• Nie Znaleziono Wyników

View of Care for medical condition of the charge as the part of care institution for completely incapacitated individuals

N/A
N/A
Protected

Academic year: 2021

Share "View of Care for medical condition of the charge as the part of care institution for completely incapacitated individuals"

Copied!
26
0
0

Pełen tekst

(1)

Tom XXV, numer 2 – 2015

HANNA WITCZAK

TROSKA O STAN ZDROWIA PODOPIECZNEGO

JAKO ELEMENT PIECZY NAD OSOB

Ą

W STOSUNKU PRAWNYM OPIEKI NAD PEŁNOLETNIM

UBEZWŁASNOWOLNIONYM CAŁKOWICIE

1. UWAGI WPROWADZAJĄCE

Sąd moĪe ubezwłasnowolniü całkowicie osobĊ fizyczną, która ukoĔczyła lat trzynaĞcie, jeĪeli wskutek choroby psychicznej, niedorozwoju umysłowego albo innego rodzaju zaburzeĔ psychicznych, w szczególnoĞci pijaĔstwa lub narkoma-nii, nie jest w stanie kierowaü swym postĊpowaniem (art. 13 § 1 ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny1). W orzecznictwie przyjmuje siĊ, Īe uza-sadniająca ubezwłasnowolnienie całkowite niemoĪnoĞü kierowania własnym po-stĊpowaniem ma miejsce w przypadku braku Ğwiadomego kontaktu z otoczeniem oraz braku moĪliwoĞci intelektualnej oceny swojej sytuacji, swojego zachowania i wywołanych nim nastĊpstw2. RównieĪ przedstawiciele doktryny, tak prawnicy, jak lekarze psychiatrzy, „niemoĪnoĞü kierowania swoim postĊpowaniem” („brak wewnĊtrznej moĪnoĞci działania”) utoĪsamiają z brakiem „koniecznej zdolnoĞci do uĞwiadomienia sobie swego zachowania, okreĞlenia jego celu i jego

Dr hab. HANNA WITCZAK – adiunkt I Katedry Praw Cywilnego, Instytut Prawa, Wydział Prawa, Prawa Kanoniczego i Administracji Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego Jana Pawła II, Al. Ra-cławickie 14, 20-950 Lublin; e-mail: hwitczak@poczta.fm

1

Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny, Dz. U. z 2014 r., poz. 121 z póĨn. zm. [dalej cyt.: k.c.].

2

Postanowienie SN z dnia 17 maja 2013 r., sygn. akt I CSK 122/13, LEX nr 1353039. Zob. teĪ wyrok SN z dnia 11 grudnia 1979 r., sygn. akt II CR 448/79, Legalis; postanowienie SN z dnia 29 listopada 1974 r., sygn. akt I CR 649/74, LEX nr 7622 oraz orzecznictwo powołane przez M. SERWACH, [w:] Kodeks cywilny. CzĊĞü ogólna. Komentarz, red. M. Pyziak-Szafnicka, P. KsiĊ-Īak, Warszawa: Wolter Kluwer Polska 2014, s. 198-199, teza 6 i 7.

(2)

cji”3, brakiem zdolnoĞci do „racjonalnego (rozsądnego) podejmowania decyzji”4. O zdolnoĞci do kierowania swoim postĊpowaniem decyduje zatem „stopieĔ kry-tycznej oceny przez badanego jego własnego postĊpowania oraz ĞwiadomoĞü swych działaĔ i zamierzeĔ”5.

Ubezwłasnowolnienie całkowite stanowi drastyczną ingerencjĊ w sferĊ cywil-noprawnych praw człowieka, poniewaĪ pozbawia osobĊ fizyczną zdolnoĞci do czynnoĞci prawnych6. Osoba ubezwłasnowolniona całkowicie traci zdolnoĞü sa-modzielnego zawierania umów, nie moĪe sporządziü testamentu (art. 944 k.c.). Nie moĪe takĪe zawrzeü małĪeĔstwa (art. 11 ustawy z dnia 25 lutego 1964 r. – Kodeks rodzinny i opiekuĔczy7), nie moĪe przysługiwaü jej władza rodzicielska (art. 94 k.r.o.), nie moĪe dokonaü przysposobienia (art. 114¹ § 1 k.r.o.). Ubez-własnowolnienie całkowite „oznacza ograniczenie moĪliwoĞci decydowania o so-bie, kierowania własnym Īyciem i wykluczenie z szeregu istotnych aktywnoĞci Īyciowych”8. Aby sytuacja prawna osoby wykazującej zaburzenia psychiczne nie uległa pogorszeniu wskutek ubezwłasnowolnienia, konieczne jest zapewnienie jej ochrony prawnej. Jest to moĪliwe dziĊki obligatoryjnemu „zastosowaniu” wobec osoby ubezwłasnowolnionej całkowicie instytucji opieki9.

3

Zob. K. LUBIēSKI, PostĊpowanie o ubezwłasnowolnienie, Warszawa: Wydawnictwo Prawni-cze 1979, s. 29 i cytowana tam literatura.

4

L.K. PAPRZYCKI, Psychiatryczno-neurologiczno-psychologiczne aspekty postĊpowania

cywil-nego w przedmiocie ubezwłasnowolnienia – zagadnienia wybrane, „Palestra” 2009, nr 1-2, s. 13.

5

J. HEITZMAN, Opiniowanie w sprawach cywilnych, w: Psychiatria. PodrĊcznik dla studentów

medycyny, red. M. Jarema, J. Rabe-JabłoĔska, Warszawa: Wydawnictwo Lekarskie PZWL 2011,

s. 449; zob. takĪe P. DRAGON, R. MARCOL, Instytucja ubezwłasnowolnienia, jej istota i rodzaj

w Ğwietle obowiązujących przepisów prawa, „Psychiatria Polska” 1970, t. IV, nr 2, s. 201.

6

Skutki ubezwłasnowolnienia nastĊpują z chwilą uprawomocnienia siĊ orzeczenia. Zob. np. M. PAZDAN, w: Kodeks cywilny. Tom 1. Komentarz. Art. 1–44910, red. K. Pietrzykowski, Warszawa: C.H. Beck 2013, s. 79, Nb 12.

7

Ustawa z dnia 25 lutego 1964 r. – Kodeks rodzinny i opiekuĔczy, Dz. U. z 2015 r., poz. 583 z póĨn. zm. [dalej cyt.: k.r.o.].

8

Postanowienie SA w GdaĔsku z dnia 9 marca 2010 r., sygn. akt I ACa 72/10, LEX nr 653705. Tak K. KRZEKOTOWSKA, Ubezwłasnowolnienie w prawie polskim, „Zeszyty Naukowe Instytutu Ba-dania Prawa Sądowego” 1989, nr 32, s. 52; zob. uzasadnienie postanowienia SN z dnia 4 paĨ-dziernika 1966 r., sygn. akt II CR 317/66, LEX nr 520 oraz S. WÓJCIK, Glosa do postanowienia SN

z dnia 15 maja 1969 r. (I CR 132/68), „Nowe Prawo” 1970, nr 1, s. 124. Szerzej na temat skutków

ubezwłasnowolnienia całkowitego zob. np. uzasadnienie wyroku TK z dnia 7 marca 2007 r., sygn. akt K 28/05, LEX nr 257749 oraz P. KSIĉĩAK, [w:] Kodeks cywilny. Komentarz. Tom I. Przepisy

wprowadzające (art. I-LXV PWKC). CzĊĞü ogólna. WłasnoĞü i inne prawa rzeczowe (art. 1-352 KC), red. K. Osajda, Warszawa: C.H. Beck 2013, s. 359-360, teza 17.

9

L. LUDWICZAK, Ubezwłasnowolnienie w polskim systemie prawnym. Aspekty

(3)

Ze wzglĊdu na to, Īe ubezwłasnowolnienie całkowite moĪe zostaü orzeczone tak w stosunku do małoletniego powyĪej 13 roku Īycia, jak i osoby dorosłej (peł-noletniej), rozróĪnienia wymaga charakter prawny, a w konsekwencji treĞü opieki w odniesieniu do tych dwóch kategorii podmiotów. O ile w przypadku osób doro-słych rola opiekuna aktualizuje siĊ w szczególnoĞci przy dokonywaniu czynnoĞci prawnych w imieniu i na rzecz ubezwłasnowolnionego, o tyle w odniesieniu do osób małoletnich opieka jest surogatem władzy rodzicielskiej. Oznacza to, w sto-sunku do osób dorosłych, poszerzenie funkcji opieki o jej aspekt wychowawczy10. Dla małoletniego, który pozostaje pod władzą rodzicielską, opieki siĊ nie ustana-wia11. Niniejszy artykuł koncentruje siĊ na problematyce opieki nad osobami peł-noletnimi ubezwłasnowolnionymi całkowicie. Opieka nad ubezwłasnowolnionym całkowicie ma zastĊpowaü rozsądne działanie samego ubezwłasnowolnionego12.

Kluczowym dla omówienia stosunku prawnego opieki w odniesieniu do osób ubezwłasnowolnionych całkowicie jest art. 175 k.r.o., zgodnie z którym do opieki nad całkowicie ubezwłasnowolnionym stosuje siĊ odpowiednio przepisy o opiece nad małoletnim13. Mamy tu do czynienia z podwójnym odesłaniem, poniewaĪ zgodnie z art. 155 § 2 k.r.o., do sprawowania opieki nad małoletnim stosuje siĊ odpowiednio przepisy o władzy rodzicielskiej.

2. USTANOWIENIE OPIEKI I POWOŁANIE OPIEKUNA

W celu niezwłocznego ustanowienia opieki dla osoby ubezwłasnowolnionej całkowicie sąd, który orzekł ubezwłasnowolnienie, zarządza z urzĊdu przesłanie sądowi opiekuĔczemu odpisu prawomocnego postanowienia, którym orzekł ubez-własnowolnienie (art. 558 § 1 ustawy z dnia 17 listopada 1964 r. – Kodeks post

10

T. SMYCZYēSKI, [w:] System Prawa Prywatnego. Tom 12. Prawo rodzinne i opiekuĔcze, red. T. SmyczyĔski, wyd. II, Warszawa: C.H. Beck 2011, s. 834-835; zob. takĪe J. IGNATOWICZ, [w:] Kodeks rodzinny i opiekuĔczy. Komentarz, red. K. Pietrzykowski, Warszawa: C.H. Beck 2012, s. 1210-1211; S. KALUS, Opieka nad osobą całkowicie ubezwłasnowolnioną, Katowice: Uniwersytet ĝląski 1989, s. 131 i 134; B. BLADOWSKI, A. GOLA, Ubezwłasnowolnienie. Opieka i kuratela, War-szawa: Wydawnictwo Prawnicze 1989, s. 4 oraz J. IGNACZEWSKI, Kodeks rodzinny i opiekuĔczy.

Komentarz, Warszawa: C.H. Beck 2010, s. 858.

11

Szerzej zob. np. IGNATOWICZ, [w:] Kodeks rodzinny i opiekuĔczy. Komentarz, s. 1211; J. STRZEBIēCZYK, [w:] System Prawa Prywatnego. Tom 12, s. 837-840 oraz LUDWICZAK,

Ubezwła-snowolnienie, s. 67-68.

12

KALUS, Opieka nad osobą całkowicie ubezwłasnowolnioną, s. 75.

13

Zob. np. K. GROMEK, Kodeks rodzinny i opiekuĔczy. Komentarz, Warszawa: C.H. Beck 2013, s. 716.

(4)

powania cywilnego14). Obowiązek przesłania odpisu prawomocnego orzeczenia o ubezwłasnowolnieniu jest konsekwencją unormowaĔ zawartych w art. 13 § 2 k.c. oraz w art. 145 § 2 k.r.o.15 Po otrzymaniu odpisu prawomocnego orzeczenia o ubezwłasnowolnieniu całkowitym sąd opiekuĔczy z urzĊdu wszczyna postĊpo-wanie o ustanowienie opieki i powołanie opiekuna (art. 570 k.p.c.)16.

Jak podkreĞla siĊ w literaturze, teoretycznie moĪna wyróĪniü dwa etapy postĊ-powania o ustanowienie opieki: „rozstrzygniĊcie konstytuujące system pieczy […] i ustanowienie konkretnej osoby opiekunem”17. Pomimo tego teoretycznego rozróĪnienia zaznaczyü naleĪy, Īe postanowienie sądu, stanowiące podstawĊ usta-nowienia opieki, wyznacza jednoczeĞnie osobĊ opiekuna – regułą jest, Īe w postĊ-powaniu o ustanowienie opieki sąd powołuje takĪe konkretną osobĊ do jej spra-wowania18.

