ROCZNIKI PEDAGOGICZNE Tom 8(44), numer 2 2016
DOI: http://dx.doi.org/10.18290/rped.2016.8(44).2-6
MARCELA C ARNICKÁ
PRZYGOTOWANIE DO ZAWODU NAUCZYCIELA
W SPISKIEJ KAPITULE
WSTE P
Druga poowa XVIII wieku bya w historii rozwoju szkolnictwa bardzo waznym okresem, poniewaz w tym czasie zostay poozone fundamenty no-wozytnego szkolnictwa. Zainteresowanie pan´stwa szkolnictwem i edukacj a szerokich mas spoecznych wyrasta z nowszych pogl adów na funkcje pan´stwa. Pan´stwo zaczeo regulowac´ zycie gospodarcze, spoeczne i kulturalne obywa-teli. Szkolnictwo, zwaszcza szkolnictwo narodowe, stao sie szczególnym obszarem zainteresowania polityki kulturalnej. Zaczeto je organizowac´ na solidnych fundamentach, w nowym duchu formuowac´ cele wychowawcze i edukacyjne. Szczególny nacisk zasta poozony na to, aby szkoy nie tylko wychowyway dobrych chrzes´cijan, lecz takze uzytecznych obywateli.
Wegry byy zacofane, jes´li chodzi o produkcje rolnicz a i przemysow a, a ekonomicznie miay kolonialne nastawienie w ramach monarchii. W szko-ach s´redniowiecznych uczyli ksieza, zakonnicy i nauczyciele s´wieccy. W szkoach ludowych, zwaszcza we wsiach, nauczycielami byli sudzy, wojacy po odbyciu suzby wojskowej i sabsi studenci, poniewaz przy wybo-rze nauczycieli nie stawiano zadnych wymagan´, jes´li chodzi o ich
predyspo-Mgr MARCELA C ARNICKÁ, PhD Katolicki Uniwersytet w Ruzomberku, Wydzia Pedagogiczny, Katedra Przedszkolnej i Elementarnej Pedagogiki Grup Spoecznie Upos´ledzonych; Instytut Juraja Páleša w Lewoczy; e-mail: marcela.carnicka@ku.sk
zycje, takze moralne, do pracy w szkole. Przyczyn a powolnego rozwoju szkolnictwa byo to, ze nie przywi azywano szczególnej wagi do idei podnie-sienia wyksztacenia ludu ani nie przeznaczano s´rodków na ten cel. Na refor-me szkolnictwa, która stopniowo zaczea sie realizowac´ na Wegrzech, znacz-ny wpyw miay stosunki ekonomiczne i kulturalne. Do zmiaznacz-ny doszo wtedy, gdy cesarski dwór Marii Teresy i Józefa II zacz a postrzegac´ szkolnictwo jako problem polityczny i pan´stwowy. Wtedy wprowadzono nowe ustawy, które miay rozwi azac´ problemy szkolnictwa. Maria Teresa staraa sie o wyksztace-nie prostego czowieka, a tym samym podwyksztace-niesiewyksztace-nie poziomu wyksztacenia narodu. W 1777 roku zostao wprowadzone prawo o szkolnictwie Ratio
educationis, które po raz pierwszy na terenie cesarstwa miao jednolite
prze-pisy prawne dotycz ace szkolnictwa, pocz awszy od szkó narodowych az po uniwersytety (w roku 1805 wadca wyda nowe i poprawione Ratio
educa-tionis). Prawo to stao sie norm a dla szkolnictwa katolickiego, legitymizowao zwierzchni nadzór nad niekatolickimi szkoami i nakazywao, by zostao przy-jete równiez w szkolnictwie dla niekatolików1. Jednolity system szkolny dzieli szkoy na: narodowe – szkoy ludowe2 oraz uniwersytety3.
W tym czasie istotny sta sie problem przygotowania profesorów i nauczy-cieli oraz szkó ludowych, obowi azku uczeszczania do szkoy i tres´ci naucza-nia. Gdy w 1818 roku Ján Ladislav Pyrker zosta mianowany za spiskiego biskupa, nast apia znacz aca zmiana w rozwoju ksztacenia narodu sowackie-go. Z polecenia biskupa Pyrkera powstao bowiem pierwsze na terenie Wegier seminarium dla nauczycieli – Nauczycielska Preparanda w Spiskiej Kapitule. W seminarium zaczeto przygotowywac´ kadry nauczycielskie dla szkó ludo-wych. Nalezy zaznaczyc´, ze w sprawie szkolnictwa decyduj acy gos naleza wówczas do Kos´cioa. Kos´ció nie wyzby sie tego wpywu nawet wtedy, gdy pan´stwo przejeo kontrole nad szkolnictwem poprzez ustanowienie szkolnego prawa Ratio educationis. Pomimo to prawo to miao pozytywny wpyw na ogólne wyksztacenie, zwaszcza jego czes´c´ postanowienia, które
nakazywa-1J. M
ÁTEJ[a kol.], Dejiny ceskej a slovenskej pedagogiky, Bratislava: SPN 1976, s. 209.
