych kontaktów nauczycieli i uczniów. T łu m . z czeskiego. W arszawa 1976. E. S u jak. Życie ja k o zadanie. W arszaw a 1982.

H . J. T a y lo r . School Counselling. L o n d o n 1971.

T . W itk o w s k i. Pomoc terapeutyczna w kontakcie międzyosobowym. „R oczniki Filozoficzne“ 1971 z. 4 s. 147-154.

P S Y C H O L O G IC A L D E T E R M IN A N T S O F P E D A G O G Y S T U D E N T S ’ A B IL IT IE S O F E F F E C T IV E E D U C A T IO N A L IN T E R V E N T IO N

S u m m a ry

T h e p a p e r discusses perso n ality d e te rm in a n ts o f effective educational intervention. T w o hypotheses w ere verified: one, on th e relatio n sh ip b etw een g eneral social m a tu rity an d abilities to lead an effective ed u catio n al activity; th e o th e r, o n th e e x te n t to w hich rogerian helping relationship conditions form a psychological basis to e d u catio n al in terv en tio n . 144 w om en stu d e n st from th e universities in O lsztyn and L u b lin w ere tested . F ro m am o n g th ese, tw o g ro u p s o f 30 w om en each w ere selected: g ro u p A — w om en o f high e d u catio n al abilities, g ro u p B — w om en o f low educational abilities. T h e te ch n iq u e o f „renging in p a irs“ was ap p lied for th e selection. T h e gro u p s w ere te ste d by C P I, K B E scales (w hich m easure the in ten sity o f co n gruence, u n c o n d itio n ally positive a ttitu d e and em pathy). K B E was prep ared for the present study.

T h e resu lts co n firm ed th e a u th o r ’s h ypotheses: to the high p o ten tial o f abilities o f effective educational in te rv e n tio n th ere co rre sp o n d h igh resu lts (over 5,5 sten) in eleven scales C P I o f H . G . H o u g h ’s (D o, Cs, S p , Sa, T o , C m , A i, Je , Py, F x , Fe). T h e m ost im p o rta n t are am b itio n , sense o f o n e ’s ow n w alue, tolerance, ty p icality , in d e p e n d e n t th in k in g , in tellectu al efficiency, psychological insight, fem ininity, responsibility an d d o m ination.

H ig h est co rre la tio n s p rev ailed betw een th e sense o f o n e ’s ow n value and congruence (Sa: K ; p 0,01), tolerance an d u n co n d itio n ally positive a ttitu d e (To: B;p 0.01), as well as betw een fem ininity and am pathy (p 0.01).

T h e results allow a u th o r to draw th e conclusion th a t at th e foundations o f effective educational in terv en ­ tion th ere lies general social m a tu rity and psychological regularities o f an helping relationship.

Cytaty

Powiązane dokumenty

wykaz naszych absolwentów wraz z podaniem tytułu pracy licencjackiej, nazwiska promotora i recenzenta.. Wspólnie z Katedr ą Rozwoju Regionalnego i

Кроме тсГо автор указывает вопросы более широкой и малоразработан- ной проблематики связей

Considering that the satisfied requests are different due to different fleet sizes, the optimal locations of the opportunity charging also change with the

Due to a slight improvement in the rearing effects and a positive effect of linseed oil on changes in blood parameters, especially these of antioxidative defense, which was

The results of the present study show that Buckfast bees meet the requirements of beekeepers in the Lublin region as to the spring colony development, specifically since

SPECJALNA MODLITWA EUCHARYSTYCZNA W ORDO CELEBRANDI MATRIMONIUM 11 strony okazało się, że także w nowym mszale trzeba wprowadzić kilka waż- nych poprawek (w tym również w

Taki stan rzeczy ma miejsce w ponowoczesności, która w pewnym sensie jest antropocentryczna, uznaje bowiem człowieka i bezwzględną wolność jed- nostki za naczelne

Charakterystyka pełnej mocy silnika oraz wartości odchyłek momentu obrotowego przy obu układach zasilania – BMW E36 323i.. (czerwony – benzyna, niebieski