Na kaĪdym, kogo sąd opiekuĔczy ustanowił opiekunem, ciąĪy prawny obo-wiązek objĊcia opieki (art. 152 zd. 1 k.r.o.). Osobie, która uchyla siĊ od wykona-nia tego obowiązku, sąd opiekuĔczy moĪe wymierzyü karĊ grzywny (art. 598 § 1 k.p.c.). Przepis art. 598 k.p.c. nie okreĞla jej wysokoĞci, dlatego stosuje siĊ w tym przypadku art. 163 w zw. z art. 13 § 2 k.p.c. Oznacza to moĪliwoĞü wymierzenia grzywny w wysokoĞci do piĊciu tysiĊcy złotych19. Tylko w wyjątkowych przy-padkach, tj. wówczas, gdy istnieją ku temu „waĪne powody”20, a osoba

14

Ustawa z dnia 17 listopada 1964 r. – Kodeks postĊpowania cywilnego, Dz. U. z 2014 r., poz. 101 z póĨn. zm. [dalej cyt.: k.p.c.].

15

B. CZECH, [w:] Kodeks postĊpowania cywilnego. Tom III. PostĊpowanie nieprocesowe, w

ra-zie zaginiĊcia lub zniszczenia akt, zabezpieczające i egzekucyjne. Komentarz do artykułów 506-1088, red. K. Piasecki, A. Marciniak, Warszawa: C.H. Beck 2012, s. 145 oraz K. FLAGA-GIE

-RUSZYēSKA, [w:] Kodeks postĊpowania cywilnego. Komentarz, red. A. ZieliĔski, Warszawa: C.H. Beck 2012, s. 962; zob. takĪe: H. CIEPŁA, [w:] Komentarz do spraw rodzinnych, red. J. Ignaczewski, Warszawa: LexisNexis 2012, s. 681.

16

Szerzej zob. KALUS, Opieka nad osobą całkowicie ubezwłasnowolnioną, s. 99-101; zob. takĪe np. T. ĩYZNOWSKI, [w:] Kodeks postĊpowania cywilnego. Tom III, s. 194-195 oraz CIEPŁA, [w:]

Ko-mentarz do spraw rodzinnych, s. 682.

17

S. KALUS, [w:] Kodeks rodzinny i opiekuĔczy. Komentarz, red. K. Piasecki, Warszawa: LexisNexis 2011, s. 1014.

18

TAĩ, Opieka nad osobą całkowicie ubezwłasnowolnioną, s. 98. Jak podkreĞla T. SmyczyĔski, z reguły takĪe opiekun pełni swoją funkcjĊ „w pełnych graniach czasowych trwania opieki rozumianej jako funkcjonująca w praktyce instytucja prawna”, stąd praktyczne znaczenie zapre-zentowanego wyĪej rozróĪnienia dotyczy „tych wyjątkowych sytuacji”, w których pomimo ustano-wienia opieki brak opiekuna lub gdy powołany opiekun nie moĪe pełniü swojej funkcji, zob. T. SMYCZYēSKI, [w:] System Prawa Prywatnego. Tom 12, s. 837 i literaturĊ powołaną przez Autora na s. 837 w przypisie 10.

19

Zob. np. A. ZIELIēSKI, [w:] Kodeks postĊpowania cywilnego. Komentarz, s. 1010.

20

(5)

wiona opiekunem złoĪyła w zakreĞlonym ustawą terminie stosowny wniosek, sąd opiekuĔczy moĪe zwolniü ją z funkcji opiekuna (art. 592 k.p.c.).

Wybór osoby opiekuna nastĊpuje zgodnie z przepisami k.r.o. Oznacza to, Īe opiekunem nie moĪe byü ustanowiona osoba, która nie ma pełnej zdolnoĞci do czynnoĞci prawnych albo została pozbawiona praw publicznych (art. 148 § 1 k.r.o.). Nie budzi wątpliwoĞci, Īe najlepszym kandydatem na opiekuna bĊdzie osoba o „właĞciwej postawie moralnej”, dająca gwarancjĊ naleĪytego sprawowa-nia pieczy21. Ze wzglĊdu na to, Īe w sferze pieczy nad osobą ubezwłasnowolnio-nego całkowicie zasadniczą rolĊ odgrywa zapewnienie mu odpowiednich warun-ków Īyciowych i odpowiedniego leczenia, sąd powinien zbadaü szczegółowo ta-kie cechy kandydata na opiekuna, jak jego wiek, stan zdrowia i postawĊ etyczno-moralną22. Za istotne kryterium przy wyborze opiekuna uznaje siĊ takĪe zawód wykonywany przez kandydata do sprawowania opieki; nadmierna aktywnoĞü za-wodowa moĪe bowiem staü na przeszkodzie w naleĪytym wykonywaniu funkcji opiekuĔczych23.

Przepis art. 148 § 2 k.r.o. nakazuje odrzuciü konkretną osobĊ jako kandydata na opiekuna nawet wówczas, gdy zachodzi jedynie prawdopodobieĔstwo, Īe nie wywiąĪe siĊ ona naleĪycie z obowiązków opiekuna. W orzecznictwie i literaturze podkreĞla siĊ, Īe przyczyny takiej oceny mogą byü tak zawinione, jak chociaĪby uzaleĪnienie od alkoholu, naganny tryb Īycia czy niechĊü do osoby podopieczne-go, jak i niezawinione, w tym przede wszystkim zły stan zdrowia kandydata na opiekuna czy znaczne obciąĪenie obowiązkami zawodowymi24.

Preferencje w wyborze osoby opiekuna ubezwłasnowolnionego całkowicie wynikają z przepisu art. 176 k.r.o., zgodnie z którym, jeĪeli wzgląd na dobro po-zostającego pod opieką nie stoi temu na przeszkodzie, opiekunem ubezwłasno-wolnionego całkowicie powinien byü przede wszystkim jego małĪonek, a w braku tegoĪ – jego ojciec lub matka. W literaturze podkreĞla siĊ, Īe powołane unormo-wanie nie kreuje Īadnego prawa podmiotowego po stronie osób w nim wskaza-nych i nie nakłada na sąd obowiązku uwzglĊdnienia kolejnoĞci z art. 176 k.r.o. przy ustanawianiu opiekuna. Preferencyjne wskazania w zakresie wyboru

21

H. DOLECKI, [w:] Kodeks rodzinny i opiekuĔczy, red. H. Dolecki, T. Sokołowski, Warszawa: Wolters Kluwer 2010, s. 799.

22

KALUS, Opieka nad osobą całkowicie ubezwłasnowolnioną, s. 116; zob. takĪe np. IGNATO

-WICZ, [w:] Kodeks rodzinny i opiekuĔczy. Komentarz, s. 1172, Nb 5.

23

Szerzej o kryteriach wyboru opiekuna zob. KALUS, Opieka nad osobą całkowicie

ubezwłasno-wolnioną, s. 117-120 oraz powołaną tam literaturĊ.

24

Zob. postanowienie SN z dnia 17 lutego 1999 r., sygn. akt II CKN 184/98, LEX nr 1212960 oraz np. GROMEK, Kodeks rodzinny i opiekuĔczy, s. 700, Nb 4 oraz CIEPŁA, [w:] Komentarz do

(6)

na mają charakter wzglĊdny w tym znaczeniu, Īe o ostatecznym wyborze roz-strzyga dobro podopiecznego. Jest to nadrzĊdne kryterium wyboru opiekuna, dla-tego sąd powinien ustaliü, czy powołaniu na opiekuna jednej z osób z art. 176 k.r.o. nie stoi na przeszkodzie „wzgląd na dobro pozostającego pod opieką”25.

W pierwszej kolejnoĞci ustawa, jako kandydata na opiekuna, wymienia współ-małĪonka ubezwłasnowolnionego26. Jak siĊ wydaje, to małĪonek z racji posiada-nia najpełniejszej wiedzy o sytuacji osobistej, w tym stanie zdrowia, jak i maj ąt-kowej ubezwłasnowolnionego, daje najwiĊkszą gwarancjĊ najlepszego wykony-wania funkcji opiekuna27. Dopiero w braku małĪonka opiekunem powinien byü ustanowiony jego ojciec lub matka. OkreĞlenie „w braku” w odniesieniu do mał-Īonka naleĪy rozumieü nie tylko jako nie pozostawanie przez ubezwłasnowolnio-nego w związku małĪeĔskim, ale takĪe jako brak uzasadnienia dla dokonania ta-kiego wyboru. Nie jest celowe ustanawianie opiekunem osoby całkowicie ubez-własnowolnionej jej współmałĪonka, jeĪeli pomiĊdzy małĪonkami nastąpił roz-kład poĪycia, gdy sąd orzekł separacjĊ, gdy postĊpowanie o rozwód lub separacjĊ jest w toku, a takĪe gdy – według ustaleĔ sądu – współmałĪonek osoby ubezwła-snowolnionej zamierza wystąpiü o rozwód lub separacjĊ28.

Regułą przy ubezwłasnowolnieniu całkowitym jest opieka jednoosobowa. Jak siĊ wydaje, nie naleĪy jednak wykluczaü moĪliwoĞci wspólnego powierzenia opieki nad osobą ubezwłasnowolnioną całkowicie małĪonkom (art. 146 k.r.o.), w szczególnoĞci, gdy są nimi rodzice podopiecznego29. Odpowiednie stosowanie do opieki nad ubezwłasnowolnionym całkowicie przepisów o opiece nad

25

Zob. IGNACZEWSKI, Kodeks rodzinny i opiekuĔczy, s. 860.

26

Na marginesie wypada zauwaĪyü, Īe osoba ubezwłasnowolniona całkowicie nie moĪe za-wrzeü małĪeĔstwa, a jeĞli takie zostało zawarte mimo istnienia przeszkody z art. 12 k.r.o., podlega uniewaĪnieniu.

27

Zob. G. JĉDREJEK, Kodeks rodzinny i opiekuĔczy. Opieka i kuratela. Komentarz do art.

145-184, Warszawa: LEX a Wolters Kluwer business 2014, s. 125-126.

28

Zob. A. ZIELIēSKI, Kryteria powołania opiekuna, „Nowe Prawo” 1978, nr 11-12, s. 1681; por. KALUS, Opieka nad osobą całkowicie ubezwłasnowolnioną, s. 121-122; T, [w:] Kodeks rodzinny

i opiekuĔczy. Komentarz, s. 1083; zob. takĪe JĉDREJEK, Kodeks rodzinny i opiekuĔczy. Opieka i

ku-ratela, s. 126.

29

J. IGNATOWICZ, [w:] System prawa rodzinnego i opiekuĔczego, red. J.St. Piątowski, Wrocław– Warszawa–Kraków–GdaĔsk–ŁódĨ: Zakład Narodowy im. OssoliĔskich, Wydawnictwo Polskiej Akademii Nauk 1985, s. 1186. Autor zwraca uwagĊ, Īe wprawdzie w art. 176 k.r.o. wyraĨnie wska-zano, Īe opiekunem ubezwłasnowolnionego całkowicie powinien byü ustanowiony „jego ojciec lub matka”, ale nie powinno budziü wątpliwoĞci, Īe jest to konsekwencją przeoczenia ze strony ustawo-dawcy, który nie dostosował nowego brzmienia przepisu art. 176 k.r.o. do zmienionego art. 146 k.r.o. Zob. teĪ IGNATOWICZ, [w:] Kodeks rodzinny i opiekuĔczy. Komentarz, s. 1213 oraz H. HAAK, A. HAAK-TRZUSKAWSKA, Kodeks rodzinny i opiekuĔczy. Komentarz do art. 145-184, ToruĔ: Towa-rzystwo Naukowe Organizacji i Kierownictwa. Stowarzyszenie WyĪszej UĪytecznoĞci „Dom Orga-nizatora” 2012, s. 234.

