DARIUSZ DBEK*
KSIDZ PROFESOR JÓZEF TUREK – UCZONY, PEDAGOG, DUSZPASTERZ
W powojennej polskiej kulturze filozoficznej istotne miejsce zajmuje wizja filozofii zapocz tkowana przez ks. Kazimierza Kłósaka i ks. Stani-sława Mazierskiego, postuluj cych specyficzne powi zanie filozofii z osi g-ni!ciami nauk przyrodniczych. Z jednej strony filozofia winna by" otwarta na wyniki tych nauk, gdy# poszerzaj obszar jej refleksji (rzeczywisto$" materialna poznana naukowo jest znacznie bogatsza od odkrytej tylko w po-znaniu potocznym) oraz sprawiaj , #e filozofia ci gle si! uaktualnia, dosto-sowuj c si! do przemian kulturowych, a zwłaszcza zmian w obrazie $wiata. Z drugiej za$ strony nauki przyrodnicze i filozofia powinny zachowa" wza-jemn autonomi! oraz szanowa" wynikaj c z niej tzw. zasad! odr!bno$ci epistemologiczno-metodologicznej. Zasada ta nie zabrania odwoływania si! w refleksji filozoficznej do osi gni!" nauki, lecz postuluje tak posta" filo-zoficznej interpretacji faktów naukowych, która – zachowuj c autonomi! obydwu dyscyplin poznawczych – potrafi wskaza" mo#liwo$ci wykorzysta-nia w filozofii osi gni!" nauki i uzasadni" słuszno$" formułowanych w tym kontek$cie tez filozoficznych. Znacz cy wkład w pogł!bienie takiej wizji filozofii wniósł ks. prof. Józef Turek.
I. %YCIE I DZIAŁALNO&' NAUKOWA 1. CURRICULUM VITAE
Józef Turek urodził si! 18 wrze$nia 1946 r. w Naszacowicach, w parafii $w. Jakuba Apostoła w Podegrodziu, w powiecie nowos deckim. Jego rodzice,
Ks. dr DARIUSZ DBEK – Katedra Filozofii Kosmologii, Instytut Filozofii Przyrody i Nauk Przyrodniczych, Wydział Filozofii Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego Jana Pawła II; adres do korespondencji: ul. Radziszewskiego 7, 20-039 Lublin; e-mail: dabek@kul.pl
Stanisław i Stefania z domu Kurowska, utrzymywali wielodzietn rodzin! z kilkuhektarowego gospodarstwa. Józef był ich szesnastym dzieckiem z sie-demna$ciorga rodze(stwa, z którego siedmioro zmarło w wieku dzieci!cym. Uczył si! w szkole podstawowej w Naszacowicach i Podegrodziu, a nast!pnie w Liceum Ogólnokształc cym w Nowym S czu. Po zdaniu matury w 1964 r. wst pił do Warmi(skiego Seminarium Duchownego „Hosianum” w Olsztynie. Na drugim roku studiów został powołany do odbycia zasadniczej słu#by woj-skowej. Po dwóch latach sp!dzonych w jednostkach w Kołobrzegu i Szcze-cinie powrócił do seminarium, by kontynuowa" studia teologiczne. 20 czerw-ca 1971 r. w konkatedrze $w. Jakuba w Olsztynie przyj ł $wi!cenia kapła(skie z r k biskupa warmi(skiego Józefa Drzazgi i podj ł prac! duszpastersk jako wikariusz w parafii $w. Józefa w Mor gu.
W 1973 r. ks. J. Turek rozpocz ł studia filozoficzne na Sekcji Filozofii Przyrody KUL. Po ich uko(czeniu w 1977 r. podj ł studia doktoranckie, zwie(czone w listopadzie 1978 obron pracy doktorskiej pt. Kosmologia
Alberta Einsteina i jej filozoficzne uwarunkowania, napisanej pod
kierun-kiem ks. prof. Stanisława Mazierskiego, kierownika Katedry Filozofii Przy-rody Nieo#ywionej; jej recenzentami byli profesorowie ks. Mieczysław Luba(ski i ks. Michał Heller. Doktor filozofii chrze$cija(skiej wrócił do die-cezji warmi(skiej, gdzie ł czył prac! duszpastersk z wykładami z filozofii przyrody w Warmi(skim Seminarium Duchownym „Hosianum” w Olsztynie. W styczniu 1980 r. wyjechał na roczne stypendium naukowe na Uniwersytet Katolicki w Louvain-la-Neuve w Belgii z zamiarem zbierania materiałów do pracy habilitacyjnej. Po powrocie prowadził wykłady z ró#nych działów filozofii w „Hosianum” w Olsztynie, w Instytucie Katechetycznym w Gie-trzwałdzie i w Warmi(skim Instytucie Teologicznym w Olsztynie.
W 1982 r. rozpocz ł zaj!cia zlecone z kosmologii przyrodniczej (wykład i "wiczenia), a w roku nast!pnym równie# z filozoficznych aspektów kosmo-logii przyrodniczej (wykład) na Katolickim Uniwersytecie Lubelskim, doje#-d#aj c z Olsztyna. W drugim semestrze roku akademickiego 1984/85 wyje-chał na stypendium do Watyka(skiego Obserwatorium Astronomicznego w Castel Gandolfo, gdzie kontynuował zbieranie materiałów )ródłowych z zakresu historii kosmologii. W 1986 r. został zatrudniony na pełnym etacie, najpierw jako starszy asystent, a rok pó)niej jako adiunkt, w Katedrze Filozofii Przyrody Nieo#ywionej na Wydziale Filozofii KUL. W latach 1986-1991 prowadził wykład i "wiczenia z kosmologii przyrodniczej, wykład z filo-zoficznych aspektów kosmologii przyrodniczej, proseminarium z filozofii przyrody nieo#ywionej, "wiczenia z filozofii przyrody nieo#ywionej oraz
wykład z filozofii przyrody dla studentów kursu „A” na Wydziale Teologii. Doje#d#ał przy tym do Olsztyna, gdzie prowadził wykłady w Warmi(skim Seminarium Duchownym i w Warmi(skim Instytucie Teologicznym. W la-tach 1987-1991 wykładał te# filozofi! przyrody w Wy#szym Seminarium Duchownym w Lublinie, a od 1989 równie# w Wy#szym Seminarium Du-chownym OO. Marianów w Lublinie.
W roku akademickim 1991/92 otrzymał urlop habilitacyjny, w ramach którego przebywał na dwumiesi!cznym stypendium w Londynie, zbieraj c materiały do przygotowywanej rozprawy habilitacyjnej. W 1996 r. uzyskał tytuł doktora habilitowanego w zakresie filozofii przyrodoznawstwa na pod-stawie monografii Wszech!wiat dynamiczny. Rewolucja naukowa w
kosmo-logii. Recenzentami w przewodzie habilitacyjnym byli profesorowie:
Mi-chał Heller, Piotr Flin, Zygmunt Hajduk. W 1998 r. obj ł Katedr! Filozofii Kosmologii, a rok pó)niej został zatrudniony na stanowisku profesora nad-zwyczajnego KUL. W latach 1999-2002 i 2008-2009 był prodziekanem ds. studenckich Wydziału Filozofii.