2S a to: ludowe szkoy w wioskach (dla rolników z jednym nauczycielem); ludowe szkoy
w miasteczkach (na potrzeby rzemies´lników z dwoma nauczycielami); ludowe szkoy w mia-stach (dla rzemies´lników i kupców z trzema nauczycielami); ludowe szkoy wzorowe, tzw. normalne w siedzibach dystryktów i szkoy acin´skie; szkoy gramatyczne 3-klasowe (daway podstawowe wyksztacenie ogólne, z naciskiem na acine, oraz przygotowyway do dalszego ksztacenia lub powoania); klasy humanistyczne – wraz z gramatycznymi stanowiy 5-klaso-we gimnazjum; akademie dzieliy sie na dwuletnie kursy, filozoficzny i prawniczy.
3Na uczelniach miay powstac´ nowe katedry, zwaszcza o kierunkach technicznych, których
y zatrudniac´ w szkoach jedynie nauczycieli wykwalifikowanych. W tym okresie brak takich nauczycieli by odczuwany we wszystkich wiejskich szko-ach, zwaszcza w diecezji spiskiej.
Biskup Ján Ladislav Pyrker zdecydowa sie podnies´c´ poziom wyksztacenia najszerszych warstw spoecznych i wyeliminowac´ braki kwalifikowanych nauczycieli w tym regionie Sowacji poprzez zaozenie pierwszego Katolickie-go Seminarium NauczycielskieKatolickie-go w Spiskiej Kapitule. „Intencja biskupa spotkaa sie w diecezji z pozytywnym przyjeciem, o czym s´wiadczy fakt, ze wszyscy kapani diecezji, wielu patronów i szlachciców, rz ady poszczegól-nych Stolic, a nawet religijne wspólnoty zydowskie wsparo darami pieniezn a fundacje seminarium4. Powoanie tego samodzielnego Seminarium Nauczy-cielskiego byo bardzo wazne dla rozwoju ksztacenia sowackich nauczycieli. Wczes´niej nie tylko na Sowacji, lecz takze w caych Wegrzech nie byo podobnego instytutu.
1. SEMINARIUM NAUCZYCIELSKIE W SPISKIEJ KAPITULE
Seminarium ksztac ace nauczycieli, powstae dzieki s´wietemu, apostolskie-mu Kos´cioowi Katolickieapostolskie-mu5, zaozy w 1819 roku spiski biskup Ján Ladi-slav Pyrker. Po objeciu stolicy biskupiej zacz a realizowac´ mys´l o potrzebie nauczania ludu nie tylko w kos´ciele, lecz takze od maego dziecka, w szko-ach. Konieczne byo odpowiednie przygotowanie nauczycieli do penienia trudnego zadania wychowania i ksztacenia dzieci i modziezy. Seminarium pocz atkowo nosio nazwe „Ucitel’ská prípravovna”. Pieni adze uzyskane z róz-nych zbiorek pozwalay na przyjecie do seminarium szes´ciu kandydatów, którzy mieli zapewnione utrzymanie, pomoce naukowe, a póz´niej równiez ubranie. Dzieki temu w seminarium mogy studiowac´ osoby z najbiedniej-szych rodzin sowackich.
Gównym celem seminarium bya nie tylko nauka, lecz takze wychowanie tych, którzy w przyszos´ci mieli uczyc´ i wychowywac´ dobrych, oddanych i wartos´ciowych obywateli dla pan´stwa. Najwazniejszymi cechami nauczyciela powinny byc´ mios´c´ do modziezy, narodu, pan´stwa, podnoszenie kwalifikacji,
4J. DRAVECKÝ, Elementárne vzdelávanie v cirkevných školách Spišskej diecézy,
Ružombe-rok: Verbum 2011, s. 23.
5A. M
szlachetny demokratyzm, wyczulenie na sprawiedliwos´c´, ale gównie surowa samoocena. Juz Komen´ski napisa: „Nauczyciel jest s´wieczk a, która innym s´wieci, a siebie spala”6.
W tym okresie zarzucano kos´cielnym seminariom, ze za duzy nacisk kad a na religie i surowe religijne normy. Przedstawiciele tych instytucji bronili sie tym, ze czyni a to w interesie kultury, która oznacza udoskonalanie i postep czowieka: „Naprzód, naprzód z czowiekiem to jest haso postepu”7. Jako priorytet traktowali szerzenie kultury religijno-moralnej, wiernos´c´ nie tylko Rzymowi, lecz takze pan´stwu i narodowi, nie tylko religii, lecz takze praw-dziwej kulturze i rzeczywistemu postepowi.
Seminarium w Spiskiej Kapitule przeszo w czasie swego istnienia rózne przemiany wraz z rozwojem spoeczen´stwa. Jego dziaalnos´c´ odegraa wazne zadanie w zyciu Kos´cioa katolickiego i na polu rozwoju sowackiej kultury narodowej. Wychowanie byo tam zawsze na wysokim poziomie moralnym. Oprócz religii uczono takze innych przedmiotów: literatury, jezyków obcych, historii, przyrody, matematyki, geografii, higieny, muzyki, s´piewu. Spiska Kapitua staa sie miejscem, w którym gromadzili sie przyszli nauczyciele i przygotowywali do pracy nad likwidowaniem analfabetyzmu ws´ród ludu.