(7)

nim uzasadnia wniosek, Īe wspólne powierzenie opieki rodzicom ubezwłasno-wolnionego całkowicie moĪe mieü miejsce jedynie w przypadku pozostawania je-go ojca i matki w związku małĪeĔskim (art. 146 zd. 2 w zw. z art. 176 k.r.o.). W przeciwnym razie opiekunem naleĪy ustanowiü jednego nich – tego, który daje wiĊkszą rĊkojmiĊ wykonywania opieki30. Nie moĪna oczywiĞcie wykluczyü ta-kich sytuacji, w których powierzenie opieki małĪonkowi ubezwłasnowolnionego całkowicie albo jego rodzicom (albo ojcu albo matce) nie bĊdzie moĪliwe lub bĊ-dzie pozostawaü w sprzecznoĞci z dobrem osoby wymagającej opieki. Wówczas właĞciwe wydaje siĊ zastosowanie procedury wyboru opiekuna z art. 149 k.r.o. Oznacza to, Īe opiekunem ubezwłasnowolnionego całkowicie powinna byü usta-nowiona przed wszystkim (w pierwszej kolejnoĞci) osoba wskazana przez jego ojca lub matkĊ. Poza sporem pozostaje, Īe sąd nie ma obowiązku wyboru kandy-data na opiekuna wskazanego przez ojca lub matkĊ ubezwłasnowolnionego całko-wicie. W kaĪdym przypadku ciąĪy na nim jednak obowiązek oceny, czy prze-szkodą dla wyboru konkretnego kandydata na opiekuna nie jest wzgląd na dobro pozostającego pod opieką (art. 149 § 1 k.r.o.). W drugiej kolejnoĞci, tzn. wówczas kiedy opiekunem nie została ustanowiona osoba wskazana przez jednego z rodzi-ców, opiekun powinien byü ustanowiony spoĞród krewnych lub innych osób bli-skich pozostającego pod opieką albo jego rodziców (art. 149 § 2 k.r.o.)31. Dopiero w braku podmiotów wskazanych w art. 149 § 1 i 2 k.r.o., obowiązkiem sądu opie-kuĔczego bĊdzie zwrócenie siĊ do właĞciwej jednostki organizacyjnej pomocy społecznej lub zakładu leczniczego lub domu pomocy społecznej, jeĪeli ubezwła-snowolniony tam przebywa, w celu wskazania osoby, która bĊdzie sprawowaü nad nim opiekĊ32. Wypada zaznaczyü, Īe szczególna regulacja dotycząca wyboru osoby opiekuna zawarta jest w ustawie o wychowaniu w trzeĨwoĞci i przeciw-działaniu alkoholizmowi33.

3. CZAS TRWANIA OPIEKI

NAD UBEZWŁASNOWOLNIONYM CAŁKOWICIE

Czas trwania opieki nad ubezwłasnowolnionym całkowicie determinuje stan jego zdrowia psychicznego. Zgodnie z art. 177 k.r.o. opieka nad

30

KALUS, [w:] Kodeks rodzinny i opiekuĔczy. Komentarz, s. 1084.

31

Zob. np. IGNATOWICZ, [w:] System prawa rodzinnego i opiekuĔczego, s. 1186; odmiennie JĉDREJEK, Kodeks rodzinny i opiekuĔczy. Opieka i kuratela, s. 126.

32

IGNACZEWSKI, Kodeks rodzinny i opiekuĔczy, s. 860.

33

(8)

nionym całkowicie ustaje z mocy prawa w razie uchylenia ubezwłasnowolnienia lub zmiany ubezwłasnowolnienia całkowitego na czĊĞciowe.

Ubezwłasnowolnienie całkowite moĪe byü w kaĪdym czasie uchylone, moĪe teĪ nastąpiü zmiana ubezwłasnowolnienia całkowitego na czĊĞciowe. Wydanie przez sąd orzeczenia o uchyleniu ubezwłasnowolnienia bĊdzie moĪliwe jedynie w przypadku ustania przyczyn, dla których je orzeczono34. NaleĪy jednak podkre-Ğliü, Īe o ile w tych przypadkach, w których ubezwłasnowolnienie całkowite zo-stało orzeczone z powodu choroby psychicznej lub innego rodzaju zaburzeĔ psy-chicznych moĪna spodziewaü siĊ, przy wdroĪeniu odpowiedniego leczenia, po-prawy stanu zdrowia osoby, której dotyczy wniosek, o tyle wówczas, gdy przy-czyną ubezwłasnowolnienia całkowitego był niedorozwój umysłowy, a zatem stan trwały, moĪliwoĞci uchylenia orzeczenia przez sąd wydaje siĊ wątpliwa35. Poprawa stanu zdrowia musi nastąpiü w takim stopniu, aby choroba psychiczna czy innego rodzaju zaburzenia psychiczne nie wyłączały moĪnoĞci kierowania swoim postĊpowaniem. Przyczyny uchylenia ubezwłasnowolnienia całkowitego lub jego zmiany muszą nastąpiü juĪ po uprawomocnieniu siĊ postanowienia o ubezwłasnowolnieniu. Tak jak o ubezwłasnowolnieniu, tak o jego uchyleniu lub zmianie jego rodzaju decyduje „aktualny stan zdrowia chorego oraz aktualnie wy-stĊpujący interes chorego”, który uzasadnia uwzglĊdnienie bądĨ oddalenie wnio-sku36. Z wnioskiem o uchylenie lub zmianĊ ubezwłasnowolnienia całkowitego na czĊĞciowe moĪe wystąpiü jego opiekun (art. 545 § 1 pkt 3 k.p.c.)37. W braku

34

Zob. postanowienie SN z dnia 5 grudnia 1968 r., sygn. akt II CR 334/68, LEX nr 6426; zob. takĪe postanowienie SN z dnia 5 lipca 1972 r., sygn. akt II CR 206/72, LEX nr 7100 oraz SERWACH, [w:] Kodeks cywilny. CzĊĞü ogólna. Komentarz, s. 210-211, teza 28.

35

KALUS, w: Kodeks rodzinny i opiekuĔczy. Komentarz, s. 1084-1085; zob. takĪe DOLECKI, [w:] Kodeks rodzinny i opiekuĔczy. Komentarz, s. 829 oraz IGNACZEWSKI, Kodeks rodzinny i

opie-kuĔczy, s. 860.

36

Zob. postanowienie SN z dnia 16 grudnia 1980 r., sygn. akt II CR 509/80, LEX nr 8290. Sze-rzej zob. L. KOCIUCKI, ZdolnoĞü do czynnoĞci prawnych osób dorosłych i jej ograniczenia, War-szawa: C.H. Beck 2011, s. 235-236.

37

Nie jest to oczywiĞcie jedyna legitymowana osoba w postĊpowaniu o uchylenie lub zmianĊ ubezwłasnowolnienia. Wniosek mogą złoĪyü takĪe małĪonek ubezwłasnowolnionego (art. 545 § 1 pkt 1 k.p.c.), prokurator (art. 7 k.p.c.), Rzecznik Praw Obywatelskich oraz sam ubezwłasnowolniony (art. 559 § 3 k.p.c.), a jeĪeli ubezwłasnowolniony nie ma przedstawiciela ustawowego – takĪe jego rodzeĔstwo (art. 545 § 1 pkt 2 i § 2 k.p.c.). Wnioski innych osób mogą stanowiü jedynie materiał uzasadniający wszczĊcie postĊpowania przez sąd z urzĊdu, a jeĪeli jest on niewystarczający, prze-wodniczący sądu zawiadamia o tym przedstawiciela ustawowego, by ten ewentualnie uzupełnił materiał i złoĪył stosowny wniosek [zob. uzasadnienie uchwały (7) SN z dnia 10 listopada 1969 r., sygn. akt III CZP 56/69, LEX nr 1027; por. postanowienie SN z dnia 12 paĨdziernika 1987 r., sygn. akt II CZ 88/67, LEX nr 654 oraz uchwałĊ SN z dnia 14 paĨdziernika 2004 r., sygn. akt III CZP 37/04, „Orzecznictwo Sądów Polskich” 2006, nr 4, poz. 47 z glosą W. BRONIEWICZA, tamĪe]; por. postanowienie SN z dnia 26 stycznia 2012 r., sygn. akt III CSK 169/11, Legalis.

(9)

kiego wniosku, jak równieĪ w przypadku jego oddalenia, opieka nad ubezwłasno-wolnioną całkowicie osobą dorosłą trwa do Ğmierci tej osoby lub uznania jej za zmarłą38.

4. TREĝû STOSUNKU OPIEKI W ZAKRESIE ZAPEWNIENIA

PODOPIECZNEMU ODPOWIEDNIEGO LECZENIA

Jak wyĪej zaznaczono, osoba ubezwłasnowolniona całkowicie, tak jak mało-letni poniĪej 13 roku Īycia, wymaga „stałej i kompleksowej pieczy ze strony innej osoby”39. Taką pieczĊ zapewnia opieka prawna40. Opieka ma zapewniü prawną ochronĊ zarówno osoby pupila, jak i jego majątku. Na treĞü stosunku opieki nad osobą pełnoletnią całkowicie ubezwłasnowolnioną składają siĊ: piecza nad osobą ubezwłasnowolnioną całkowicie, zarząd jego majątkiem oraz jego reprezentacja41.

Obowiązkiem opiekuna w zakresie sprawowania pieczy nad osobą ubezwła-snowolnioną całkowicie jest przede wszystkim troska o zapewnienie odpowied-niego leczenia, dbanie o zaspokojenie podstawowych potrzeb Īyciowych pod-opiecznego w zakresie wyĪywienia, ubrania, czystoĞci, a takĪe innych potrzeb wynikających z fizjologii człowieka oraz zapewnienie odpowiednich warunków egzystencji (jak siĊ wydaje, wskutek ubezwłasnowolnienia powinny ulec popra-wie dotychczasowe warunki socjalno-bytowe osoby wykazującej zaburzenia psy-chiczne42)43. Nie budzi wątpliwoĞci, Īe wykonaniu tego obowiązku przez opie-kuna sprzyjaü bĊdzie pozostawanie z podopiecznym we wspólnocie domowej44. Ubezwłasnowolnienie moĪe prowadziü do zmniejszenia dezadaptacji społecznej, np. przez wypisanie podopiecznego ze szpitala psychiatrycznego i sprawowanie opieki w jego „Ğrodowisku rodzinnym”45. W pieczy nad ubezwłasnowolnionym

38

HAAK, HAAK-TRZUSKAWSKA, Kodeks rodzinny i opiekuĔczy, s. 236-237 oraz IGNACZEWSKI,

Kodeks rodzinny i opiekuĔczy, s. 860-861.

39

STRZEBIēCZYK, [w:] System Prawa Prywatnego. Tom 12, s. 844; zob. takĪe IGNATOWICZ, [w:] Kodeks rodzinny i opiekuĔczy. Komentarz, s. 1210.

40

T. SMYCZYēSKI, Prawo rodzinne i opiekuĔcze, Warszawa: C.H. Beck 2012, s. 332.

41

KALUS, Opieka nad osobą całkowicie ubezwłasnowolnioną, s. 13; IGNATOWICZ, [w:] Kodeks

rodzinny i opiekuĔczy. Komentarz, s. 1211.

42

A. GÓRAJ, Wpływ ubezwłasnowolnienia na losy osób ubezwłasnowolnionych, „Psychiatria Polska” 1982, t. XVI, nr 1-2, s. 40.

43

IGNATOWICZ, [w:] System prawa rodzinnego i opiekuĔczego, s. 1097 oraz KALUS, Opieka nad

osobą całkowicie ubezwłasnowolnioną, s. 76 i 86.

44

KALUS, Opieka nad osobą całkowicie ubezwłasnowolnioną, s. 132; T, w: Kodeks rodzinny

i opiekuĔczy. Komentarz, s. 1032. Z obowiązku osobistej troski o podopiecznego wyprowadza siĊ

w zasadzie obowiązek opiekuna przyjĊcia podopiecznego do swojego mieszkania. Szerzej LUDWI

-CZAK, Ubezwłasnowolnienie, s. 75.

45

(10)

całkowicie istotne znaczenie ma takĪe to, aby chroniü zarówno samego pod-opiecznego przed wyrządzeniem mu krzywdy przez kogokolwiek, jak i otoczenie przed potencjalnym zagroĪeniem ze strony osoby wykazującej zaburzenia psy-chiczne46.