Zasługi ks. prof. Turka doceniła Stolica Apostolska – papie# Jan Paweł II odznaczył go godno$ci kapelana Jego &wi tobliwo$ci (11 lipca 1993 r.), a papie# Benedykt XVI nadał mu tytuł prałata honorowego (25 lipca 2008). Dnia 4 czerwca 2010 r., po rocznych zmaganiach z chorob , zmarł w Cen-trum Onkologii Ziemi Lubelskiej. 8 czerwca 2010 r., po po#egnaniu przez społeczno$" Katolickiego Uniwersytetu Jana Pawła II w Ko$ciele Akade-mickim, spocz ł na cmentarzu parafialnym w Podegrodziu.
2. KIERUNKI PRAC BADAWCZYCH
Dorobek naukowy ks. prof. Józefa Turka obejmuje trzy monografie (pra-ca doktorska, rozprawa habilitacyjna oraz wydana w 2009 r. ksi #ka
Filo-zoficzne interpretacje faktów naukowych) i kilkadziesi t innych pozycji –
artykułów, haseł encyklopedycznych i recenzji. Jego prace badawcze kon-centrowały si! wokół czterech grup zagadnie(: metafilozofii, filozofii nauki, metakosmologii oraz filozofii przyrody.
2.1. M e t a f i l o z o f i a
Problematyka tego kierunku bada( dotyczyła zwłaszcza relacji pomi!dzy nauk a filozofi oraz kwestii filozoficznego wyja$niania tzw. kosmicznych koincydencji.
2.1.1. Relacje mi"dzy nauk# a filozofi#
Niemal od pocz tku swojej działalno$ci naukowej Ksi dz Profesor był za-interesowany mo#liwo$ci uprawiania filozofii w ł czno$ci z osi gni!ciami nauk szczegółowych. Chodziło mu zwłaszcza o istot! i charakter ewentual-nych zwi zków i relacji zachodz cych mi!dzy filozofi przyrody uprawian w nurcie arystotelesowsko-tomistycznym a współczesn kosmologi przy-rodnicz (10)1. Zainspirowany pogl dami ks. Kłósaka, opowiadał si! za
autonomiczno$ci zarówno nauk szczegółowych, jak i tradycyjnej filozofii przyrody. Z drugiej za$ strony wskazywał na potrzeb! otwarto$ci filozo-ficznej refleksji na osi gni!cia nauk przyrodniczych, zwłaszcza w jej aspek-cie dynamicznym, tzn. w procedurach dochodzenia do wiedzy filozoficznej, w niektórych zabiegach jej sprawdzania oraz ró#nych zabiegach poznaw-czych (19). Uzasadniał, #e otwarto$" filozofii na nauki przyrodnicze nie tylko nie musi narusza" jej autonomiczno$ci, ale w wielu przypadkach mo#e wywiera" pozytywny wpływ na rozwój filozofii.
Inspiracj do podejmowania problematyki metafilozoficznej skoncentro-wanej na zagadnieniach wzajemnych relacji nauki i filozofii były te# pro-wadzone przez Ksi!dza Profesora badania naukowe z historii i filozofii kos-mologii. Dostarczały one zarówno konkretnych przykładów z dziejów współ-czesnej kosmologii, jak i aktualizowały pytanie o mo#liwo$" i ewentualny sposób wykorzystywania jej osi gni!" w rozwa#aniach filozoficznych. Proble-matyka ta została przedstawiona w trzech artykułach po$wi!conych Albertowi Einsteinowi. Pierwszy z nich (23) zawiera rekonstrukcj! pogl dów twórcy teorii wzgl!dno$ci na temat celów, zada(, roli i poznawczej warto$ci filozofii, a tak#e charakterystyk! jego filozoficznych pogl dów poprzez ukazanie ich genezy, specyfiki oraz relacji do innych stanowisk i kierunków filozoficznych. Drugi artykuł (27) prezentuje stanowisko Einsteina w kwestii wzajemnych zwi zków nauk szczegółowych i filozofii. Omawia ogólny kontekst meta-filozoficzny charakteryzuj cy przyj!te przeze( koncepcje nauki i filozofii, jak i przedstawia szczegółowo jego pogl dy dotycz ce wzajemnego wpływu filo-zofii na nauk!, a nauki na filozofi!. Trzeci z artykułów po$wi!conych Ein-steinowi (28) ukazuje go jako prekursora Popperowskiego hipotetyzmu. Do-konana w nurcie uhistorycznionej filozofii nauki analiza pogl dów obydwu uczonych przedstawia proces odchodzenia Einsteina od zało#e( filozofii pozy-tywistycznej i przyczyny jego opowiedzenia si! za hipotetyzmem. Stanowi te# prób! odkrycia powi za( kształtuj cego si! stanowiska Poppera, zwłaszcza
jego krytycyzmu poznawczego i fallibilizmu, z pogl dami filozoficznymi i dorobkiem naukowym twórcy teorii wzgl!dno$ci.
W ten nurt bada( wpisuje si! tak#e monografia po$wi!cona filozoficznym interpretacjom faktów naukowych (37). Jej zasadniczym problemem jest kwestia zasadno$ci wykorzystywania osi gni!" nauk szczegółowych w upra-wianiu filozofii i wskazania prawomocnych sposobów przechodzenia od wiedzy naukowej do filozoficznej. Monografia ta jest owocem kilkuletnich bada( i wyrazem dojrzałych, przemy$lanych pogl dów Autora na temat mo#liwo$ci dokonywania filozoficznej interpretacji zarówno uzyskiwanych w nauce wyników, jak i stosowanych w niej procedur badawczych. Z jednej strony jest prób uzasadnienia poprawno$ci takich zabiegów i pokazania konkretnych sposobów ich funkcjonowania. Z drugiej za$ strony wskazuje na praktyczn mo#liwo$" przestrzegania zasady autonomiczno$ci tych dwóch dziedzin poznania przy jednoczesnym zachowaniu ich wzajemnej otwarto$ci. Stanowi wi!c wyraz przekona( Autora o zasadno$ci wyboru stanowiska po$redniego mi!dzy skrajnym izolacjonizmem a całkowitym uni-fikacjonizmem w kwestii wzajemnej relacji nauki i filozofii. Ukazuje te# zło#ono$" problematyki tych zwi zków, których znajomo$" i rozumienie pozwala na pogł!bione uprawianie filozofii w kontek$cie nauki (Z. Hajduk).
2.1.2. Filozoficzne wyja!nianie kosmicznych koincydencji
W ostatnim okresie swojej pracy badawczej Ksi dz Profesor koncentrował si! na filozoficznej i $wiatopogl dowej problematyce pojawiaj cej si! w kon-tek$cie tzw. kosmicznych koincydencji oraz ich antropicznych i filozoficznych wyja$nie(. Problematyce tej po$wi!cił szereg obszernych artykułów. Przed-stawił w nich nie tylko genez! antropicznego wyja$niania w rozwa#aniach kosmologicznych, jego istot! i wewn!trzn struktur!, lecz przeanalizował te# warto$" poznawcz i zasadno$" takiego wyja$niania (31). Dokonał te# kry-tycznej oceny mo#liwo$ci jego stosowania w ramach konkretnych teorii i hipotez kosmologicznych (32), a tak#e rozwa#ył, w jakim stopniu i na jakiej podstawie mo#na mówi", #e kosmiczne koincydencje stanowi subtelne do-strojenie (fine tuning) obserwowanych własno$ci Wszech$wiata do #ycia bio-logicznego (40). Na podstawie wypracowanych przez współczesn filozofi! nauki kryteriów poprawno$ci zabiegów eksplanacyjnych poddał analizie czte-ry najcz!$ciej proponowane sposoby wyja$nienia takiego dostrojenia – przy-padek, hipotez! wielu wszech$wiatów, panteizm i teizm (39).