„Juz w drugim roku od zaozenia seminarium (rok szkolny 1821/1822) zostaa zaozona Samodzielna Szkoa C´ wiczeniowa, która przetrwaa do 1854 roku”8. Szkoe C´ wiczeniow a, jednoklasow a, prowadzi dyrektor seminarium. Po jej likwidacji praktyczn a czes´c´ studiów uczniowie odbywali przed swymi kolegami z seminarium.
W czasie swojej dziaalnos´ci seminarium nauczycielskie wychowao ponad 1800 nauczycieli, w tym przez ostatnie 20 lat 674 wyksztaconych pedago-gów. Do znanych osobistos´ci, które wyszy z tej placówki, nalez a m.in. Alojz Miškovic (znawca teologii i jezyka sowackiego), Ladislav Hanus (teolog i filozof) oraz wielu innych. Spiskimi biskupami i mecenasami zwi azanymi z seminarium byli: Ján L. Pyrker (1818-1821), dr Jozef Bélik (1823-1847), dr Vincent Jekelfalusi (1848-1849), dr Ladislav Zábojský (1850-1870), dr Jozef Samassa (1871-1873), Juraj Császka, skut. Vnút. Taj. Radca (1874-1891), Pavol Smrecsányi (1891-1903), dr Alexander Párvy (1904-1919), Ján Vojtaššák (1920-1948).
6J.A. K
OMENSKÝ, Velká didaktika, Bratislava: SPN 1954, s. 91.
7A. M
IŠKOVIC, Oslavy 110 rocnice ústavu, s. 7.
8J. D
2. DZIAALNOS´C´ PEDAGOGICZNA I ORGANIZACYJNA JURAJA PÁLEŠA
Na pierwszego dyrektora Seminarium Nauczycielskiego biskup Ján Ladi-slav Pyrker powoa 19 listopada 1819 r. Juraja Páleša9, który mia wtedy 66 lat. Juraj Páleš by dobrym organizatorem, znawc a szkolnej problematyki. Mia ogromne dos´wiadczenie pedagogiczne, gdyz wczes´niej pracowa jako nuczyciel. W pijarowskim gimnazjum w Prievidzy utworzy fundusz na rzecz wspierania ubogich studentów, w swojej rodzinnej miejscowas´ci wybudowa szkoe oraz seminarium, do którego sam nakres´li plany. Wypracowa szkolny i domowy regulamin oraz plan nauczania dla Instytutu Teologicznego. W po-cz atkowym okresie jego dziaalnos´ci we wszystkich szkoach jezykiem wyka-dowym bya acina i nie istniay podreczniki do ksztacenia wiejskich nauczy-cieli. Páleš jako pierwszy wprowadzi nauczanie niektórych przedmiotów w jezyku sowackim (pocz atkowo to by sowacki jezyk wedug Bernolaka, póz´niej s´rodkowosowacki wedug Štúra). Na pedagogiczne wyksztacenie Páleša wskazuj a dwa podreczniki szkolne: do liturgiki i do pedagogiki. Oba podreczniki byy napisane po acinie, podrecznik do pedagogiki póz´niej prze-tumaczy na jezyk sowacki.
Pierwszy podrecznik, dla organistów, wydany Lewoczy, pod tytuem
Ludi-magister in ribibus et caerimoniis per annum occurrentibus instructus, dotyczy
nauczania w seminarium nauczycielskim. Wedug tego podrecznika studenci maj a ksztacic´ sie zakresie metodyki nauczania, pisania, arytmetyki, wychowa-nia religijnego, ortografii, kaligrafii, historii biblijnej i muzyki. Oprócz tych przedmiotów studenci powinni pogebic´ wiedze z zakresu liturgiki Kos´cioa katolickiego i prawosawnego. Podrecznik zosta podzielony na trzy podstawo-we czes´ci: 1. Obrzedy, 2. Sakramenty, 3. Sakramentalia i procesje.
Drugi podrecznik, zatytuowany Paedagogia Slowenská pre Triwiálske
Školy Biskupstva Spišského10, by pierwszym podrecznikiem dla szkó
s´red-9Juraj Páleš – dyrektor pierwszego Seminarium Nauczycielskiego na Sowacji urodzi
sie 25 kwietnia 1753 r. w Klacne (poprzednio Gajdel) koo Prievidzi. Pochodzi z rodziny chopskiej. Ukon´czy studia filozoficzne i teologiczne, by cenionym pedagogiem i historykiem, znawc a zagadnien´ encyklopedycznych. Oprócz ojczystego jezyka, wada równiez jezykiem niemieckim i acin´skim. Filozofie studiowa w Trnave, w 1773 r. wyjecha na studia do Wied-nia, gdzie uzyska tytu „bakalaureat” z teologii. W 1776 r. otrzyma s´wiecenia kapan´skie. Do Spiskiej Kapituy przyby 18 listopada 1777 r. Rok póz´niej zosta proboszczem w Žehre. Od 1792 r. przebywa w parafii Mülenbach. Nastepnie zacz a pracowac´ jako wikariusz w Spiskiej Kapitule; 25 paz´dziernika 1805 r. zosta kanonikiem.