Jak wyĪej zaznaczono, w stosunku opieki nad osobą pełnoletnią zamiast ele-mentu wychowania na plan pierwszy wysuwają siĊ starania o poprawĊ jej stanu zdrowia47, zapewnienie odpowiedniego leczenia48. Przedstawiciel ustawowy, któ-ry podejmuje decyzje z zakresu opieki zdrowotnej nad pacjentem ma obowiązek kierowaü siĊ dobrem podopiecznego. Wprawdzie, na co zwraca siĊ uwagĊ w lite-raturze, wykonywanie obowiązków i uprawnieĔ przez opiekuna powinno uwzglĊdniaü takĪe kryterium „interesu społecznego”, ale w przypadku działaĔ medycznych odwołanie do „interesu społecznego” „powinno byü jednak rozumia-ne przez pryzmat priorytetu dobra osoby podlegającej pieczy. Zgodne zatem z in-teresem społecznym jest, aby opiekun wykonywał obowiązki, mając zawsze na uwadze dobro pacjenta – takĪe wówczas, gdy realizacja tego postulatu bĊdzie wy-magała działania postrzeganego prima facie jako nieodpowiadające interesowi społecznemu”49.

CzynnoĞci przedstawiciela ustawowego, sposób sprawowania opieki podlegają nadzorowi sądu opiekuĔczego, co prowadzi do ograniczenia autonomii opieku-na50. MoĪe on mieü postaü nadzoru uprzedniego i nastĊpczego. O uprzedniej kon-troli sądu opiekuĔczego stanowi art. 156 w zw. z art. 108, 175, 178 § 2 k.r.o. I tak kontrola wstĊpna czynnoĞci opiekuna odnoĞnie do pieczy nad osobą wyraĪa siĊ w koniecznoĞci uzyskania przez przedstawiciela ustawowego zezwolenia sądu we wszelkich waĪniejszych sprawach, które dotyczą osoby podopiecznego. Taka pre-wencyjna kontrola stanowiska przedstawiciela ustawowego ma przeciwdziałaü wystąpieniu niekorzystnych dla podopiecznego skutków „swobody decyzyjnej” opiekuna. Wprawdzie nie budzi wątpliwoĞci moĪliwoĞü podniesienia stosownych roszczeĔ w przypadkach wyrządzenia szkody podopiecznemu, jednak trudno, zwłaszcza w sferze ochrony zdrowia, uznaü to za satysfakcjonujące51. Nadzór

46

KALUS, Opieka nad osobą całkowicie ubezwłasnowolnioną, s. 86.

47

BLADOWSKI, GOLA, Ubezwłasnowolnienie, s. 49; zob. takĪe DOLECKI, [w:] Kodeks rodzinny

i opiekuĔczy. Komentarz, s. 827-828.

48

Co, jak podkreĞla siĊ w literaturze, nierzadko bĊdzie wiązaü siĊ z koniecznoĞcią umieszczenia podopiecznego w szpitalu psychiatrycznym, IGNACZEWSKI, Kodeks rodzinny i opiekuĔczy, s. 858 oraz CIEPŁA, [w:] Komentarz do spraw rodzinnych, s. 684.

49

B. JANISZEWSKA, Zgoda na udzielenie Ğwiadczenia zdrowotnego. UjĊcie wewnątrzsystemowe, Warszawa: C.H. Beck 2013, s. 511.

50

Szerzej zob. np. STRZEBIēCZYK, [w:] System Prawa Prywatnego. Tom 12, s. 874-883.

51

(11)

stĊpczy dotyczy np. braku zgody przedstawiciela ustawowego osoby pełnoletniej ubezwłasnowolnionej całkowicie na wykonanie zabiegu operacyjnego albo na za-stosowanie metody leczenia lub diagnostyki stwarzającej podwyĪszone ryzyko dla pacjenta, jeĞli są one niezbĊdne dla usuniĊcia niebezpieczeĔstwa utraty przez pacjenta Īycia lub ciĊĪkiego uszkodzenia ciała bądĨ ciĊĪkiego rozstroju zdrowia (art. 34 ust. 6 ustawy z dnia 5 grudnia 1996 r. o zawodach lekarza i lekarza denty-sty52).

Ze wzglĊdu na przesłanki ubezwłasnowolnienia, szczególne znaczenie ma okreĞlenie roli przedstawiciela ustawowego w przypadku potrzeby czy teĪ ko-niecznoĞci umieszczenia osoby ubezwłasnowolnionej w szpitalu psychiatrycznym lub „jedynie” poddania jej badaniu psychiatrycznemu. PodkreĞlenia wymaga, Īe umieszczenie podopiecznego w zakładzie leczniczym nie oznacza ustania obo-wiązku pieczy nad ubezwłasnowolnionym całkowicie. Obowiązek ten, na co zwraca siĊ uwagĊ w literaturze, „nabiera […] pewnej nowej treĞci”, poniewaĪ z tą chwilą powstaje obowiązek współdziałania opiekuna z zakładem leczniczym w celu zapewnienia podopiecznemu wszechstronnej opieki, a zatem zarówno w zakresie zaspokojenia potrzeb zdrowotnych, jak i bytowych53. Z drugiej strony podkreĞliü naleĪy, Īe jeĪeli nastąpi poprawa stanu zdrowia podopiecznego, pod-stawowym obowiązkiem opiekuna ubezwłasnowolnionego całkowicie w zakresie pieczy nad osobą jest wniesienie o uchylenie lub zmianĊ ubezwłasnowolnienia54.

Ustawa z dnia 19 sierpnia 1994 r. o ochronie zdrowia psychicznego55 statuuje wymóg pisemnej zgody przedstawiciela ustawowego osoby ubezwłasnowolnionej całkowicie na przyjĊcie jej do szpitala psychiatrycznego (art. 22 ust. 3 u.o.z.p.) niezaleĪnie od tego, czy osoba pełnoletnia całkowicie ubezwłasnowolniona jest zdolna do wyraĪenia zgody w tym przedmiocie. Ustawa przewiduje jednak, Īe w tych przypadkach, kiedy osoba pełnoletnia całkowicie ubezwłasnowolniona jest zdolna do wyraĪenia zgody, na umieszczenie w szpitalu psychiatrycznym wyma-gane jest takĪe uzyskanie jej zgody (art. 22 ust. 4 zd. 1 u.o.z.p.). Oceny zdolnoĞci pacjenta ubezwłasnowolnionego całkowicie do wyraĪenia Ğwiadomej zgody na przyjĊcie do szpitala dokonuje lekarz w oparciu o kryteria wskazane w art. 3 pkt 4 u.o.z.p.56 Zgodnie z nim, ilekroü w ustawie jest mowa o zgodzie, oznacza to

52

Ustawa z dnia 5 grudnia 1996 r. o zawodach lekarza i lekarza dentysty, Dz. U. z 2015 r., poz. 464 [dalej cyt.: u.z.l.].

53

KALUS, Opieka nad osobą całkowicie ubezwłasnowolnioną, s. 138.

54

Zob. w szczególnoĞci tamĪe, s. 137 oraz IGNATOWICZ, [w:] Kodeks rodzinny i opiekuĔczy.

Ko-mentarz, s. 1213-1214.

55

Dz. U. z 2011 r. Nr 231, poz. 1375 z póĨn. zm. [dalej cyt.: u.o.z.p.].

56

S. DĄBROWSKI, J. PIETRZYKOWSKI, [w:] S. DĄBROWSKI, J. PIETRZYKOWSKI, Ustawa o

(12)

bodnie wyraĪoną zgodĊ osoby z zaburzeniami psychicznymi, która – niezaleĪnie od stanu jej zdrowia psychicznego – jest rzeczywiĞcie zdolna do zrozumienia przekazywanej w dostĊpny sposób informacji o celu przyjĊcia do szpitala psy-chiatrycznego, jej stanie zdrowia, proponowanych czynnoĞciach diagnostycznych i leczniczych oraz o dających siĊ przewidzieü skutkach tych działaĔ lub ich zanie-chaĔ. Jak widaü, zdolnoĞü pacjenta do wyraĪenia Ğwiadomej zgody podlega oce-nie w oderwaniu od jej zdolnoĞci do czynnoĞci prawnych; jak juĪ wyĪej zazna-czono, zgodnie z przepisami ustawy o ochronie zdrowia psychicznego zgodĊ mo-gą wyraziü takĪe pacjenci pozbawieni zdolnoĞci do czynnoĞci prawnych57.

Przedstawiciel ustawowy osoby pełnoletniej ubezwłasnowolnionej całkowicie wyraĪa zgodĊ na przyjĊcie jej do szpitala psychiatrycznego za zezwoleniem sądu opiekuĔczego właĞciwego ze wzglĊdu na miejsce zamieszkania tej osoby (art. 22 ust. 5 u.o.z.p.). Zezwolenia udziela sąd opiekuĔczy na wniosek opiekuna, sprawu-jąc swoistą kontrolĊ nad jego zamierzonym działaniem, polegającym na wyraĪe-niu zgody na hospitalizacjĊ podopiecznego. Oznacza to, Īe bezpoĞrednie skutki w stosunku do osoby podopiecznego nastąpią dopiero z chwilą udzielenia zgody przez jego przedstawiciela ustawowego. Zgodziü siĊ naleĪy, Īe wyraĪenie przez opiekuna zgody na przyjĊcie do szpitala psychiatrycznego zostało w sposób nor-matywny uznane za waĪniejszą sprawĊ dotyczącą osoby poddanej opiece58. Posta-nowienie sądu obejmujące zezwolenie sądu na wyraĪenie zgody przez przedsta-wiciela ustawowego staje siĊ skuteczne z chwilą jego uprawomocnienia (art. 593 k.p.c.)59.

JeĪeli oĞwiadczenia opiekuna i zdolnego do wyraĪenia zgody podopiecznego w sprawie przyjĊcia do szpitala psychiatrycznego są sprzeczne, zgodĊ na przyjĊ-cie do szpitala wyraĪa sąd opiekuĔczy właĞciwy ze wzglĊdu na miejsce zamiesz-kania podopiecznego (art. 22 ust. 4 zd. 2 u.o.z.p.). Jak siĊ wydaje, sąd orzeka w takim przypadku na wniosek osoby ubezwłasnowolnionej zdolnej do wyraĪenia zgody albo na wniosek jej opiekuna60. Ze wzglĊdu na to, Īe art. 22 ust. 4 u.o.z.p.

57

Szerzej zob. B. JANISZEWSKA, Zadania sądu opiekuĔczego w Ğwietle przepisów ustawy

o ochronie zdrowia psychicznego, „Rodzina i Prawo” 2008, nr 9-10, s. 39-40 i powołana tam

litera-tura oraz TAĩ, Zgoda na udzielenie Ğwiadczenia zdrowotnego, s. 139-141 i powołana tam literatura.

58

Jak siĊ wydaje w stosunku do innych czynnoĞci leczniczych konieczne bĊdzie dokonanie indywidualnej oceny z punktu widzenia art. 156 k.r.o., tzn. czy dana czynnoĞü naleĪy do waĪniej-szych spraw dotyczących osoby podopiecznego. Szerzej zob. JANISZEWSKA, Zgoda na udzielenie Ğwiadczenia zdrowotnego, s. 301-303 oraz 519.

59

S. DĄBROWSKI, [w:] DĄBROWSKI, PIETRZYKOWSKI, Ustawa o ochronie zdrowia psychicznego, s. 134.

60

DĄBROWSKI, PIETRZYKOWSKI, [w:] DĄBROWSKI, PIETRZYKOWSKI, Ustawa o ochronie zdrowia

psychicznego, s. 133; por. M. SYCHOWICZ, PostĊpowanie w sprawach z ustawy o ochronie zdrowia

(13)

dotyczy jedynie sytuacji, w której osoba ubezwłasnowolniona całkowicie i jej opiekun składają sprzeczne oĞwiadczenia woli w kwestii przyjĊcia do szpitala psychiatrycznego, w literaturze prezentowany jest pogląd o braku podstaw do sto-sowania powołanego unormowania w tych przypadkach, kiedy zarówno opiekun, jak i jego podopieczny odmawiają zgody na przyjĊcie do szpitala oraz wówczas, gdy została wyraĪona wola przez jednego z uprawnionych przy braku oĞwiadcze-nia drugiego z nich61.