Analizy dotycz ce tych szczegółowych zagadnie( zainspirowały go do podj!cia bada( nad ogólniejszym problemem wyboru najlepszego wyja$nia-nia filozoficznego faktów naukowych (38). Z jednej strony dostrzegał wielk wag! tego zagadnienia, z drugiej za$ miał $wiadomo$" zło#ono$ci i wielo-płaszczyznowo$ci tego problemu, wskazywał na konkretne trudno$ci w prak-tycznej realizacji takiego zadania. Zwie(czeniem prowadzonych w tej dzie-dzinie bada( jest niedoko(czona monografia pt. Filozoficzne wyja!nianie
kosmicznych koincydencji.
2.2. F i l o z o f i a n a u k i
Wa#nym przedmiotem zainteresowa( badawczych Ksi!dza Profesora były kwestie $wiatopogl dowe, dotycz ce zwłaszcza wzajemnych relacji mi!dzy nauk a teologi i religi . Uprawiana przez niego kosmologia i jej filozofia oraz badania z zakresu metafilozofii dawały mu zasadne podstawy do kom-petentnego wł czania si! w ci gle aktualne dyskusje w tym zakresie. Prob-lematyce tej po$wi!cił wiele referatów i prelekcji na konferencjach i sym-pozjach w o$rodkach akademickich Krakowa, Poznania, Łodzi, Zielonej Góry, Torunia i Lublina. Problematyka ta była te# przedmiotem prowadzo-nych przeze( wykładów monograficzprowadzo-nych. W swoich publikacjach wykazy-wał brak sprzeczno$ci mi!dzy nauk a teologi , uzasadniaj c np. mo#liwo$" pogodzenia niesko(czono$ci czasowej Wszech$wiata z religijn prawd o stworzeniu go przez Boga (14) czy te# szerzej – uzgodnienia dwóch, przez wielu uwa#anych za sprzeczne, obrazów $wiata: teologicznego i naukowego. Dokonywał tego pokazuj c zarówno filozoficzne implikacje wypracowanego na gruncie współczesnej kosmologii tzw. standardowego modelu ewolucji Wszech$wiata (17), jak równie# analizuj c najcz!stsze przyczyny konfliktów mi!dzy nauk a wiar (25). Nie ograniczał si! jednak tylko do uniesprzecz-niania tej relacji, lecz podejmował próby budowania podstaw dialogu mi!-dzy tymi dziedzinami kultury (26) oraz wskazywał mo#liwo$" poprawnego metodologicznie wykorzystywania osi gni!" współczesnych nauk przyrodni-czych (zwłaszcza kosmologii) w budowaniu komplementarnego obrazu $wiata i zasadnego argumentowania za prawdami religijnymi (33, 34).
2.3. M e t a k o s m o l o g i a
Ta grupa zagadnie( obejmuje zarówno problematyk! metakosmologiczn podejmowan w postaci tzw. case studies (studia przypadku), jak i ogólniej-sz refleksj! nad przedmiotem, stosowanymi metodami i poznawczym
statu-sem kosmologii przyrodniczej, a tak#e prób eksplikacji przedmiotowych za-gadnie( filozofii kosmologii.
2.3.1. Historyczne studia przypadku
Pierwsz tego typu publikacj była praca doktorska (1). Stanowiła ona nie tylko rekonstrukcj! zaproponowanej przez Einsteina kosmologii w jej boga-tym historycznym kontek$cie, lecz zawierała równie# szczegółow analiz! kontekstu filozoficznego w postaci ontologicznych, epistemologicznych i metodologicznych pogl dów jej autora oraz ich wpływu na genez! i rozwój jego kosmologii. Prezentacja tego wa#nego dla współczesnej kosmologii fragmentu jej dziejów została dokonana w konwencji uhistorycznionej filo-zofii nauk przyrodniczych. Wyra)n jej zalet był fakt przeprowadzenia analiz metodologicznych na przykładzie konkretnej teorii naukowej. Dzi!ki temu filozofia nauki wykorzystała dane historyczne rozwijaj cej si! nauki, a to z kolei oznaczało wi!ksz mo#liwo$" zrozumienia wzajemnych relacji mi!dzy tymi dwiema dziedzinami ludzkiej wiedzy (M. Heller).
Pobyty w zagranicznych o$rodkach (roczny na Katolickim Uniwersytecie w Louvain-la-Neuve w Belgii i półroczny w Watyka(skim Obserwatorium Astronomicznym w Castel Gandolfo), współpraca naukowa z prof. Odonem Godartem i dost!p do )ródłowych materiałów z historii kosmologii zaowo-cowały szeregiem artykułów po$wi!conych dokonaniom ks. prof. Georges’a Lemaître’a. Ksi dz Profesor przedstawił w nich nie tylko kontekst odkrycia i proces rozwoju hipotezy atomu pierwotnego (4), ale równie# szerokie his-toryczne tło filozoficznych przekona( jej autora (6), jego wkład w badania prowadzone przez Papiesk Akademi! Nauk (11) oraz jego rol! w for-mowaniu si! dynamicznego obrazu Wszech$wiata (9). W kolejnych artyku-łach dokonał rekonstrukcji metanaukowych pogl dów profesora z Louvain zawartych zarówno w jego publikacjach naukowych, jak i nieopublikowa-nych prywatnieopublikowa-nych zapiskach, notatkach i szkicach wykładów, konferencjach, a nawet kazaniach (8). Dotyczyły przede wszystkim ontyczno-epistemo-logicznego statusu nauki, teorii wiedzy naukowej oraz metodologii kosmo-logii. Obejmowały jednak równie# kwesti! wzajemnych relacji mi!dzy nauk , filozofi a religi . Lemaître postulował wyra)ne rozgraniczanie tych trzech płaszczyzn poznawczych, co nie oznaczało, #e nie dostrzegał przy-datno$ci rozwa#a( kosmologicznych (przyrodniczych) dla problematyki metafizyczno-teologicznej, widz c ich rol! zwłaszcza w łagodzeniu napi!" i usuwaniu nieufno$ci mi!dzy nauk a wiar (7).
Do tej grupy bada( nale#y równie# rozprawa habilitacyjna ks. prof. Turka (2). Jej pierwsza cz!$" stanowi rekonstrukcj! historycznego przej$cia od sta-tycznego do ewoluuj cego obrazu Wszech$wiata. Cz!$" druga jest metodo-logiczn analiz ogromnego materiału )ródłowego z dziejów kosmologii i prób odpowiedzi na pytania dotycz ce koncepcji nauki w perspektywie formowania si! idei dynamicznego Wszech$wiata, zmian w nauce warunku-j cych akceptacwarunku-j! tewarunku-j idei oraz zasadno$ci uznania tego przewarunku-j$cia za rewo-lucj! naukow (M. Heller). Monografia ta jest opracowaniem doniosłego w dziejach kosmologii zdarzenia ł cznie z jego implikacjami filozoficznymi. Uwzgl!dnia równie# problematyk! faktycznych zwi zków mi!dzy filozofi nauki i histori nauki w procesie kształtowania si! dynamicznego obrazu Wszech$wiata, a tym samym wpisuje si! w szerszy kontekst relacji mi!dzy humanistycznymi a formalnymi metanaukami. Stanowi te# wa#ny, bo oparty na analizie materiału faktycznego, głos w dyskusji zagadnienia racjonalizacji zawarto$ci kontekstu odkrycia (Z. Hajduk). Aspektywne uj!cie fragmentu tej problematyki zostało te# zawarte w artykule dotycz cym kontekstu odkrycia idei Wszech$wiata dynamicznego (24). Szczegółowej analizie poddany zo-stał aspekt przedmiotowy, uwzgl!dniaj cy zwłaszcza warunki odpowiedzial-ne za pojawienie si! i rozwój tej idei, oraz czynniki, które zadecydowały o akceptacji nowego, ewolucyjnego obrazu Wszech$wiata.