10J. M
nich. Zosta wydany w 1820 roku w Lewoczy; by przeznaczony dla kandyda-tów na nauczycieli i dla nauczycieli chc acych sie doksztacac´. Do dzis´ zacho-way sie tylko dwa pierwsze podreczniki. Jeden jest obecnie w Archíve Uci-tel’ského ústavu (Archiwum Seminarium Nauczycielskiego) w Spišskom Pod-hradí – Spiskiej Kapitule, a drugi w Martine, w Matici Slovenskej (Sowac-kiej Macierzy). Pozostae podreczniki zostay zniszczone przez rezim komu-nistyczny, który odrzuca wszystko, co byo zwi azane z tradycj a i histori a katolick a.
Podrecznik by opracowany wedug instrukcji Ratio educationis o szkoach trywialnych i Methodenbuch Felbigera11. Juraj Páleš zamies´ci w nim wpro-wadzenie dla szkó narodowych, które zawierao uwagi metodyczne oraz wskazówki praktyczne, administracyjne i dydaktyczno-pedagogiczne. Dostrze-ga róznice pomiedzy uczniami odnos´nie do wiadomos´ci, pilnos´ci i dlatego zaleca w czasie uczenia pielegnowanie dowcipu, podkres´la przy tym, aby nauczyciele karali uczniów indywidualnie i z umiarem. W podreczniku tym zostay opisane metody, sposoby i formy tego, jak nauczyciel ma prezentowac´ i wykonywac´ swoj a prace. Podrecznik by pocz atkowo napisany w jezyku acin´skim, aby swoj a opinie na jego temat mogli wydac´ przedstawiciele Ko-s´cioa, potem zosta przetumaczony na jezyk sowacki do tzw. bernolakwczi-ny. Gównym powodem przekadu podrecznika na jezyk sowacki byo prze-konanie Juraja Páleša, ze o wiele atwiej i uzyteczniej zdobywa sie informacje w swoim ludowym jezyku. W ten sposób powstay dogodne warunki dla studentów eksternistycznych, którzy nie mieli mozliwos´ci zdobywania wiado-mos´ci bezpos´rednio w seminarium. Studenci mogli uczyc´ sie z podreczników w domu, a do szkoy przychodzic´ jedynie na egzaminy.
Paedagogia Slowenská pre Triwiálske Školy Biskupstva Spišského obejmuje
cztery czes´ci. Czes´c´ pierwsza zaznajamia czytelnika ze sowem methodus, czyli ze sposobem nauczania modziezy dla sztuki wedug przepisów chrzes´ci-jan´skich: k umeniu podl’a krest’anských predpisov. Przedstawia ogólne uwagi dydaktyczne, zaleca dzielenie dzieci wedug umiejetnos´ci pisania, czytania i pilnos´ci. Natomiast nauczycielom poleca, by mówili zrozumiale i gos´no, aby wzbudzali zainteresowanie u dzieci. Podkres´la, ze wazne jest wykorzysty-wanie szkolnych tablic nas´ciennych. Nauczycielom zwraca uwage na potrzebe pomocy uczniom równiez poza szko a i wyjas´nia katechetyczn a forme naucza-nia. Wedug podrecznika w pierwszej klasie dziecko powinno nauczyc´ sie
11J. M
czytania, pisania (wazna jest kaligrafia) i liczenia, ale najwazniejsze jest nauczenie sie suzenia do Mszy s´wietej.
Czes´c´ druga obejmuje wprowadzenie, wraz z uwagami metodycznymi, dla drugiego rocznika szkó ludowych. Zostaa w niej podkres´lona koniecznos´c´ nauczania chrzes´cijan´skiego – w zakresie katechizmu i moralnos´ci oraz doskonalenia umiejetnos´ci z gramatyki i rachunku.
Czes´c´ trzecia zawiera metodyke przedmiotów dla trzeciego rocznika. Z za-kresu religii zaleca wykady z Wielkiego Katechizmu, uczniowie powinni doskonalic´ swój macierzysty jezyk, acine i wychowanie moralne.
Czwarta czes´c´ wyjas´nia zasady organizacyjne narodowego szkolnictwa (szkó trywialnych oraz szkó biskupstwa spiskiego). S a one zawarte w trzech paragrafach, które obejmuj a:
1. Zaznajomienie kandydatów na nauczycieli ze szkoln a administracj a, urzedami i z zasadami obowi azuj acymi nauczycieli.
2. Wykad dotycz acy obowi azków nauczyciela, jego przygotowania sie do lekcji, nauczania uczniów elementów dobrego wychowania: pozdrowienia, ukonu, siadania na swoim miejscu.
3. Zwrócenie uwagi na zachowanie sie uczniów podczas lekcji zgodnie z przepisami (uczniowie maj a uwazac´, nie mog a przeszkadzac´) oraz na wspól-n a modlitwe.