Jakkolwiek zgodna odmowa na przyjĊcie do szpitala nie jest objĊta kontrolą sądu opiekuĔczego w trybie art. 22 ust. 4 zd. 2 u.o.z.p., zachowania przedstawi-ciela ustawowego pozostają pod nadzorem sądu nad wykonywaniem opieki na podstawie przepisów k.r.o. Oznacza to dopuszczalną ingerencjĊ sądu w sposób sprawowania opieki, jeĪeli potwierdzi siĊ, Īe odmowa zgody przez opiekuna sta-nowi przejaw szerzej ujĊtego nienaleĪytego wykonywania przez niego obowiąz-ków wynikających ze stosunku opieki62. Zgodnie z art. 572 k.p.c., kaĪdy, komu znane jest zdarzenie uzasadniające wszczĊcie postĊpowania z urzĊdu, ma obowią-zek powiadomiü o tym sąd opiekuĔczy. Stosowną informacjĊ o zaniedbaniach ze strony opiekuna osoby ubezwłasnowolnionej całkowicie sąd moĪe w szczególno-Ğci uzyskaü od członków rodziny, osób z otoczenia pacjenta, lekarza, a takĪe kie-rownika podmiotu leczniczego udzielającego Ğwiadczenia zdrowotnego w zakre-sie psychiatrycznej opieki zdrowotnej. Wypada zaznaczyü, Īe w stosunku do tego ostatniego podmiotu uszczegółowienie zasady wyraĪonej w art. 572 k.p.c. znala-zło wyraz w art. 17 u.o.z.p., z którego wynika obowiązek kierownika podmiotu leczniczego zawiadomienia sądu opiekuĔczego miejsca zamieszkania pacjenta o nienaleĪytym sprawowaniu opieki w przypadku stwierdzenia zaniedbaĔ ze stro-ny opiekuna63.

PodkreĞlenia wymaga szczególna rola przedstawiciela ustawowego osoby peł-noletniej całkowicie ubezwłasnowolnionej niezdolnej do wyraĪenia zgody w przypadkach okreĞlanych w ustawie o ochronie zdrowia psychicznego jako „nagłe”, bowiem wówczas nie jest wymagane uzyskanie przed przyjĊciem do szpitala psychiatrycznego zgody sądu opiekuĔczego (art. 22 ust. 5 in fine u.o.z.p.). Nagłą sytuacją w rozumieniu powołanego wyĪej przepisu moĪe byü

61

JANISZEWSKA, Zgoda na udzielenie Ğwiadczenia zdrowotnego, s. 285-286 i 291.

62

Szerzej zob. w szczególnoĞci tamĪe, s. 285-288; zob. takĪe J. PIETRZYKOWSKI, [w:] DĄBROW

-SKI, PIETRZYKOWSKI, Ustawa o ochronie zdrowia psychicznego, s. 108.

63

Szerzej zob. np. PIETRZYKOWSKI, [w:] DĄBROWSKI, PIETRZYKOWSKI, Ustawa o ochronie

zdro-wia psychicznego, s. 107-108 oraz J. DUDA, Komentarz do ustawy o ochronie zdrowia psychicznego, Warszawa: LexisNexis 2012, s. 189-192.

(14)

realne zagroĪenie dla zdrowia lub Īycia własnego lub innych osób64, psychoza z zaburzeniami ĞwiadomoĞci (głĊboka i wszechstronna dezorientacja), ostre gwał-towne pobudzenie ruchowe, intoksykacja, gwałgwał-towne niszczenie mienia65. O ka Ī-dorazowym przyjĊciu do szpitala osoby pełnoletniej ubezwłasnowolnionej całko-wicie w warunkach przewidzianych w art. 22 ust. 5 u.o.z.p., kierownik szpitala psychiatrycznego zawiadamia bezzwłocznie sąd opiekuĔczy miejsca siedziby szpitala, wskazując okolicznoĞci uzasadniające przyjĊcie (art. 22 ust. 6 u.o.z.p.). W braku takiego powiadomienia, przedstawiciel ustawowy66 moĪe Īądaü wszczĊ-cia postĊpowania mającego na celu kontrolĊ legalnoĞci przyjĊcia i umieszczenia w szpitalu psychiatrycznym osoby ubezwłasnowolnionej całkowicie bez jej zgody (art. 25 ust. 2 u.o.z.p.)67.

W wyjątkowych przypadkach brak zgody opiekuna nie jest przeszkodą w przyjĊciu ubezwłasnowolnionego całkowicie do szpitala. Ustawa dopuszcza przyjĊcie do szpitala bez zgody ubezwłasnowolnionego i jego opiekuna w takich sytuacjach, kiedy dotychczasowe zachowanie ubezwłasnowolnionego wskazuje na to, Īe z powodu choroby psychicznej zagraĪa bezpoĞrednio jego własnemu Īy-ciu albo Īyciu lub zdrowiu innych osób (art. 23 ust. 1 u.o.z.p.). O przyjĊciu do szpitala takiej osoby postanawia lekarz wyznaczony do tej czynnoĞci po osobi-stym zbadaniu pacjenta i zasiĊgniĊciu w miarĊ moĪliwoĞci opinii drugiego leka-rza psychiatry albo psychologa. Ma on obowiązek wyjaĞniü przedstawicielowi osoby ubezwłasnowolnionej całkowicie przyczyny przyjĊcia jej do szpitala bez zgody i poinformowaü go o prawach chorego (art. 23 ust. 2 i 3 u.o.z.p.)68.

NaleĪy zaznaczyü, Īe w takich samych okolicznoĞciach, tj. wówczas gdy za-chowanie ubezwłasnowolnionego całkowicie wskazuje na to, Īe z powodu zabu-rzeĔ psychicznych moĪe on zagraĪaü bezpoĞrednio własnemu Īyciu albo Īyciu lub zdrowiu innych osób, ustawa analogicznie dopuszcza poddanie osoby ubez-własnowolnionej całkowicie badaniu psychiatrycznemu nie tylko bez jej zgody,

64

Szerzej zob. J. PRZYBYSZ, Psychiatria sądowa. Opiniowanie w postĊpowaniu cywilnym, wyd. II, ToruĔ: Fundacja Tumult 2007, s. 42.

65

DĄBROWSKI, PIETRZYKOWSKI, [w:] DĄBROWSKI, PIETRZYKOWSKI, Ustawa o ochronie zdrowia

psychicznego, s. 134; zob. takĪe DUDA, Komentarz do ustawy o ochronie zdrowia psychicznego, s. 232-233.

66

Przedstawiciel ustawowy jest jednym z podmiotów, które mogą złoĪyü stosowny wniosek. Krąg podmiotów legitymowanych okreĞla art. 25 ust. 2 u.o.z.p.

67

Zob. SYCHOWICZ, PostĊpowanie w sprawach z ustawy o ochronie zdrowia psychicznego, s. 18 oraz P. GAŁECKI, K. BOBIēSKA, K. EICHSTAEDT, Ustawa o ochronie zdrowia psychicznego.

Ko-mentarz, Warszawa: LexisNexis 2013, s. 149-150.

68

(15)

ale takĪe bez zgody jej przedstawiciela ustawowego69 (art. 21 ust. 1 u.o.z.p.)70. W orzecznictwie przez bezpoĞrednie zagroĪenie Īycia lub zdrowia rozumie siĊ ta-ki stan, w którym „istnieje wysota-ki stopieĔ prawdopodobieĔstwa, Īe zagroĪone atakiem dobro zostanie zaatakowane natychmiast, w najbliĪszej chwili”71. Ko-niecznoĞü przeprowadzenia takiego badania stwierdza lekarz psychiatra, a w razie niemoĪnoĞci uzyskania pomocy lekarza psychiatry – inny lekarz. Przed przystą-pieniem do badania uprzedza siĊ osobĊ badaną lub jej przedstawiciela ustawowe-go o przyczynach przeprowadzenia badania bez jej zustawowe-gody. W tych przypadkach, kiedy lekarz uzna za konieczne przeprowadzenie interwencji medycznej w warun-kach szpitalnych, ustawa dopuszcza stosowanie wobec osoby wykazującej zabu-rzenia psychiczne przymusu bezpoĞredniego (art. 21 ust. 2 i 3 u.o.z.p.)72.

JeĪeli zachowanie podopiecznego nie stanowi bezpoĞredniego zagroĪenia dla jego Īycia albo Īycia lub zdrowia innych osób, jednak uzasadnia wniosek, Īe nie-przyjĊcie go do szpitala spowoduje znaczne73 pogorszenie stanu jego zdrowia psychicznego bądĨ stan ubezwłasnowolnionego całkowicie niezdolnego do zaspo-kajania potrzeb Īyciowych moĪe ulec poprawie w wyniku leczenia w szpitalu (art. 29 ust. 1 u.o.z.p.), opiekun moĪe wnioskowaü o przyjĊcie podopiecznego do szpitala psychiatrycznego (art. 29 ust. 2 u.o.z.p.)74. W literaturze przesłankĊ w postaci „znacznego pogorszenie stanu zdrowia psychicznego” interpretuje siĊ z uwzglĊdnieniem przepisu art. 2 pkt 2 u.o.z.p. jako „doprowadzenie siĊ bez le-czenia do takiego stanu, który uniemoĪliwiaü bĊdzie osobie psychicznie chorej funkcjonowanie w rodzinie, w miejscu zamieszkania lub w pracy”75. O potrzebie

69

W literaturze zwraca siĊ uwagĊ na to, Īe ze wzglĊdu na bezpoĞrednie zagroĪenie wskazanych dóbr, zwrot „bez zgody przedstawiciela ustawowego” naleĪy rozumieü jako „niezaleĪnie od stano-wiska przedstawiciela ustawowego, a nawet wbrew jego woli”. Jak siĊ wydaje, analogicznie naleĪy rozumieü zwrot „bez zgody” odnoszący siĊ do pacjenta, DĄBROWSKI, [w:] DĄBROWSKI, PIETRZY

-KOWSKI, Ustawa o ochronie zdrowia psychicznego, s. 122; szerzej zob. JANISZEWSKA, Zgoda na

udzielenie Ğwiadczenia zdrowotnego, s. 202 i powołana tam literatura.

70

Jak widaü, ustawa dopuszcza pominiĊcie zgody pacjenta na badanie psychiatryczne tylko wówczas, gdy z powodu zaburzeĔ psychicznych zagroĪone są najcenniejsze dobra i „zachodzi po-trzeba podporządkowania autonomii jednostki dobrom wyĪszego rzĊdu”, DĄBROWSKI, [w:] DĄB

-ROWSKI, PIETRZYKOWSKI, Ustawa o ochronie zdrowia psychicznego, s. 120.

71

Wyrok SN z dnia 11 grudnia 1978 r., sygn. akt II KR 266/78, LEX nr 19532.

72

Szerzej zob. DĄBROWSKI, [w:] DĄBROWSKI, PIETRZYKOWSKI, Ustawa o ochronie zdrowia

psy-chicznego, s. 120-124 oraz DUDA, Komentarz do ustawy o ochronie zdrowia psychicznego, s. 221-222.

73

Zob. DUDA, Komentarz do ustawy o ochronie zdrowia psychicznego, s. 254-255 i powołane tam orzecznictwo.

74

Zob. T. CYSEK, Ł. KORÓZS, Funkcjonowanie ustawy o ochronie zdrowia psychicznego, https://sip.legalis.pl/index.seam [dostĊp: 28.04.2015].

75

DĄBROWSKI, PIETRZYKOWSKI, [w:] DĄBROWSKI, PIETRZYKOWSKI, Ustawa o ochronie zdrowia

(16)

umieszczenia podopiecznego w szpitalu psychiatrycznym bez jego zgody76 orzeka sąd. Warunkiem rozpoznania sprawy przez sąd jest dołączenie do wniosku orze-czenia lekarza psychiatry uzasadniającego potrzebĊ leczenia w szpitalu, wydane-go na uzasadnione Īądanie osoby uprawnionej do złoĪenia wniosku na podstawie art. 29 u.o.z.p. W przypadku niezałączenia do wniosku orzeczenia lekarskiego lub gdy zostało ono wydane w okresie dłuĪszym niĪ 14 dni przed dniem złoĪenia wniosku, sąd zwraca wniosek. Nie stosuje siĊ w tym przypadku przepisów art. 130 k.p.c. (art. 30 ust. 2 u.o.z.p.), zatem zwrot wniosku nastąpi bez uprzedniego wezwania przedstawiciela ustawowego do złoĪenia orzeczenia lekarskiego77.