2.3.2. Filozofia kosmologii
W $cisłych zwi zkach z konkretnymi zagadnieniami przedmiotowymi ks. prof. J. Turek podejmował równie# problematyk! metaprzedmiotow i ogólnokosmologiczn , stawiaj c sobie za cel w miar! cało$ciowe ukazanie rozległego spektrum kwestii wchodz cych w zakres filozofii kosmologii. Efektem jego prac nad realizacj tego zadania stał si! obszerny, blisko 50-stronicowy artykuł (29), omawiaj cy zarówno problematyk! epistemolo-giczno-metodologiczn tej dyscypliny (tzw. metodologi! zewn!trzn i we-wn!trzn ), jak i zarys jej problematyki przedmiotowej. W ramach metodo-logii zewn!trznej przedstawione zostały takie zagadnienia jak: status kosmo-logii jako nauki przyrodniczej, jej baza empiryczna, charakter i poznawcza warto$" stosowanych w niej testów empirycznych, zagadnienie jej rozwoju i zachodz cych w jej ramach rewolucji naukowych, a tak#e relacja do innych dyscyplin, głównie filozofii. Zagadnienia metodologii wewn!trznej dotyczy-ły warunków niezb!dnych do zaistnienia kosmologii jako nauki empirycznej, zwłaszcza problemu ekstrapolacji, charakteru i zasadno$ci przyjmowanych
przez ni zało#e( oraz koncepcji Wszech$wiata, jako przedmiotu bada( kosmologicznych. Problematyka przedmiotowa obj!ła natomiast najwa#niej-sze zagadnienia z zakresu najwa#niej-szeroko rozumianej filozofii przyrody, filozofii Boga i pewnej ontologii Wszech$wiata jako cało$ci, zwłaszcza problematyki czasu i przestrzeni, sko(czono$ci i niesko(czono$ci Wszech$wiata, jego czasowego pocz tku, antropicznego charakteru oraz dostrzeganych prawid-łowo$ci i struktury przyczynowej.
W grupie zagadnie( dotycz cych filozofii przyrody mie$ci si! tak#e cały szereg haseł encyklopedycznych opracowanych zarówno dla Encyklopedii
Katolickiej (np. 41, 46, 48, 64, 73), jak i Powszechnej Encyklopedii Filozofii
(np. 44, 45, 55, 58, 66). Szczegółowym przedmiotem bada( z tej dziedziny stał si! równie# czynnik empiryczny i jego rola w konstruowaniu, funkcjo-nowaniu i akceptowaniu teorii kosmologicznych (15). Ksi dz Profesor uka-zał dwie strategie uprawiania kosmologii (ekstrapolacyjna i dedukcyjna) i sposób wykorzystania w nich danych empirycznych zarówno w procedu-rach dochodzenia do wiedzy kosmologicznej (problematyka odkrycia nauko-wego), jak i na etapie sprawdzania skonstruowanych modeli (kontekst uza-sadniania).
2.4. F i l o z o f i a p r z y r o d y
Znacz cym przedmiotem bada( Ksi!dza Profesora były równie# zagad-nienia z zakresu tradycyjnie rozumianej problematyki filozofii przyrody, zwanej te# kosmologi filozoficzn . Do tych kwestii nale#ała problematyka czasu i przyczynowo$ci oraz własno$ci Wszech$wiata, zwłaszcza jego racjo-nalno$ci, przestrzennej i czasowej (nie)sko(czono$ci, a tak#e antropicznego charakteru.
2.4.1. Własno!ci Wszech!wiata 2.4.1.1. Racjonalno$"
Sukcesy zastosowania matematyki do opisu przyrody stały si!, równie# dla ks. prof. J. Turka, inspiracj do podejmowania rozwa#a( filozoficznych nad struktur rzeczywisto$ci i odpowiedzi na postawione przez Einsteina pytanie, dlaczego niezale#ny od do$wiadczenia owoc ludzkiego my$lenia, jakim jest matematyka, tak doskonale stosuje si! do przedmiotów rzeczy-wistych? Głosem w dyskusji na temat ontyczno-epistemologicznej charak-terystyki badanej rzeczywisto$ci była próba przedstawienia problematyki
filozoficznej powi zanej z zagadnieniem matematyzacji przyrody (13). Sama matematyzacja okre$lona została jako procedura poznawcza, wykorzystuj ca aparatur! i metody matematyczne do poznawania rzeczywisto$ci przyrod-niczej. Posiada ona jednak szerszy kontekst filozoficzny nawi zuj cy, z jed-nej strony, do tradycyjnego problemu racjonalno$ci przyrody, z drugiej za$ do mo#liwo$ci rozstrzygania o niektórych tezach przyrodoznawstwa, a sze-rzej – do problemu relacji i wzajemnych zwi zków mi!dzy nauk a filozofi .
2.4.1.2. Niesko(czono$" przestrzenna i czasowa
Zagadnienie (nie)sko(czono$ci Wszech$wiata nale#y do klasycznych problemów filozofii przyrody. I cho" w znacznej mierze został on przej!ty przez kosmologi! przyrodnicz , to jednak kwestia przestrzennych, a zwła-szcza czasowych rozmiarów Wszech$wiata, dalej pozostaje, zdaniem wielu, wa#nym zagadnieniem filozoficznym. Proponowane przez kosmologi! spo-soby empirycznego rozstrzygania w tej kwestii spowodowały wzrost zain-teresowania tym problemem zarówno od strony przedmiotowej, jak i meta-przedmiotowej. Zacz!to pyta" zwłaszcza o zasadno$" przyjmowanych w ró#-nych kosmologiach zało#e( wpływaj cych bezpo$rednio na kształt propono-wanych w tym wzgl!dzie rozwi za(. Do tych dyskusji wł czył si! ks. prof. J. Turek analizuj c koncepcj! niesko(czono$ci Wszech$wiata w kosmologii Robertsona-Walkera oraz zało#enia tkwi ce u podstaw podejmowanej w jej ramach problematyki (12). Zało#enia te (zasada kosmologiczna, własno$ci czasu i przestrzeni, przekonanie o prostocie Wszech$wiata) maj charakter filozoficzny i $wiadcz o silnych zwi zkach nauki z filozofi , gdy# bez tych zało#e( wyra)ne sformułowanie postawionego problemu i zaproponowane w ramach kosmologii rozwi zanie nie byłoby mo#liwe.
Problematyka czasowego pocz tku Wszech$wiata podj!ta została tak#e w szerszym kontek$cie pytania o sposób uprawiania i nauczania filozofii (30). Ksi dz Profesor poddał krytycznej analizie mo#liwo$ci wykorzystania osi gni!" współczesnej kosmologii (zwłaszcza teorii Wielkiego Wybuchu i koncepcji kosmologii kwantowej) tej kwestii. Przedstawił stan wiedzy kosmologicznej na temat czasowego pocz tku badanego przez ni Kosmosu, przeanalizował jej kreacjonistyczne i antykreacjonistyczne interpretacje, i wykazał, #e s one bezzasadne zarówno z racji metodologicznych, jak i przedmiotowych. Otrzymany wniosek pozostał wi!c zgodny z tez $w. Tomasza z Akwinu, #e prawdy o czasowym pocz tku Wszech$wiata nie mo#na udowodni" rozumowo, lecz jedynie przyj " na podstawie Objawienia.