Zaraz po otwarciu seminarium nauczycielskiego Juraj Páleš opracowa
Orga-nizacný štatút spišskokapitulského ústavu (Statut organizacyjny seminarium
spis-kokapitulskiego; Planum Instituti Praeparandorum ad Ludi-Magisteria12). Stwierdza sie w nim, ze szkoa zabezpieczy studentom takie wiadomos´ci i meto-dy, jakie bed a potrzebne do realizacji powoania nauczycielskiego w szkoach wiejskich diecezji spiskiej. W czasie dwuletniego studium nauczano nastepuj a-cych przedmiotów: religia chrzes´cijan´ska, metodyka, gramatyka i kaligrafia, rachunki, historia biblijna, s´piew, muzyka, liturgia prawosawna, a takze pedago-gika. Czes´ci a Statutu Organizacyjnego by Regulamin Domowy, który okres´la warunki przyjmowania studentów oraz ich zachowanie sie w szkole i w interna-cie. W dokumencie tym Páleš zakazuje studentom: wys´miewania sie z ubozszych kolegów, palenia papierosów i picia alkoholu. Znane s a równiez dwa s´piewniki Páleša, napisane w jezyku sowackim. W roku 1828 w Koszycach, po 10 latach, ukazao sie pierwsze opracowanie zatytuowane Succiccta historia Instituti
prae-parandorum [...]. Pomimo to, ze dzieo nie podaje autora, zakada sie, ze zostao
napisane przez Juraja Páleša.
12A. M
Pedagogiczna dziaalnos´c´ Juraja Páleša bya s´cis´le zwi azana z religi a. Ukon´czy on filozofie, a takze studia teologiczne. By kapanem. Oprócz tego zajmowa sie tez ksztaceniem prostych ludzi. Wartos´ci wychowawcze w pra-cy pedagogicznej stopniowo opisywa w pracach, które tworzy. Statut Orga-nizacyjny Seminarium Nauczycielskiego, którego czes´ci a jest Regulamin Domowy, ma u podstaw wartos´ci religijne. Do najwazniejszych kompetencji, które maj a zdobyc´ w seminarium przyszli nauczyciele, nalez a: dyscyplina moralna nauczycieli, zdolnos´c´ nauczenia dzieci zrozumienia obrzedów religij-nych i uczestniczenia w nich; zdolnos´c´ nauczycieli nauczenia uczniów wiado-mos´ci i umiejetnos´ci z zakresu róznych nauk, a oprócz tego doskonalenia ich w religijnej moralnos´ci; umiejetnos´c´ wykorzystania w procesie wychowaw-czym teorii katechetyki i zast apienia na pogrzebach miejscowych organistów; staranie sie o moralnos´c´ uczniów, kontrolowanie ich skonnos´ci do alkoholu i niemoralnos´ci oraz sposobu spedzania wolnego czasu (czy nie s a bezczynni i leniwi).
Jedynym celem seminarium nauczycielskiego i pedagogicznych poczynan´ Juraja Páleša jest wychowanie zdatnych organistów – nauczycieli. „Niech wie-dz a, ze ich powoaniem bedzie wychowywac´ dla ojczyzny obywateli, dla króla poddanych, spoeczen´stwu przydatnych czonków, a Kos´cioowi dobrych chrze-s´cijan”13. Kazdy wykwalifikowany nauczyciel powinien nauczyc´ swoich ucz-niów nie tylko pisania, czytania, liczenia, lecz takze podniesienia ich religijnos´ci i wychowania ich na pozytecznych obywateli. Wartos´ciami wychowawczymi wypywaj acymi z religii s a: relacje, mys´lenie, tres´ci sumienia i stosunek czo-wieka do rzeczywistos´ci, oparte na przekonaniu religijnym. Podstawowe war-tos´ci religijne w wychowaniu wedug Juraja Páleša s a nastepuj ace: wychowanie moralne (wiernos´c´, posuszen´stwo, poddanie sie urzedom i panom ziemskim, obowi azki wedug chrzes´cijan´skiej prawdy, mios´c´ bliz´niego); wychowanie chrzes´cijan´skie do wiary, do mios´ci Boga (wiara w Boga, poboznos´c´, poznanie i zachowywanie katechizmu); wychowanie intelektualne na najwyzszym pozio-mie nie tylko w dziedzinach naukowych, lecz takze w obrzedach religijnych.
Juraj Páleš zajmowa sie w swojej dziaalnos´ci pedagogicznej równiez problemami zwi azanymi z osobowos´ci a nauczyciela. Do podstawowych zasad obowi azuj acych nauczycieli szkó ludowych z punktu widzenia wagi wycho-wania moralnego i religijnego modziezy nalez a: zdobycie zas´wiadczenia o kwalifikacjach do nauczania, wykorzystywanie w nauczaniu przetumaczo-nych ksi azek, dotrzymywanie planu lekcji, modlenie sie przed rozpoczeciem
13A. M
nauki, trzymanie sie planu nauczania, stosowanie odpowiednich kar, niekara-nie uczniów za uchybienia rodziców, przynajmniekara-niej raz w roku pójs´cie z dziec´mi publicznie do spowiedzi.