Zgoda na przyjĊcie do szpitala nie moĪe byü traktowana jako zgoda na lecze-nie lub inne procedury medyczne. Przeprowadzelecze-nie badaĔ, stosowanie farmakote-rapii wymaga odrĊbnej zgody pacjenta lub/i jego przedstawiciela ustawowego78. Wobec pacjenta pełnoletniego ubezwłasnowolnionego całkowicie przyjĊtego do szpitala psychiatrycznego bez jego zgody moĪna stosowaü tylko niezbĊdne czyn-noĞci lecznicze, mające na celu usuniĊcie przyczyn leczenia (art. 33 ust. 1 u.o.z.p.)79. Ustawa dopuszcza w wymienionych przypadkach stosowanie przymu-su bezpoĞredniego wzglĊdem pacjenta (art. 34 zd. 1 u.o.z.p.). ĝwiadczenia zdro-wotne stwarzające podwyĪszone ryzyko wymagają natomiast odrĊbnej zgody pa-cjenta lub jego przedstawiciela ustawowego (art. 33 ust. 3 u.o.z.p.). Zgodnie z § 1 rozporządzenia Ministra Zdrowia z dnia 24 kwietnia 2012 r. w sprawie wykazu ĞwiadczeĔ zdrowotnych stwarzających podwyĪszone ryzyko dla pacjenta, których udzielenie wymaga zgody80, naleĪą do nich: punkcja podpotyliczna lub lĊdĨwio-wa, przeprowadzana w celu pobrania płynu mózgowo-rdzeniowego lub podania

leków oraz leczenie elektrowstrząsami.

76

W literaturze zwraca siĊ uwagĊ na pewną niespójnoĞü regulacji art. 29 ust. 1 i ust. 2 u.o.z.p., która polega na tym, Īe w ust. 1 uĪyto sformułowania „bez zgody wymaganej w art. 22”, a w ust. 2 – „bez jej [tzn. osoby, której dotyczy wniosek – H.W.] zgody”. Proponuje siĊ, aby wskazaną, jak siĊ wydaje – niezamierzoną, sprzecznoĞü rozstrzygnąü na korzyĞü sformułowania zawartego w ust. 1 art. 29. Oznaczałoby to, Īe jeĪeli zaistnieją przesłanki wskazane w art. 29 ust. 1 u.o.z.p., podmioty wskazane w art. 29 ust. 2 lub 3 mogą wnosiü o umieszczenie osoby chorej w szpitalu psychiatrycz-nym bez wzglĊdu na stanowisko przedstawiciela ustawowego, PIETRZYKOWSKI, [w:] DĄBROWSKI, PIETRZYKOWSKI, Ustawa o ochronie zdrowia psychicznego, s. 162-163.

77

Szerzej zob. np. SYCHOWICZ, PostĊpowanie w sprawach z ustawy o ochronie zdrowia

psychicznego, s. 20-21.

78

A. WOħNIAK, K. KATARASIēSKA-PIERZGALSKA, [w:] Psychiatria, s. 682.

79

Szerzej zob. DĄBROWSKI, [w:] DĄBROWSKI, PIETRZYKOWSKI, Ustawa o ochronie zdrowia

psy-chicznego, s. 168-170.

80

(17)

Przedstawiciel ustawowy osoby ubezwłasnowolnionej całkowicie umieszczo-nej w szpitalu psychiatrycznym bez jej zgody81 moĪe Īądaü wypisania podopiecz-nego ze szpitala. ĩądanie takie moĪe byü zgłoszone w dowolnej formie. W razie odmowy wypisania, opiekun moĪe wystąpiü do sądu opiekuĔczego, w którego okrĊgu znajduje siĊ szpital, o nakazanie wypisania (art. 36 ust. 3 u.o.z.p.). Wystą-pienie z wnioskiem do sądu o wypisanie podopiecznego ze szpitala jest ograni-czone terminem. Termin ten wynosi siedem dni i zaczyna swój bieg z chwilą po-wiadomienia przez szpital o odmowie wypisania oraz o terminie i sposobie zło Īe-nia wniosku do sądu opiekuĔczego celem wszczĊcia postĊpowania kontrolnego co do zasadnoĞci odmowy wypisania ze szpitala82. W literaturze zwraca siĊ uwagĊ na to, Īe wniosek do sądu moĪe złoĪyü nie tylko ta osoba, której Īądanie wypisania ze szpitala spotkało siĊ z odmową szpitala, ale kaĪda z osób uprawnionych w myĞl art. 36 ust. 3 w zw. z ust. 2 u.o.z.p. Oznacza to, Īe wniosek taki moĪe zło-Īyü takĪe przedstawiciel ustawowy osoby ubezwłasnowolnionej całkowicie, nie-zaleĪnie od tego, czy domagał siĊ wypisania podopiecznego ze szpitala, czy nie83.

JeĪeli przyczyną ubezwłasnowolnienia całkowitego było pijaĔstwo lub narko-mania, opiekun moĪe domagaü siĊ leczenia odwykowego podopiecznego.

Obowiązek troski o stan zdrowia podopiecznego nie ogranicza siĊ, co oczywi-ste, do zdrowia psychicznego. Przedstawiciel ustawowy jest takĪe uprawniony do decydowania lub współdecydowania o wykonaniu innych (niĪ objĊte psychia-tryczną opieką zdrowotną) ĞwiadczeĔ; w zaleĪnoĞci od konkretnego stanu fak-tycznego moĪe on wyraziü zgodĊ na interwencjĊ leczniczą albo jako wyłącznie uprawiony albo współuprawniony. Zasady udzielania zgody na przeprowadzenie badania lub udzielenie innych ĞwiadczeĔ zdrowotnych zostały zawarte w przepi-sach ustawy z dnia 5 grudnia 1996 r. o zawodach lekarza i lekarza dentysty.

JeĪeli pacjent jest osobą ubezwłasnowolnioną całkowicie zgodĊ na przepro-wadzenie badania lub udzielenie innego Ğwiadczenia zdrowotnego wyraĪa jej przedstawiciel ustawowy (art. 32 ust. 4 zd. 1 u.z.l.). Zgoda opiekuna jest w tym przypadku zawsze konieczną przesłanką legalnoĞci interwencji medycznej84. Wy-móg tzw. zgody kumulatywnej ustawa statuuje jedynie w odniesieniu do pacjenta

81

W literaturze zwraca siĊ uwagĊ, Īe wbrew dosłownemu brzmieniu przepisów art. 35 i 36 oraz tytułu podrozdziału u.o.z.p. zawierającego powołane unormowania, dotyczą one nie tylko przypad-ków wypisania ze szpitala psychiatrycznego osób przebywających w nim bez ich zgody, ale takĪe bez zgody wymaganej w art. 22 u.o.z.p. (por. art. 23 u.o.z.p.), SYCHOWICZ, PostĊpowanie w

spra-wach z ustawy o ochronie zdrowia psychicznego, s. 21.

82

DĄBROWSKI, [w:] DĄBROWSKI, PIETRZYKOWSKI, Ustawa o ochronie zdrowia psychicznego, s. 176-177.

83

SYCHOWICZ, PostĊpowanie w sprawach z ustawy o ochronie zdrowia psychicznego, s. 21-22.

84

(18)

ubezwłasnowolnionego całkowicie, który „jest w stanie z rozeznaniem wypowie-dzieü opiniĊ w sprawie badania” (art. 32 ust. 4 zd. 2 u.z.l.)85. Oznacza to, Īe ubez-własnowolniony całkowicie, jeĞli tylko jego stan pozwala na rozeznane wypo-wiedzenie swojej opinii w tym przedmiocie, uzyskuje moĪliwoĞü współdecydo-wania, ale tylko o wykonaniu badania86. SkutecznoĞü zgody zaleĪy zatem w tym przypadku od jej łącznego udzielenia przez pacjenta i przedstawiciela. Niezdol-noĞü pacjenta powoduje, Īe wyłącznie uprawnionym do wyraĪenia zgody jest je-go przedstawiciel ustawowy.

Dopóki nie zachodzi podejrzenie działania przedstawiciela ustawowego na niekorzyĞü pacjenta, tak długo brak uzasadnienia dla kwestionowania jego stano-wiska. Trudno jednak odmówiü racjonalnoĞci ustawodawcy, który wydaje siĊ za-kładaü, Īe wszĊdzie tam, gdzie istnieje ryzyko takiego podejrzenia87, rozstrzy-gniĊcie co do celowoĞci dokonania oznaczonych czynnoĞci medycznych powinno naleĪeü do właĞciwego sądu88.

ĝrodki nadzoru nad działaniami przedstawiciela ustawowego, o czym była juĪ mowa, przewidują zarówno przepisy k.r.o., jak i ustaw „medycznych”. W kwestii wzajemnego stosunku przepisów k.r.o. i u.z.l. sformułowany został w literaturze pogląd, zgodnie z którym, unormowania zawarte w ustawie o zawodach lekarza i lekarza dentysty nie stanowią regulacji szczególnych wzglĊdem art. 156 k.r.o. Te pierwsze normują bowiem jedynie „strukturĊ podmiotową zgody na wykona-nie czynnoĞci leczniczych”, natomiast nie dotyczą wymagaĔ, jakie muszą byü spełnione, aby oĞwiadczenie przedstawiciela ustawowego wywołało skutki praw-ne. Do tych ostatnich odnoszą siĊ przepisy k.r.o. (art. 156 w zw. z art. 178 § 2), które statuują wymóg uzyskiwania zezwolenia sądu opiekuĔczego we wszelkich waĪniejszych sprawach, które dotyczą osoby podopiecznego. Poza sporem pozo-staje, Īe ze wzglĊdu na swoją nieporadnoĞü, spowodowaną zaburzeniami psy-chicznymi, osoby ubezwłasnowolnione wymagają wzmoĪonej ochrony prawnej. Nie budzi takĪe wątpliwoĞci, na co zwracano juĪ uwagĊ, Īe prewencyjna kontrola decyzji przedstawicieli ustawowych (art. 156 k.r.o.), jeĞli nie wyłącza, to co

85

Por. M. BORATYēSKA, P. KONIECZNIAK, Prawa pacjenta, Warszawa: Difin 2001, s. 236.

86

Ustawa przewiduje łagodniejsze wymagania odnoĞnie zasad przeprowadzania badania pa-cjenta w stosunku do zasad udzielania innych ĞwiadczeĔ zdrowotnych. W przypadku pozostałych czynnoĞci diagnostycznych i terapeutycznych, ich zgodnoĞü z prawem jest uwarunkowana spełnie-niem ogólnych wymagaĔ dotyczących Ğwiadomego wyraĪenia zgody, JANISZEWSKA, Zgoda na

udzielenie Ğwiadczenia zdrowotnego, s. 495.

87

Co miałoby w szczególnoĞci miejsce w sytuacji, gdy decyzja lekarza o potrzebie interwencji medycznej stoi w sprzecznoĞci z decyzją przedstawiciela ustawowego.

88

Por. M. NESTEROWICZ, Glosa do wyroku Cour Administrative d’Appel de Paris z 9 czerwca

(19)

mniej minimalizuje prawdopodobieĔstwo wystąpienia niekorzystnych skutków swobody działania opiekuna. PodkreĞlenia wymaga, Īe w ustawie o zawodach le-karza i lele-karza dentysty, w odróĪnieniu od przepisów ustawy o ochronie zdrowia psychicznego, Īadnemu z rodzajów interwencji medycznej nie przypisano norma-tywnie cechy „waĪniejszej sprawy dotyczącej osoby podopiecznego”, co oznacza, Īe kaĪdy z przypadków powinien podlegaü indywidualnej ocenie z punktu widze-nia art. 156 k.r.o.89

W przypadku interwencji medycznych zaliczanych do „waĪniejszych spraw, które dotyczą osoby podopiecznego” w rozumieniu art. 156 k.r.o., sąd opiekuĔczy sprawuje nadzór nad decyzjami przedstawiciela ustawowego, udzielając zezwole-nia na wyraĪenie przez niego zgody na udzielenie Ğwiadczenia zdrowotnego. Trafnie wskazuje siĊ w literaturze, Īe skoro opiekun nie musi uzyskiwaü zezwo-lenia sądu opiekuĔczego na niewyraĪenie zgody na interwencjĊ medyczną, usta-wa powinna przewidyusta-waü inne sposoby kontrolowania jego decyzji, zwłaszcza, Īe nie da siĊ wykluczyü przypadków, w których brak zgody na udzielenie Ğwiad-czenia zdrowotnego bĊdzie sprzeczny z dobrem podopiecznego. W przypadkach wskazanych w ustawie stanowisko przedstawiciela ustawowego pozostaje bez wpływu na moĪliwoĞü przeprowadzenia badania lub udzielenia innego Ğwiadcze-nia zdrowotnego. I tak brak zgody przedstawiciela ustawowego nie stoi na prze-szkodzie wykonaniu czynnoĞci medycznych, o ile są one niezbĊdne dla usuniĊcia niebezpieczeĔstwa utraty przez pacjenta Īycia lub ciĊĪkiego uszkodzenia ciała bądĨ ciĊĪkiego rozstroju zdrowia (art. 34 ust. 6 u.z.l.)90. Ustawa zastrzega, Īe dotyczy to jedynie ĞciĞle okreĞlonego rodzaju czynnoĞci, a mianowicie wykona-nia zabiegu operacyjnego albo zastosowawykona-nia takiej metody leczewykona-nia lub diagno-styki, która stwarzałaby podwyĪszone ryzyko dla pacjenta91. W takich przypad-kach wymagana jest jednak zgoda sądu opiekuĔczego92, a lekarz do czasu wy-dania stosownego rozstrzygniĊcia przez sąd ma prawo zatrzymania pacjenta

89

JANISZEWSKA, Zgoda na udzielenie Ğwiadczenia zdrowotnego, s. 518-519.