2.4.1.3. Charakter antropiczny
Spo$ród wszystkich własno$ci Wszech$wiata najwi!cej uwagi Ksi dz Profesor po$wi!cił tym cechom, które s konieczne, by mogło pojawi" si! i rozwin " #ycie w znanej nam postaci w!glowej. W tym nurcie bada( przeanalizowane zostały przyrodnicze (fizyko-chemiczne i kosmologiczne) uwarunkowania #ycia i na podstawie tej wiedzy okre$lona została wyró#-niona pozycja człowieka we Wszech$wiecie (18). Nie rozstrzyga to jednak kwestii $wiatopogl dowych, gdy# wiedza przyrodnicza dopuszcza zarówno teistyczn , jak i materialistyczn interpretacj! antropizmu. Kolejnym podj!-tym w podj!-tym nurcie zagadnieniem był ewolucyjny charakter przemian, jakim podlega materialna zawarto$" Wszech$wiata w trakcie jego ekspansji i $ci$le zwi zane z t ekspansj procesy: z jednej strony globalna tendencja do rozpraszania energii, z drugiej za$ lokalne pojawienie si! bardzo zło#onych struktur biologicznych (20).
Analizie poddane zostały tak#e przestrzenne i czasowe rozmiary Wszech-$wiata prowadz ce do pytania o prawa lub teorie naukowe, które mogłyby stanowi" wyja$nienie (najlepiej przyczynowe) tak ogromnych rozmiarów. Poniewa# standardowy model ewolucji kosmicznej nie jest w stanie poda" #adnych racji, a tym bardziej przyczyn, uzasadniaj cych jego obserwowan wielko$", proponowane s ró#ne wyja$nienia. Jedn z takich propozycji jest tzw. wyja$nienie antropiczne, według którego Wszech$wiat jest tak ogromny w swojej masie oraz rozmiarach przestrzennych i czasowych, poniewa# wy-maga tego fakt istnienia znanej nam na Ziemi w!glowej postaci #ycia. W przeciwnym bowiem razie nie byłoby warunków sprzyjaj cych powstaniu takiego #ycia, a w konsekwencji nie byłoby w nim równie# nas, jako obser-watorów (22). Wyja$nianie antropiczne znacznie ró#ni si! od najcz!$ciej stosowanego w naukach przyrodniczych kauzalnego schematu wyja$niania, w którym przyczyna wyja$nia skutek. W uj!ciu antropicznym natomiast fakt istnienia #ycia jest skutkiem, który ma wyja$nia" swoj przyczyn!, czyli własno$ci Wszech$wiata. Pomimo zgłaszanych zastrze#e( wobec zasady antropicznej i w zale#no$ci od jej słabej b d) mocnej wersji, wyja$nienie to posiada jednak swoj warto$" poznawcz . Pomaga bowiem dostrzec i lepiej zrozumie" specyfik! zwi zku człowieka z Wszech$wiatem, w szczególno$ci $wiata organicznego z nieorganicznym oraz struktur lokalnych z wielkoskalo-wymi. Stanowi wi!c istotne poszerzenie naszej wiedzy o Wszech$wiecie. Kontynuacj tych bada( były podj!te przez Ksi!dza Profesora szczegó-łowe analizy powi za( ewolucji biologicznej (bio- i antropogenezy) z ewo-lucj kosmiczn (kosmogenez ). Charakterystyka fizykochemicznych
pod-staw #ycia i wynikaj cych z nich koniecznych warunków jego powstania i rozwoju umo#liwiła wskazanie sposobów realizacji tych uwarunkowa(, konkretnych przejawów „dostrojenia” Wszech$wiata do wymaga(, jakie musiał on spełni", by mogło si! w nim pojawi" i ewoluowa" znane nam #y-cie biologiczne oparte na zwi zkach w!gla (35). Analizy zarówno para-metrów kosmologicznych, jak i fundamentalnych stałych fizycznych poka-zały, #e ich warto$ci wyznaczaj wszystkie konieczne do zaistnienia takiego #ycia prawa przyrody i własno$ci Wszech$wiata. St d zwi zki te nazywane s kosmicznymi koincydencjami.
W nurcie rozwa#a( antropicznych ks. prof. J. Turek podj ł równie# prob-lem celowo$ci Wszech$wiata (36). Analizy dotycz ce praw przyrody i wa-runków brzegowych pod k tem ich zwi zków z globalnymi własno$ciami Wszech$wiata mog bowiem pomóc w rozwa#aniach i ewentualnych roz-strzygni!ciach w tej kwestii. Gdyby teorie kosmologiczne (np. teoria Wiel-kiego Wybuchu, hipoteza wielu wszech$wiatów, model Hawkinga-Hartle’a) potrafiły wyja$ni", dlaczego prawa przyrody i warunki pocz tkowe s takie, a nie inne, byłyby równie# w stanie udzieli" odpowiedzi na pytanie o celo-wo$" Wszech$wiata. Teorie te, cho" nie wprost, to jednak sugeruj takie pytania i poszukuj w tej kwestii wyja$nie(. Przeprowadzone analizy poka-zały jednak, #e mimo podejmowanych prób nie s one w stanie udzieli" na nie zasadnych odpowiedzi. Oznacza to, #e kwestia celowo$ci naszego Wszech-$wiata, nawet w wymiarze praw i warunków brzegowych (pocz tkowych), przekracza mo#liwo$ci badawcze współczesnej kosmologii.
2.4.2. Czas i przyczynowo!$
W$ród typowych dla filozofii przyrody zagadnie(, jakie w swych bada-niach podejmował ks. prof. J. Turek, znalazła si! równie# problematyka przyczynowo$ci, a zwłaszcza wieloaspektowa i niejednoznaczna, a przez to mocno dyskutowana, kwestia miejsca i znaczenia czynnika czasowego w zwi zkach przyczynowych (16). Zaprezentowane zostały dwa opozycyjne stanowiska, z których jedno docenia rol! czasu w zwi zku przyczynowym, a drugie próbuje czas z tego zwi zku eliminowa". Przeprowadzone analizy pokazały, #e wybór jednego z tych stanowisk zale#y w znacznej mierze od stosowanego typu argumentacji, a zwłaszcza od filozoficznej koncepcji zwi zku przyczynowego. Zaw!#enie rozwa#a( tylko do płaszczyzny ontycz-nej b d) logiczontycz-nej (formalontycz-nej) prowadzi zwykle do pomijania czynnika czasowego. Uwzgl!dnianie natomiast strony zjawiskowej (np. w
rozwa#a-niach przyrodników i filozofów przyrody) zmusza do wzi!cia pod uwag! czasowej nieodwracalno$ci pewnych zjawisk i nie dopuszcza do wyelimi-nowania czynnika czasowego ze zwi zków przyczynowych. Przyczynowo$" jest bowiem bezpo$rednio zwi zana ze zmianami, a te stanowi nieodł czn podstaw! wszelkich relacji czasowych. Z tych wzgl!dów przyrodnicy, którzy uznaj czas za podstawowy atrybut bytu materialnego, uznaj jego znaczenie równie# w strukturach zwi zku przyczynowego. Natomiast ci, dla których czas nie stanowi istotnego elementu badanej rzeczywisto$ci, nie uwzgl!d-niaj te# jego roli w rozwa#aniach przyczynowych.