Absolwenci religijnego seminarium nauczycielskiego w Spiskiej Kapitule, którego pedagogiczn a dziaalnos´c´ ukierunkowywa i którym rz adzi Juraj Páleš, trwali na swych urzedach w spokoju publicznym. Wykwalifikowani nauczyciele wprowadzili do procesu wychowania i ksztacenia swego s´rodo-wiska „zwrot, podniesienie poziomu i nowe formowanie”14. Traktowanie przez nich uczniów, umiejetnos´ci i twórczos´c´ w procesie wychowawczym i edukacyjnym stopniowo zaczey coraz bardziej sie objawiac´. Wszystkie te sukcesy byy zwi azane z podejs´ciem Juraja Páleša do osobowos´ci nauczyciela, któr a uwaza za wazny przejaw stosunku do s´wiata zewnetrznego. Jes´li ten stosunek do s´wiata jest was´ciwy i wynika z zasad religijnych, to ostatecznie ma wielki wpyw na wychowanie juz od wczesnego dziecin´stwa. Do najwaz-niejszych wymagan´ okres´laj acych osobowos´c´ nauczyciela nalez a wedug Jura-ja Páleša: religijnos´c´, poznanie i zachowywanie zasad chrzes´ciJura-jan´skich, szcze-ra i niekamana wiaszcze-ra, moszcze-ralnos´c´, skromnos´c´, opanowanie, postep i zdolnos´ci w nauczaniu.
Dziaalnos´c´ seminarium wyznaniowego gwarantowaa wychowanie wykwa-lifikowanych nauczycieli osobowos´ci, które byy zdolne wychowywac´ uczniów „dla dobra religii i spoeczen´stwa”. Proces wychowawczo-edukacyjny nauczycieli pierwszego seminarium nauczycielskiego, zawarty w Ogólnym Planie Nauczania, zosta wypracowany przez Juraja Páleša.
Ogólny Plan Nauczania z roku 1819 by pierwszym programem nauczania obejmuj acym charakterystyke nauczanych przedmiotów, podzia materiau i potrzebn a liczbe godzin dla ucz acych sie nauczycieli. Przedmioty naukowe, wykadane w Seminarium Nauczycielskim zgodne z ustaleniami Juraja Páleša, byy nastepuj ace:
1. Religia chrzes´cijan´ska. Tres´ci a tego przedmiotu jest wykad wiary. 2. Metodyka. Ten przedmiot obejmowa poznanie metod nauczania wyko-rzystywanych w procesie wychowawczo-edukacyjnym.
3. Gramatyka i kaligrafia. Obowi azkiem wyksztaconego nauczyciela byo nauczenie studentów nie tylko poprawnego, lecz takze pieknego pisania, i to w jezykach acin´skim, sowackim i niemieckim.
4. Rachunki. Umiejetnos´ci nabyte w ramach tego przedmiotu zostay uzna-ne za potrzebuzna-ne i wazuzna-ne w kazdym powoaniu.
5. Historia biblijna. Wiadomos´ci z zakresu historii biblijnej uznano za po-trzebne nauczycielowi po to, aby umia wytumaczyc´ s´wiet a nauke (teologie) i prowadzic´ uczniów w chrzes´cijan´skiej dyscyplinie.
6. Muzyka. Szczególn a, ale konieczn a umiejetnos´ci a nauczyciela podkres´lan a w planie nauczania jest umiejetnos´c´ s´piewu, gry na organach i skrzypcach oraz opanowanie kos´cielnego s´piewu gregorian´skiego (wedug obrzedowej ksiegi)15. Edukacja i wychowanie w pierwszym seminarium nauczycielskim w Spiskiej Kapitule w pocz atkowych fazach jego istnienia charakteryzoway sie nastepuj acy-mi cechaacy-mi: kazdy rok szkolny by podzielony na dwa semestry; na kon´cu se-mestrów odbyway sie egzaminy publiczne (pod przewodnictwem biskupa); po-step by ukazywany za pomoc a ocen z poszczególnych przedmiotów; wykady odbyway sie w jednej klasie, za okr agym stoem; nauke zaczynano od dwóch przedmiotów; nauczanie byo tylko praktyczne; jes´li uczen´ nie potrafi odpowie-dziec´, to uzywano dalszych pytan´ naprowadzaj acych az uzyskano was´ciw a odpo-wiedz´; pomoce naukowe stanowiy gównie ksi azki religijne i pedagogiczne, dziea muzyczne, s´piewniki, instrumenty muzyczne, szkolne tablice itd.; do semi-narium byli przyjmowani uczniowie, którzy oprócz jezyka ojczystego wadali równiez jezykiem acin´skim (acina bya pocz atkowo jezykiem wykadowym); najwazniejszym zadaniem seminarium byo wychowanie religijne (codziennie odprawiano Msze s´wiete, uczniowie brali udzia w suzbie parafialnej, a raz w miesi acu sie spowiadali i przystepowali do komunii s´wietej, oraz uczetniczyli w róznych obrzedach kos´cielnych).