90

W literaturze podkreĞla siĊ, Īe przepis art. 34 ust. 6 u.z.l. ma zastosowanie wówczas, gdy niebezpieczeĔstwo pogorszenia siĊ stanu zdrowia nie jest bezpoĞrednie i nagłe, M. MALCZEWSKA, [w:] Ustawa o zawodach lekarza i lekarza dentysty. Komentarz, red. E. ZieliĔska, Warszawa: LEX a Woltes Kluwer business 2014, s. 647.

91

Na temat relacji miĊdzy art. 32 ust. 6 i art. 34 ust. 6 u.z.l. zob. T. DUKIET-NAGÓRSKA,

ĝwia-doma zgoda pacjenta w ustawodawstwie polskim, „Prawo i Medycyna” 2000, nr 6-7, s. 78 n.

92

JeĪeli zwłoka spowodowana postĊpowaniem w sprawie uzyskania zgody groziłaby pacjento-wi niebezpieczeĔstwem utraty Īycia, ciĊĪkiego uszkodzenia ciała lub ciĊĪkiego rozstroju zdrowia, lekarz moĪe wykonaü zabieg operacyjny albo zastosowaü metodĊ leczenia lub diagnostyki stwarza-jąca podwyĪszone ryzyko dla pacjenta takĪe bez zgody właĞciwego sądu opiekuĔczego. Ustawa na-kłada w takich okolicznoĞciach na lekarza, o ile jest to moĪliwe, obowiązek zasiĊgniĊcia opinii z innego lekarza, najlepiej tej samej specjalnoĞci (art. 34 ust. 7 u.z.l.).

(20)

w szpitalu. Natomiast przepis art. 34 ust. 7 u.z.l. pozwala lekarzowi na dokonanie zabiegu operacyjnego albo zastosowanie metody leczenia lub diagnostyki, która stwarzałaby podwyĪszone ryzyko dla pacjenta bez zgody tak przedstawiciela ustawowego, jak i sądu opiekuĔczego.

Kontroli sądu podlega stanowisko przedstawiciela ustawowego sprzeczne ze stanowiskiem podopiecznego zdolnego do wyraĪenia zgody w tym znaczeniu, Īe w tych przypadkach, kiedy osoba ubezwłasnowolniona, jednak dysponująca do-statecznym rozeznaniem, sprzeciwia siĊ czynnoĞciom medycznym, ustawa wyma-ga, poza zgodą jej przedstawiciela ustawowego, zgody sądu opiekuĔczego. Zgoda taka jest, co zrozumiałe, wymagana takĪe wtedy, gdy czynnoĞciom lekarza sprze-ciwia siĊ zarówno ubezwłasnowolniony całkowicie zdolny do wyraĪenia zgody, jak i jego przedstawiciel ustawowy (art. 32 ust. 6 u.z.l.)93. Zgodnie z art. 32 ust. 10 u.z.l., sądem opiekuĔczym właĞciwym miejscowo dla udzielania zgody na wy-konywanie czynnoĞci medycznych jest sąd, w okrĊgu którego czynnoĞci te mają byü wykonane.

W ustawie nie została natomiast uregulowana sytuacja, kiedy przedstawiciel ustawowy osoby, która nie jest zdolna do działania z rozeznaniem, sprzeciwia siĊ dokonaniu zabiegu lekarskiego. Wydaje siĊ jednak, Īe za dopuszczeniem drogi sądowej we wskazanej sytuacji przemawia wykładnia logiczna i funkcjonalna. JeĞli ustawa dopuszcza moĪliwoĞü podwaĪenia decyzji przedstawiciela ustawo-wego w sytuacjach, kiedy „podopieczny” działa z dostatecznym rozeznaniem, to tym bardziej ingerencjĊ sądu naleĪałoby dopuĞciü wówczas, gdy po stronie pa-cjenta brak takiego rozeznania94.

5. USTANIE OPIEKI. ZWOLNIENIE OPIEKUNA

Analogicznie do ustanowienia opieki i powołania opiekuna, wygaĞniĊcie funk-cji opiekuna naleĪy odróĪniaü od ustania opieki95. Jak była o tym mowa, opieka nad ubezwłasnowolnionym całkowicie ustaje z mocy prawa w razie uchylenia ubezwłasnowolnienia lub zmiany ubezwłasnowolnienia całkowitego na cz ĊĞcio-we (art. 177 k.r.o.). Wprawdzie brak w tym wzglĊdzie podstawy prawej, jednak

93

MALCZEWSKA, [w:] Ustawa o zwodach lekarza, s. 608-609.

94

Szerzej P. DZIENIS, Zgoda pacjenta jako warunek legalnoĞci leczenia, „Przegląd Sądowy” 2001, nr 11-12, s. 83-84. Zwolenników poglądu P. Dzienisa wymienia M. Malczewska. Wskazuje takĪe na odmienne poglądy w doktrynie, MALCZEWSKA,[w:] Ustawa o zwodach lekarza, s. 609-610.

95

(21)

nie budzi wątpliwoĞci, Īe opieka ustaje takĪe w przypadku Ğmierci podopiecz-nego96. Wraz z ustaniem opieki wygasa funkcja opiekuna97.

WygaĞniĊcie funkcji opiekuna moĪe mieü miejsce takĪe w czasie trwania opie-ki wskutek zwolnienia opiekuna przez sąd opiekuĔczy98. Ochrona interesów pod-opiecznego wymaga zwolnienia opiekuna przez sąd z urzĊdu, jeĪeli ten z powodu przeszkód faktycznych lub prawnych jest niezdolny do sprawowania opieki albo dopuszcza siĊ czynów lub zaniedbaĔ, które naruszają dobro podopiecznego (art. 169 § 2 k.r.o.). Zwolnienia z funkcji moĪe równieĪ Īądaü sam opiekun, o ile wy-kaĪe w tym wzglĊdzie „waĪne powody” (art. 169 § 1 k.r.o.). W literaturze przez „waĪne powody” rozumie siĊ te same okolicznoĞci, które uzasadniałyby uchyle-nie siĊ od objĊcia opieki, np. znaczne pogorszenie siĊ stanu zdrowia opiekuna, zmiana charakteru i miejsca pracy99. W literaturze przyjmuje siĊ, Īe w przypadku osób ubezwłasnowolnionych waĪnym powodem w rozumieniu art. 169 § 1 k.r.o. moĪe byü „nadmierne obciąĪenie opiekuna troską o osobĊ chorą psychicznie i wymagającą stałej, permanentnej pieczy lub teĪ powstanie u opiekuna braku zrozumienia czy uczucia niechĊci w stosunku do podopiecznego”100. Analogicz-nie jak zwolAnalogicz-nieAnalogicz-nie opiekuna z jego funkcji rówAnalogicz-nieĪ Ğmierü opiekuna nie powoduje ustania samej opieki, a jedynie ustanie stosunku pomiĊdzy dotychczasowym opie-kunem a podopiecznym101.

Zgodnie z art. 169 § 3 k.r.o., do czasu objĊcia opieki przez nowego opiekuna, opiekun (dotychczasowy), jeĪeli sąd opiekuĔczy nie postanowił inaczej, jest obo-wiązany prowadziü nadal pilne sprawy związane z opieką102. W literaturze

96

Zob. np. KALUS, Opieka nad osobą całkowicie ubezwłasnowolnioną, s. 196.

97

IGNATOWICZ, [w:] Kodeks rodzinny i opiekuĔczy. Komentarz, s. 1199, Nb 1.

98

Zob. np. DOLECKI, [w:] Kodeks rodzinny i opiekuĔczy. Komentarz, s. 822.

99

Zob. KALUS, Opieka nad osobą całkowicie ubezwłasnowolnioną, s. 191 i powołana tam litera-tura; zob. takĪe IGNATOWICZ, [w:] Kodeks rodzinny i opiekuĔczy. Komentarz, s. 1199-1200, IGNA

-CZEWSKI, Kodeks rodzinny i opiekuĔczy, s. 852-853, Nb 2 oraz CIEPŁA, [w:] Komentarz do spraw

rodzinnych, s. 698-699.

100

HAAK, HAAK-TRZUSKAWSKA, Kodeks rodzinny i opiekuĔczy, s. 190. Zob. teĪ powołaną tam literaturĊ.

101

Zob. np. LUDWICZAK, Ubezwłasnowolnienie, s. 89-90.

102

J. Ignaczewski zwraca uwagĊ, Īe przyjĊcie jako zasady obowiązku prowadzenia pilnych spraw pomimo zwolnienia opiekuna stanowi konsekwencjĊ tego, Īe „w ustawowym, modelowym ujĊciu” w jednej sprawie sąd zwalnia opiekuna, a nastĊpnie – juĪ w kolejnej, powierza obowiązki wynikające z opieki innej osobie. PomiĊdzy wydaniem tych dwóch postanowieĔ upływa pewien czas, w którym moĪe np. powstaü koniecznoĞü wyraĪenia zgody na Ğwiadczenie zdrowotne. Jednak w sądowej praktyce regułą jest łączenie spraw o zwolnienie opiekuna i powierzenie opieki, a ze wzglĊdu na to, Īe oba rozstrzygniĊcia (o zwolnienie opiekuna i o powierzenie opieki innej osobie) są skuteczne z chwilą ogłoszenia (art. 578 k.p.c.), objĊcie opieki przez nowego opiekuna nastĊpuje od razu po złoĪeniu przez niego przyrzeczenia (co ma miejsce z reguły po ogłoszeniu postanowienia sądu), IGNACZEWSKI, Kodeks rodzinny i opiekuĔczy, s. 853-854, Nb 4.

(22)

muje siĊ, Īe o zaliczeniu konkretnej sprawy do „pilnych” w rozumieniu art. 169 § 3 k.r.o. powinny decydowaü okolicznoĞci konkretnego przypadku, nie powinno jednak budziü wątpliwoĞci, Īe chodzi o te sprawy, których odroczenie spowoduje uszczerbek dla dobra czy interesów podopiecznego103. W przypadku ustania opie-ki obowiązek prowadzenia pilnych spraw został ograniczony do pilnych spraw związanych z zarządem majątkiem (art. 171 k.r.o.), co oznacza, Īe (zgodnie z lite-ralnym brzmieniem powołanego przepisu), po ustaniu opieki opiekun nie mógłby prowadziü pilnych spraw dotyczących osoby podopiecznego. W doktrynie, ze wzglĊdu na to, Īe zróĪnicowanie takie moĪe byü uzasadnione tylko w przypadku ustania opieki wskutek Ğmierci podopiecznego oraz wskutek uchylenia ubezwła-snowolnienia, unormowanie zawarte w art. 171 k.r.o. traktuje siĊ jako „swoiste przeoczenie ustawodawcy”104.

BIBLIOGRAFIA ħRÓDŁA PRAWA

Ustawa z dnia 25 lutego 1964 r. – Kodeks rodzinny i opiekuĔczy, Dz. U. z 2015 r., poz. 583 z póĨn. zm.

Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny, Dz. U. z 2014 r., poz. 121 z póĨn. zm.

Ustawa z dnia 17 listopada 1964 r. – Kodeks postĊpowania cywilnego, Dz. U. z 2014 r., poz. 101 z póĨn. zm.

Ustawa z dnia 19 sierpnia 1994 r. o ochronie zdrowia psychicznego, Dz. U. z 2011 r. Nr 231, poz. 1375 z póĨn. zm.