3. DZIAŁALNO&' DYDAKTYCZNO-ORGANIZACYJNA
3.1. D y d a k t y k a
Na Wydziale Filozofii KUL ks. prof. J. Turek wykładał filozofi! przy-rody, kosmologi! relatywistyczn i filozofi! kosmologii, a na Wydziale Matematyczno-Przyrodniczym elementy kosmologii. Prowadził te# wykłady z filozofii przyrody i relacji mi!dzy nauk a religi na Uniwersytecie Warmi(sko-Mazurskim w Olsztynie (1999-2001), w Kolegium $w. Tomasza w Kaliningradzie (1994-1999), oraz na Słowacji, w Pary#u i w kilku wy#szych seminariach duchownych w Polsce: w Warmi(skim Seminarium „Hosianum” w Olsztynie (1978-2001), w Arcybiskupim Seminarium w Lublinie (1986-1992) i w Seminarium OO. Marianów w Lublinie. Pod jego kierunkiem powstało ponad 50 prac magisterskich i dwa doktoraty (jeden, z powodów losowych, zwie(czony przez ks. prof. Hajduka).
Działalno$" dydaktyczna Ksi!dza Profesora zyskała mu nie mniejsze uznanie ni# opublikowany dorobek naukowy, czego dowodem stał si! przy-znany mu przez studentów Instytutu Filozofii Przyrody i Nauk Przyrod-niczych KUL tytuł Wykładowcy Roku (2006/2007). Wielkie oddanie tej pracy wynikało zarówno z jego ogromnej sumienno$ci, jak i przede wszyst-kim z poczucia odpowiedzialno$ci za tych, których kształcił. Jego wielwszyst-kim pragnieniem było opracowanie kilkutomowego podr!cznika filozofii przy-rody, który stanowiłby uwzgl!dniaj c najnowsze osi gni!cia naukowe i filozoficzne pomoc dydaktyczn . Pomimo szerokiego spektrum prowadzo-nych zaj!" – od kosmologii relatywistycznej, przez filozofi! przyrody i filo-zofi! Boga, po filofilo-zofi! kosmologii i relacje mi!dzy nauk a religi – ka#-dego roku aktualizował swoje wykłady, uwzgl!dniaj c w nich zarówno naj-nowsze publikacje filozoficzne, jak i osi gni!cia dynamicznie rozwijaj cych si! nauk przyrodniczych, zwłaszcza kosmologii, nie powtarzaj c tematyki
wykładu monograficznego. Podejmował w nich m.in.
problematyk!:Filozo-ficzne aspekty kosmologii przyrodniczej, Wszech!wiat dynamiczny, Wszech-!wiat deterministyczny, WszechWszech-!wiat antropiczny, Filozofia w kontek!cie kosmicznych koincydencji, Teizm w kontek!cie kosmicznych koincydencji, Filozoficzne interpretacje faktów naukowych, Filozofia i nauka – próba okre!lenia wzajemnych relacji, Kosmiczne koincydencje i ich subtelne dostrojenie do %ycia biologicznego.
3.2. D z i a ł a l n o $ " o r g a n i z a c y j n a
Jako kierownik Sekcji Filozofii Przyrody ks. prof. J. Turek zainicjował i doprowadził do powołania Studium Nauczycielskiego pozwalaj cego stu-dentom filozofii przyrody zdobycie uprawnie( pedagogicznych do nauczania fizyki i biologii. W latach 1997-1998 zapocz tkował starania o utworzenie unikatowego kierunku studiów: Filozofia Przyrody i Nauk Przyrodniczych. Po przekształceniu Sekcji w Instytut Filozofii Przyrody i Nauk Przyrodniczych, Wydział Filozofii KUL uzyskał w 2010 r. zgod! Ministra Nauki i Szkolnictwa Wy#szego na prowadzenie przez Wydział Filozofii KUL studiów pierwszego i drugiego stopnia na nowym, interdyscyplinarnym kierunku.
Dzi!ki inicjatywie Ksi!dza Profesora w Instytucie Filozofii Przyrody i Nauk Przyrodniczych wprowadzony zostały tzw. wykłady go$cinne prowa-dzone przez wykładowców zapraszanych spoza Uczelni. Wykłady te umo#li-wiały nawi zanie bezpo$rednich kontaktów z ró#nymi o$rodkami akademic-kimi w Polsce i zapoznanie studentów z podejmowan przez te o$rodki prob-lematyk badawcz . Wykłady te prowadzili m.in.: prof. Marek Szydłowski, prof. Michał Tempczyk, prof. Paweł Zeidler.
Jako prodziekan ds. studenckich ks. prof. J. Turek troszczył si! o los studiuj cych, którzy wskutek trudnej, interdyscyplinarnej specyfiki stu-diów pragn!li cz!sto po latach zwie(czy" studia prac dyplomow . Ka#-dego studenta traktował indywidualnie. Empatycznie dostrzegał nie tylko trudno$ci zwi zane bezpo$rednio z procesem zdobywania wiedzy, lecz równie# okoliczno$ci zwi zane nierzadko z bardzo zło#on sytuacj #ycio-w . Był za#ycio-wsze dost!pny, nie szcz!dził czasu na pomoc, konsultacje i roz-mowy. Pomimo ci!#kiej choroby pomi!dzy kolejnymi zabiegami chemio-terapii spotykał si! ze studentami przygotowuj cymi prace dyplomowe, nawet podczas swoich pobytów w szpitalu. W ostatnich godzinach #ycia prosił współpracowników o zaopiekowanie si! jego magistrantami i dok-torantami.
W$ród wielu ró#nych obowi zków potrafił znale)" czas na wspólne wy-prawy ze swoimi współpracownikami i studentami. O tym, jak był przez nich odbierany i ceniony jako organizator #ycia akademickiego i moderator relacji mi!dzy wykładowcami a studentami, mo#e $wiadczy" jedno ze wspomnie(: „Po rannej Mszy $w. odprawionej o godz. 5.00 wyruszyli$my w kierunku Bieszczad. Po drodze zatrzymali$my si! na krótki postój, by zje$" zabrane ze sob kanapki («#eby nie traci" czasu») i ruszyli$my w dal-sz drog!. Plan dwudniowej wyprawy był bardzo ambitny. Około godz. 11.30 byli$my ju# w Wetlinie i od razu ruszyli$my #ółtym szlakiem na Przeł!cz Orłowicza. Stamt d, po krótkim postoju wykorzystanym na podzi-wianie wspaniałych widoków i wzmocnienie sił, ruszyli$my dalej czerwo-nym szlakiem na wschód. Zgodnie z planem mieli$my przej$" Połonin! Wetli(sk , zej$" do Brzegów Górnych i stamt d dosta" si! na nocleg do Ustrzyk Górnych. W Brzegach okazało si!, #e «mamy dobry czas», gdy# tempo marszruty dyktowane przez naszego Kierownika i Przewodnika, zwłaszcza podczas schodzenia, było i$cie wyczynowe. Ksi dz Profesor Józef Turek – bo to on był inspiratorem i szefem naszej wyprawy – zaproponował wi!c, by nie traci" okazji (nast!pny dzie( był ju# dokładnie zaplanowany) i do Ustrzyk przej$" Połonin Cary(sk . Pó)nym wieczorem, zm!czeni, ale z ogromn satysfakcj , dotarli$my na nocleg. Gorzej było nazajutrz, gdy wczesnym rankiem ruszyli$my, by zdoby" Halicz, Krzemie( i Tarnic!. Oka-zało si!, #e nasz studencki zapał nie idzie w parze z t!#yzn fizyczn . Z ogromnym podziwem i odrobin zazdro$ci patrzyli$my na kondycj! na-szego Ksi!dza Profesora, a szerzej, na jego wewn!trzn dyscyplin!, umie-j!tno$" wykorzystywania czasu i harmonijne ł czenie tytanicznej pracy z aktywnym wypoczynkiem, a przy tym wielki optymizm, pozytywne my$-lenie, gł!bok wiar!, niezwykł pokor! i ogromn otwarto$" na drugiego człowieka”.