3. ISTOTA PEDAGOGIKI KATOLICKIEJ I METODY NAUCZANIA
Katolicka pedagogika swoimi korzeniami siega neotomizmu – nauczania s´w. Tomasza z Akwinu16 (forsowanie gównego celu procesu wychowaw-czo-edukacyjnego jest tu motywowane osi agnieciem celu, dla którego czo-wiek zosta stworzony). Preferuje ona typ szkoy niezaleznej – szkoy kos´ciel-ne i koncentruje sie na pracy w róznych religijnych i chrzes´cijan´skich organi-zacjach. Szkoa religijnie ukierunkowana tworzy wspólnote, w której panuje wzajemne zrozumienie pomiedzy nauczycielem a uczniem (s´cise, rodzinne wiezi), wzajemny szacunek i troska, rozumnos´c´ i poboznos´c´ (poznawanie
15„Liber antifonalis”. 16A. K
ucznia, jego powagi, s´rodowiska, zachowywanie dyscypliny i pedagogicznego autorytetu).
Tres´ci a pedagogiki chrzes´cijan´skiej jest wedug Juraja Páleša zapewnienie przyszym nauczycielom poznania zasad religii chrzes´cijan´skiej (caego kate-chizmu katolickiego), aby wiedzieli, jak najatwiej uczyc´ prawd wiary i mo-ralnos´ci odpowiednio do zdolnos´ci percepcyjnych uczniów (stosowanie krót-kich pytan´ i odpowiedzi), by umieli rozwijac´ pamiec´ uczniów i odpowiednio do ich stanu intelektualnego upominac´.
Metody nauczania to przyswojone zasady metodyczne, jak równiez zasady praktycznego postepowania, które kazdy wyksztacony nauczyciel powinien wedug Juraja Páleša posiadac´. Dotycz a one tego, jak pracowac´ z uczniami, którzy s a po raz pierwszy w szkole (jak ich wywoac´, jakie pytania im zada-wac´, jak pozbyc´ sie ich niecheci do szkoy, jak zdobyc´ ich zaufanie i mi-os´c´); w jaki sposób naprowadzac´ uczniów na poznawanie liter z alfabetu, nastepnie na atwiejsze sylabizowanie, a w kon´cu na czytanie; jak nauczyc´ uczniów was´ciwego trzymania pióra podczas pisania, na co zwracac´ uwage podczas dyktowania i w jaki sposób wybrac´ tres´c´ dyktanda; w jaki sposób wzbudzic´ uwage uczniów i jak pomagac´ ich pamieci, jak ustawic´ szkolne awki i rozdzielic´ uczniów do klas; w jaki sposób karac´ uczniów (kara ma byc´ stosowana rzadko, ma okazac´ mios´c´, a nie nienawis´c´ i zniecierpliwienie w stosunku do karanego; twardsze kary nalezy wykonywac´ jedynie w obec-nos´ci proboszcza).
Do metod, które s a wykorzystywane w procesie wychowania i edukacji w szkole, a opieraj a sie na studiowaniu Biblii, nalez a techniki medytacyjne, modlitwy i goszenie tez religijnych. Pocz atek wychowania chrzes´cijan´skiego jest przygotowany juz przez wzór zycia rodziców, a póz´niej pedagogów. Wychowanie pene mios´ci jako proces przemiany duszy i serc modych ludzi jest najwyzszym i najs´wietszym powoaniem nauczyciela, wychowaw-cy, pedagoga i caej chrzes´cijan´skiej wspólnoty17. Rozwój dobra wspólnego zalezy od moralnego i religijnego wychowania modziezy. Do tego wychowa-nia potrzeba odpowiednio przygotowanych ludzi, dlatego zostao zaozone spiskokapitulskie Seminarium Nauczycielskie, z pozwoleniem króla i z liczny-mi waznyliczny-mi przywilejaliczny-mi18. Dobry nauczyciel ma wedug przepisów semi-narium wychowywac´ dzieci do zycia moralnego i posuszen´stwa. Jes´li do-strzeze nieporz adek lub wykroczenie przeciwko regulaminom, nauczyciel
17V. Š
VECOVÁ, Základy pedagogiky, Košice: TU KIP 2002, s. 154.
18A. M
powinien postepowac´ nastepuj aco: dobrze os adzic´ zdarzenie, a potem naozyc´ kare lub j a odpus´cic´; ma unikac´ surowos´ci przy karaniu; najpierw powinien dzieci upomniec´ (przykadami z Pisma S´wietego), potem przyj ac´ od nich s´lub (ale tylko taki, który jest mozliwy do spenienia); podczas karania nie moze sie gniewac´, by karany widzia, ze jest to z mios´ci, a nie z zemsty; nie mozna karac´ dzieci za przewinienia rodziców; mae i s´rednie dzieci mozna karac´ witkami, wieksze elastycznym kijem, ale nie po gowie; o karze po-winien wiedziec´ dyrektor.
Chrzes´cijan´ski system wychowania musi byc´ prewencyjny i radosny. Prewen-cja ma zapobiegac´ takim sytuacjom wychowawczym dzieci i modziezy, które wymagaj a naprawy lub kary. Kazda decyzja musi sie opierac´ na askawos´ci. Wysiki grona nauczycielskiego seminarium w Spiskiej Kapitule byy skierowane ku temu, aby uczniowie uznawali zachowanie prawa za swój szczególny obowi a-zek i wykorzystywali je jako s´rodek wychowawczego postepu. Ojcowskie upom-nienie i rada zawsze maj a wystepowac´ przed rozkazem.