Ustawa z dnia 5 grudnia 1996 r. o zawodach lekarza i lekarza dentysty, Dz. U. z 2015 r., poz. 464.

Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 24 kwietnia 2012 r. w sprawie wykazu Ğwiad-czeĔ zdrowotnych stwarzających podwyĪszone ryzyko dla pacjenta, których udziele-nie wymaga zgody, Dz. U. Nr 100, poz. 503.

ORZECZNICTWO

Postanowienie SN z dnia 4 paĨdziernika 1966 r., sygn. akt II CR 317/66, LEX nr 520. Postanowienie SN z dnia 5 grudnia 1968 r., sygn. akt II CR 334/68, LEX nr 6426. Uchwała SN (7) z dnia 10 listopada 1969 r., sygn. akt III CZP 56/69, LEX nr 1027. Postanowienie SN z dnia 5 lipca 1972 r., sygn. akt II CR 206/72, LEX nr 7100. Postanowienie SN z dnia 29 listopada 1974 r., sygn. akt I CR 649/74, LEX nr 7622.

103

Zob. w szczególnoĞci KALUS, Opieka nad osobą całkowicie ubezwłasnowolnioną, s. 205 oraz powołana tam literatura; zob. takĪe HAAK, HAAK-TRZUSKAWSKA, Kodeks rodzinny i opiekuĔczy, s. 197.

104

KALUS, Opieka nad osobą całkowicie ubezwłasnowolnioną, s. 204-205; por. LUDWICZAK,

(23)

Wyrok SN z dnia 11 grudnia 1978 r., sygn. akt II KR 266/78, LEX nr 19532. Wyrok SN z dnia 11 grudnia 1979 r., sygn. akt II CR 448/79, Legalis.

Postanowienie SN z dnia 16 grudnia 1980 r., sygn. akt II CR 509/80, LEX nr 8290. Postanowienie SN z dnia 12 paĨdziernika 1987 r., sygn. akt II CZ 88/67, LEX nr 654. Postanowienie SN z dnia 17 lutego 1999 r., sygn. akt II CKN 184/98, LEX nr 1212960. Uchwała SN z dnia 14 paĨdziernika 2004 r., sygn. akt III CZP 37/04, „Orzecznictwo

Sądów Polskich” 2006, nr 4, poz. 47.

Wyrok TK z dnia 7 marca 2007 r., sygn. akt K 28/05, LEX nr 257749.

Postanowienie SA w GdaĔsku z dnia 9 marca 2010 r., sygn. akt I ACa 72/10, LEX nr 653705.

Postanowienie SN z dnia 26 stycznia 2012 r., sygn. akt III CSK 169/11, Legalis. Postanowienie SN z dnia 17 maja 2013 r., sygn. akt I CSK 122/13, LEX nr 1353039.

LITERATURA

BLADOWSKI Bogdan, GOLA Alfred: Ubezwłasnowolnienie. Opieka i kuratela, Warszawa: Wydawnictwo Prawnicze 1989.

BORATYēSKA Maria, KONIECZNIAK Przemysław, Prawa pacjenta, Warszawa: Difin 2001. BRONIEWICZ Witold: Glosa do uchwały SN z 14 paĨdziernika 2004 r., III CZP 37/04,

Orzecznictwo Sądów Polskich 2006, Nr 4, poz. 47.

CIEPŁA Helena: [w:] Komentarz do spraw rodzinnych, red. J. Ignaczewski, Warszawa: LexisNexis 2012, s. 679-707.

CYSEK Tadeusz, KORÓZS Łucja: Funkcjonowanie ustawy o ochronie zdrowia psychiczne-go, https://sip.legalis.pl/index.seam [dostĊp: 28.04.2015].

CZECH Bronisław: [w:] Kodeks postĊpowania cywilnego. Tom III. PostĊpowanie niepro-cesowe, w razie zaginiĊcia lub zniszczenia akt, zabezpieczające i egzekucyjne. Ko-mentarz do artykułów 506-1088, red. K. Piasecki, A. Marciniak, Warszawa: C.H. Beck 2012, s. 93-154.

DĄBROWSKI Stanisław: [w:] Stanisław DĄBROWSKI, Janusz PIETRZYKOWSKI, Ustawa o ochronie zdrowia psychicznego. Komentarz, Warszawa: Instytut Psychiatrii i Neuro-logii 1997, s. 15-66; 120-124; 135-148; 167-177.

DĄBROWSKI Stanisław, PIETRZYKOWSKI Janusz: [w:] Stanisław DĄBROWSKI, Janusz PIE -TRZYKOWSKI, Ustawa o ochronie zdrowia psychicznego. Komentarz, Warszawa: In-stytut Psychiatrii i Neurologii 1997, s. 66-70; 125-135; 148-152.

DOLECKI Henryk: [w:] Kodeks rodzinny i opiekuĔczy. Komentarz, red. H. Dolecki, T. So-kołowski, Warszawa: Wolters Kluwer 2010, s. 793-829.

DRAGON Paweł , MARCOL Rufin: Instytucja ubezwłasnowolnienia, jej istota i rodzaj w Ğwietle obowiązujących przepisów prawa, Psychiatria Polska 1970, t. IV, nr 2, s. 197-201.

DUDA Juliusz: Komentarz do ustawy o ochronie zdrowia psychicznego, Warszawa: LexisNexis 2012.

DUKIET-NAGÓRSKA Teresa: ĝwiadoma zgoda pacjenta w ustawodawstwie polskim, Pra-wo i Medycyna 2000, nr 6-7, s. 78-95.

DZIENIS Paweł: Zgoda pacjenta jako warunek legalnoĞci leczenia, Przegląd Sądowy 2001, nr 11-12, s. 78-92.

FLAGA-GIERUSZYēSKA Kinga: [w:] Kodeks postĊpowania cywilnego. Komentarz, red. A. ZieliĔski, Warszawa: C.H. Beck 2012, s. 946-964.

GAŁECKI Piotr, BOBIēSKA Kinga, EICHSTAEDT Krzysztof: Ustawa o ochronie zdrowia psychicznego. Komentarz, Warszawa: LexisNexis 2013.

(24)

GÓRAJ Andrzej: Wpływ ubezwłasnowolnienia na losy osób ubezwłasnowolnionych, Psy-chiatria Polska 1982, t. XVI, nr 1-2, s. 39-44.

GROMEK Krystyna, Kodeks rodzinny i opiekuĔczy. Komentarz, Warszawa: C.H. Beck 2013.

HAAK Henryk, HAAK-TRZUSKAWSKA Anna: Kodeks rodzinny i opiekuĔczy. Komentarz do art. 145-184, ToruĔ: Towarzystwo Naukowe Organizacji i Kierownictwa. Stowa-rzyszenie WyĪszej UĪytecznoĞci „Dom Organizatora” 2012.

HEITZMAN Janusz: Opiniowanie w sprawach cywilnych, [w:] Psychiatria. PodrĊcznik dla studentów medycyny, red. M. Jarema, J. Rabe-JabłoĔska, Warszawa: Wydawnictwo Lekarskie PZWL 2011, s. 421-456.

IGNACZEWSKI Jacek: Kodeks rodzinny i opiekuĔczy. Komentarz, Warszawa: C.H. Beck 2010.

IGNATOWICZ Jerzy: [w:] System prawa rodzinnego i opiekuĔczego, red. J.St. Piątowski, Wrocław–Warszawa–Kraków–GdaĔsk–ŁódĨ: Zakład Narodowy im. OssoliĔskich, Wydawnictwo Polskiej Akademii Nauk 1985, s. 1093-1188

IGNATOWICZ Jerzy, [w:] Kodeks rodzinny i opiekuĔczy. Komentarz, red. K. Pietrzykow-ski, Warszawa: C.H. Beck 2012, s. 1158-1214.

JANISZEWSKA Beata: Zadania sądu opiekuĔczego w Ğwietle przepisów ustawy o ochronie zdrowia psychicznego, Rodzina i Prawo 2008, nr 9-10, s. 34-64.

JANISZEWSKA Beata: Zgoda na udzielenie Ğwiadczenia zdrowotnego. UjĊcie wewnątrz-systemowe, Warszawa: C.H. Beck 2013.

JĉDREJEK Grzegorz: Kodeks rodzinny i opiekuĔczy. Opieka i kuratela. Komentarz do art. 145-184, Warszawa: LEX a Wolters Kluwer business 2014.

KALUS Stanisława: Opieka nad osobą całkowicie ubezwłasnowolnioną, Katowice: Uni-wersytet ĝląski 1989.

KALUS Stanisława: [w:] Kodeks rodzinny i opiekuĔczy. Komentarz, red. K. Piasecki, Warszawa: LexisNexis 2011, s. 1013-1086.

KOCIUCKI Leszek: ZdolnoĞü do czynnoĞci prawnych osób dorosłych i jej ograniczenia, Warszawa: C.H. Beck 2011.

KRZEKOTOWSKA Krystyna: Ubezwłasnowolnienie w prawie polskim, Zeszyty Naukowe Instytutu Badania Prawa Sądowego 1989, nr 32, s. 50-60.

KSIĉĩAK Paweł: [w:] Kodeks cywilny. Komentarz. Tom I. Przepisy wprowadzające (art. I-LXV PWKC). CzĊĞü ogólna. WłasnoĞü i inne prawa rzeczowe (art. 1-352 KC), red. K. Osajda, Warszawa: C.H. Beck 2013, s. 336-383.

LUBIēSKI Kazimierz: PostĊpowanie o ubezwłasnowolnienie, Warszawa: Wydawnictwo Prawnicze 1979.

LUDWICZAK Larysa: Ubezwłasnowolnienie w polskim systemie prawnym. Aspekty mate-rialno prawne i formalnoprawne, Warszawa: LexisNexis 2012.

MALCZEWSKA Mirosława, [w:] Ustawa o zwodach lekarza i lekarza dentysty. Komentarz, red. E. ZieliĔska, Warszawa: Lex a Wolters Kluwer business 2014, s. 575-676.

NESTEROWICZ Mirosław: Glosa do wyroku Cour Administrative d’Appel de Paris z 9 czerwca 1998 r. (D. 1999. J. 227), Prawo i Medycyna 2000, nr 5, s. 151-159. PAPRZYCKI Lech K.: Psychiatryczno-neurologiczno-psychologiczne aspekty

postĊpowa-nia cywilnego w przedmiocie ubezwłasnowolniepostĊpowa-nia – zagadniepostĊpowa-nia wybrane, Palestra 2009, nr 1-2, s. 9-21.

PAZDAN Maksymilian: [w:] Kodeks cywilny. Tom 1. Komentarz. Art. 1–44910, red. K. Pietrzykowski, Warszawa: C.H. Beck 2013, s. 66-88.

Cytaty

Powiązane dokumenty

Extensive studies have been conducted to review existing data analytics techniques, such as pattern recognition [1], optimization [2], analogy [3] and artificial intelligence [4],

Species from ascomycetous genera of imperfect yeasts like Brettanomyces (one species), and the less well-defined genus Candida (three species), as well as Geotrichum candidum

Okazuje się, że teatr jest też tylko protezą, że daje jakieś chwilowe dowartościowanie, ale tak naprawdę życie aktorów niepełnosprawnych się nie zmieniło.. Dalej muszą

Czytając słowa Gurianowa, można się wręcz pokusić o stwierdzenie, że podczas przeprowadzania operacji funkcjonariusze NKWD byli nie tylko najmniej odpowiedzialni za

To przejawia sie˛ w tym, z˙e wskaz´nik rozmiaru jest odpowiednim mnoz˙nikiem w otrzyma- nej kon´cowej formule dla okres´lenia optymalnych zasobów wydzielanych obiektom.. Waz˙n

Wyniki analizy skupien´ – drzewo struktury segmentacyjnej rynku, wyodre˛bnione na podstawie czynników decyduj ˛acych o wyborze marki.. soków lub napojów owocowych

Pastwa upade i upadajce zagroeniem dla wspóczesnego wiatowego bezpieczestwa na podstawie byej Jugosawii A!. ONZ – wyzwania na XXI wiek, materiay pokonferencyjne4D&Q!6;&#A/AE;#>@E

nie tego działu wynika ze znacznego nasilenia się kontaktów organów UE z Obwodem, a także rządem Federacji Rosyjskiej oraz ze zmieniającej się roli... Obwodu