Ks. prof. Józef Turek pozostanie w pami!ci pracowników i studentów Wydziału Filozofii jako człowiek niezwykłej pracowito$ci, skromno$ci, po-kory i wra#liwo$ci, całym sercem oddany Ko$ciołowi i przej!ty losem Ojczyzny, niestrudzony wykładowca i pedagog zatroskany o sprawy stu-dentów, gorliwy kapłan i spowiednik (przez kilka ostatnich lat spowiadał ksi!#y studentów mieszkaj cym w Konwikcie). Tym ideałom pozostał wier-ny do ko(ca nie zwa#aj c na szybko rozwijaj c si! chorob! i dolegliwe skutki jej leczenia. Zewn!trznym wyrazem wdzi!czno$ci za jego kapła(sk posług!, były kwiaty zło#one w Konwiktorskim konfesjonale.
II. BIBLIOGRAFIA PRAC KS. PROF. JÓZEFA TURKA POZYCJE KSI%KOWE(MONOGRAFIE)
1. Kosmologia Alberta Einsteina i jej filozoficzne uwarunkowania, Lublin: RW KUL 1982.
2. Wszech!wiat dynamiczny. Rewolucja naukowa w kosmologii, Lublin: RW KUL 1995.
3. Filozoficzne interpretacje faktów naukowych, Lublin: Wyd. KUL 2009. ROZPRAWY(ARTYKUŁY)
4. The Development of the Primeval Atom Hypothesis, [w:] Contributions,
Université Catholique de Louvain, Louvain-la-Neuve 1980.
Tłumacze-nie francuskie opublikowane wspólTłumacze-nie z O. Godartem: Le
développe-ment de l’hypothèse de l’atome primitif, „Revue des Questions
Scienti-fiques” 153 (1982), No 2, s. 145-171 oraz 153 (1982), No 3, s. 311-339.
5. Kazanie Tota Pulchra Jana Gersona oraz Clipeus Janade Breitenbacha.
Z dziejów dogmatu Niepokalanego Pocz"cia NMP w XV wieku w !wietle zbiorów warmi&skich, „Studia Warmi(skie” 18 (1981), s. 467-536.
6. Historyczne tło filozofii Georges Lemaître’a, „Studia Warmi(skie” 19 (1982), s. 421-433.
7. Osobliwo!$ pocz#tkowa a kreacjonizm w uj"ciu G. Lemaître’a, „Studia Warmi(skie” 19 (1982), s. 435-448.
8. Pogl#dy metakosmologiczne G. Lemaître’a, „Roczniki Filozoficzne” 32 (1984), z. 3, s. 31-47.
9. Georges Lemaître’s contribution to the formation of the dynamic view of
the Universe, „Roczniki Filozoficzne” 33 (1985), z. 3, s. 59-74.
10. Tomaszowe uj"cie czasowej niesko&czono!ci Wszech!wiata a
współ-czesna kosmologia, „Roczniki Filozoficzne” 34 (1986), z. 3, s. 103-125.
11. Georges Lemaître and the Pontifical Academy of Sciences, [w:] Vatican
Observatory Publications, vol. 2, No. 13, Specola Vaticana 1989.
12. Zało%enia problematyki niesko&czono!ci Wszech!wiata w kosmologii
Robertsona-Walkera, „Roczniki Filozoficzne” 37/38 (1989/1990), z. 3,
s. 23-51.
13. Filozoficzne implikacje matematyzacji przyrody, [w:] M. H e l l e r, J. % y -c i ( s k i, A. M i -c h a l i k (red.), Matematy-czno!$ przyrody, Kraków 1990, s. 113-132.
14. Wszech!wiat czasowo niesko&czony i stworzony, „Studia Warmi(skie” 28 (1991), s. 217-233.
15. Czynnik empiryczny w teoriach kosmologicznych, „Roczniki Filozo-ficzne” 41 (1993), z. 3, s. 5-47.
16. Czynnik czasowy w zwi#zkach przyczynowych, „Roczniki Filozoficzne” 44 (1996), z. 3, s. 35-57.
17. Filozoficzno-!wiatopogl#dowe implikacje dynamicznego obrazu
Wszech-!wiata, [w:] M. H e l l e r, S. B u d z i k, S. W s z o ł e k (red.), Obrazy !wia-ta w teologii i w naukach przyrodniczych, Tarnów 1996, s. 125-145.
18. Wszech!wiat wobec człowieka, „Studia Warmi(skie” 33 (1996), s. 199-216. 19. Otwarto!$ filozofii przyrody na nauki szczegółowe w uj"ciu Stanisława
Mazierskiego, „Roczniki Filozoficzne” 45 (1997), z. 3, s. 21-48.
20. Ewolucyjny charakter procesów kosmicznych, „Studia Warmi(skie” 34 (1997), s. 247-260.
21. Polskie wydanie filozoficznych pism Alberta Einsteina, „Kwartalnik His-torii Nauki i Techniki” 44 (1999), nr 3-4, s. 129-149.
22. Dlaczego Wszech!wiat jest tak du%y, jaki jest?, [w:] G. B u g a j a k, A. L a t a w i e c (red.), Filozoficzne i naukowo-przyrodnicze elementy
obrazu !wiata, Warszawa 2001, s. 132-143.
23. Metafilozofia Alberta Einsteina, „Roczniki Filozoficzne” 50 (2002), z. 1, s. 459-496.
24. Geneza idei Wszech!wiata dynamicznego, „Roczniki Filozoficzne” 50 (2002), z. 3, s. 135-142.
25. Wa%niejsze 'ródła konfliktu nauka – wiara, [w:] R. J a n u s z, B. L i s i a k, J. P o z n a ( s k i (red.), Nauka – Wiara – Katecheza. Jak mówi$ o
rela-cjach nauka – wiara w katechezie?, Kraków 2002, s. 26-41.
26. Do!wiadczenie dialogu ze !wiatem nauki, [w:] Od konfrontacji do
dia-logu. Do!wiadczenia Ko!cioła XX wieku. Materiały Tygodnia Eklezjo-logicznego 2000, Lublin 2003, s. 367-373.
27. Implikacje ontologiczne typu redukcyjnego jako metoda uprawiania
filo-zofii przez Ksi"dza Profesora Kazimierza Kłósaka, [w:] Z. L i a n a,
A. M i c h a l i k (red.), Filozofia a nauka w my!li Ksi"dza Kazimierza
Kłósaka, Kraków 2004, s. 63-88.