Juraj Páleš zrzek sie funkcji dyrektora 22 lutego 1822 r. z powodu pode-szego wieku. Podczas swego zycia przysuzy sie do rozwoju i podniesienia poziomu os´wiaty w caych Wegrzech i na Sowacji. Zalicza sie go do znacz a-cych osobowos´ci „bernolakowców”, poniewaz w swojej pracy i twórczos´ci literackiej nawi azywa do pierwotnego programu Sowackiego Naukowego Towarzystwa, wzbogaca je o nowe edukacyjne, literackie, narodowe mozli-wos´ci i w aczy sie do progresywnej linii w rozwoju sowackiego szkolnictwa i pedagogiki. Juraj Páleš zmar w 1833 r. Pedagodzy, filozofowie i historycy staraj a sie go obecnie uhonorowac´, by godnie uczcic´ jego zasugi.
*
Po 1945 r. Seminarium Nauczycielskie i internat w Spiskiej Kapitule, po-dobnie jak wszystkie szkoy na Sowacji, zostay znacjonalizowane. Cay maj atek przejea pan´stwowa os´wiata. Dziaalnos´c´ szkoy zostaa zawieszona dnia 31 sierpnia 1949 r. Decyzje o wstrzymaniu dziaalnos´ci szkoy dyrekcja otrzymaa listem od Povereníctva školstva vied a umení (nr 106.270/493-III/3) z dnia 4 sierpnia 1949 r.19 bez podania jakichkolwiek powodów. Zawiesze-nie dziaalnos´ci najstarszego Seminarium Nauczycielskiego byo wynikiem
19 Š. M
IKO, Nácrt dejín rím.kat. ucitel’ského ústavu a ucitel’skej akadémie v Spišskej
narastaj acych po 1945 r. deformacji w zyciu politycznym i spoecznym na Sowacji.
Spiskokapitulskie Seminarium Nauczycielskie swoim istnieniem przyczyni-o sie w duzym stopniu do utwierdzenia sprzyczyni-owackos´ci caego Spisza – terenu etnicznie nieuznawanego od czasów s´redniowiecza. Seminarium, choc´ nie byo typem szkoy pan´skiej, przygotowuj acej do zawodu adwokackiego lub podobnego, tylko szko a o charakterze ludowym, to jednak wychowywao cenionych nauczycieli wiejskich.
BIBLIOGRAFIA
DRAVECKÝ J., Elementárne vzdelávanie v cirkevných školách Spišskej diecézy, Ružomberok: Verbum 2011.
KAISER A., KAISEROVÁ R., Ucebnica pedagogiky, Bratislava: SPN 1991. KOMENSKÝ J.A., Vel’ká didaktika, Bratislava: SPN 1954.
MÁTEJ, J. [a kol.], Dejiny ceskej a slovenskej pedagogiky, Bratislava: SPN 1976.
MIKO Š., Nácrt dejín rím.kat. ucitel’ského ústavu a ucitel’skej akadémie v Spišskej Kapitule v období rokov 1929-1949, Štátny archív v Levoci.
MIŠKOVIC A., Oslavy 110 rocnice ústavu, november 1930, Štátny archív v Levoci. ŠVECOVÁ V., Základy pedagogiky, Košice TU KIP 2002.
PRZYGOTOWANIE DO ZAWODU NAUCZYCIELA W SPISKIEJ KAPITULE
S t r e s z c z e n i e
Artyku traktuje o dziaalnos´ci Juraja Páleša – pierwszego kierownika „Nauczycielskiej preparandy” w Spiskiej Kapitule. Opisuje jego zaangazowanie pedagogiczne oraz kulturalno-religijne, a takze spoeczno-polityczne uwarunkowania w okresie jego aktywnego zycia. Przy-bliza osobe Juraja Páleša jako autora podrecznika pedagogiki i analizuje jego pogl ady pedago-giczne, szczególn a uwag a zwracaj ac na wartos´ci wychowawcze, osobowos´c´ nauczyciela i histo-ryczne konsekwencje jego pogl adów pedagogicznych.
TEACHER’S EDUCATION IN SPIS CHAPTER
S u m m a r y
An article dissertates with the personality of Juraj Páleš – who was the first headmaster of the ”Teacher’s Propaganda” in Spis Chapter. It also deals with his pedagogical activities and culturally-religious and socially-political conditions in time of his active working. It ap-proaches the personality of Juraj Páleš as the author of Pedagogy textbook and analyses his pedagogical opinions with individual regards on educational values, a teacher's personality and historical consequentions of his pedagogical opinions.
ZA ACZNIKI
Dwa podreczniki Páleša i Pierwsza historia Seminarium Nauczycielskiego w Spiskiej Kapitule20
Pieczecie seminarium21
20Tamze, s. 68. 21Tamze, s. 207.
Wzór dyplomu Seminarium Nauczycielskiego22