28. Albert Einstein o wzajemnych zwi#zkach nauki i filozofii, „Roczniki Filozoficzne” 53 (2005), nr 1, s. 263-308.
29. Filozofia kosmologii – zarys problematyki, „Roczniki Filozoficzne” 53 (2005), nr 2, s. 269-308.
30. Nauczanie filozofii w kontek!cie współczesnej kosmologii przyrodniczej
– problematyka czasowego pocz#tku Wszech!wiata, [w:] P. J a r o s z y (
-s k i, P. T a r a -s i e w i c z, I. C h ł o d n a (red.), Filozofia i edukacja, Lublin 2005, s. 55-65.
31. Wyja!nianie antropiczne w kosmologii, „Roczniki Filozoficzne” 54 (2006), nr 2, s. 267-298.
32. Mo%liwo!$ wyja!nienia kosmicznych koincydencji w ramach
wheelerow-skiej wersji Hipotezy Wielu Wszech!wiatów, „Filozofia Nauki” 14 (2006),
nr 1, s. 129-147.
33. Mo%liwo!ci teistycznych preferencji w filozoficznych wyja!nieniach
kos-micznych koincydencji, [w:] I.S. Ledwo(, K. Kaucha, Z. Krzyszowski,
J. Mastej, A. Pietrzak (red.), Scio cui credidi. Ksi"ga pami#tkowa ku
czci Ksi"dza Profesora Mariana Ruseckiego w 65. Rocznic" urodzin,
Lublin 2007, s. 1261-1273.
34. Kosmologiczny kontekst formułowanych współcze!nie argumentów
tei-stycznych, „Roczniki Filozoficzne” 56 (2008), nr 1, s. 295-313.
35. Kosmiczne uwarunkowania ewolucji biologicznej, „Forum Teologiczne” 9 (2008), s. 55-68.
36. Wybór praw i warunków pocz#tkowych we współczesnych teoriach
kosmologicznych a celowo!$ Wszech!wiata, [w:] A. Maryniarczyk, K. S t !
-p i e (, P. G o n d e k (red.), S-pór o cel. Problematyka celu i celowego
wyja!niania, Lublin 2008, s. 345-375.
37. Albert Einstein prekursorem hipotetyzmu Karla Poppera, [w:] Z. B ł a s z -c z a k, A. S z -c z u -c i ( s k i (red.), Wokół Einsteina. Dylematy filozofów
i fizyków, Pozna( 2009, s. 173-188.
38. Problem wyboru najlepszego wyja!niania filozoficznego faktów
nauko-wych, „Studia Philosophiae Christianae” 43 (2009), z. 1, s. 179-199.
39. Filozoficzne wyja!nianie subtelnych dostroje& wszech!wiata do %ycia
bio-logicznego, [w:] E. W i s z o w a t y, K. P a r z y c h - B l a k i e w i c z (red.), Teoria ewolucji a wiara chrze!cijan, Olsztyn 2010, s. 130-158.
40. Czy kosmiczne koincydencje s# rzeczywi!cie subtelnie dostrojone?, [w:] Z. B ł a s z c z a k, A. S z c z u c i ( s k i (red.), Wokół ewolucji i
INNE PUBLIKACJE (HASŁA)
41. Ekspansja Wszech!wiata, [w:] Encyklopedia Katolicka, t. 4, Lublin: TN KUL 1985, kol. 806-808 (wspólnie z S. Mazierskim).
42. Herweusz Natalis, [w:] Encyklopedia Katolicka, t. 6, Lublin: TN KUL 1993, kol. 807-808.
43. Ilo!$, [w:] Encyklopedia Katolicka, t. 7, Lublin: TN KUL 1997, kol. 29-30. 44. Antropiczna Zasada, [w:] Powszechna Encyklopedia Filozofii, t. 1,
Lublin: PTTA 2000, s. 243-246.
45. Antropiczny Wszech!wiat, [w:] Powszechna Encyklopedia Filozofii, t. 1, Lublin: PTTA 2000, s. 246-249.
46. Kosmogeneza, [w:] Encyklopedia Katolicka, t. 9, Lublin: TN KUL 2002, kol. 938.
47. Kosmogonia (w filozofii), [w:] Encyklopedia Katolicka, t. 9, Lublin: TN KUL 2002, kol. 940-941.
48. Kosmologia, [w:] Encyklopedia Katolicka, t. 9, Lublin: TN KUL 2002, kol. 941-943.
49. Kosmos (w filozofii), [w:] Encyklopedia Katolicka, t. 9, Lublin: TN KUL 2002, kol. 949-950.
50. Kosmos (w Biblii), [w:] Encyklopedia Katolicka, t. 9, Lublin: TN KUL 2002, kol. 950-951.
51. Kosmos (w teologii), [w:] Encyklopedia Katolicka, t. 9, Lublin: TN KUL 2002, kol. 951-952.
52. Kosmos (w kosmologii współczesnej), [w:] Encyklopedia Katolicka, t. 9, Lublin: TN KUL 2002, kol. 952-953.
53. Kreacjonizm (w filozofii przyrody), [w:] Encyklopedia Katolicka, t. 9, Lublin: TN KUL 2002, kol. 1237-1239.
54. Einstein Albert. Pogl#dy filozoficzne, [w:] Powszechna Encyklopedia
Filozofii, t. 3, Lublin: PTTA 2002, s. 59-61.
55. Entropia w kosmologii, [w:] Powszechna Encyklopedia Filozofii, t. 3, Lublin: PTTA 2002, s. 172-176.
56. Ilo!$, [w:] Powszechna Encyklopedia Filozofii, t. 4, Lublin: PTTA 2002, s. 759-760.
57. Katastrofizmu teoria, [w:] Powszechna Encyklopedia Filozofii, t. 5, Lublin: PTTA 2004, s. 536-539.
58. Kosmologia, [w:] Powszechna Encyklopedia Filozofii, t. 5, Lublin: PTTA 2004, s. 885-889.
59. Kosmos, [w:] Powszechna Encyklopedia Filozofii, t. 5, Lublin: PTTA 2004, s. 891-895
60. Lemaître Georges, [w:] Encyklopedia Katolicka, t. 10, Lublin: TN KUL 2004, kol. 734-735.
61. Kreacjonizm w naukach przyrodniczych, [w:] Powszechna Encyklopedia
Filozofii, t. 6, Lublin: PTTA 2005, s. 48-54.
62. Lemaître Georges, [w:] Powszechna Encyklopedia Filozofii, t. 6, Lublin: PTTA 2005, s. 307-308.
63. Materializm, [w:] Powszechna Encyklopedia Filozofii, t. 6, Lublin: PTTA 2005, s. 913-917.
64. Makrokosmos, [w:] Encyklopedia Katolicka, t. 11, Lublin: TN KUL 2006, kol. 893-894.
65. Minkowski Herman, [w:] Powszechna Encyklopedia Filozofii, t. 7, Lub-lin: PTTA 2006, s. 264-266.
66. Niesko&czono!$ – sko&czono!$, [w:] Powszechna Encyklopedia
Filo-zofii, t. 7, Lublin: PTTA 2006, s. 631-634.
67. Poincaré Jules Henri, [w:] Powszechna Encyklopedia Filozofii, t. 8, Lublin: PTTA 2007, s. 314-318.
68. Materia, [w:] Encyklopedia Katolicka, t. 12, Lublin: TN KUL 2008, kol. 187-191.
69. Maxwell James C., [w:] Encyklopedia Katolicka, t. 12, Lublin: TN KUL 2008, kol. 265-266.
70. Michelson Albert A., [w:] Encyklopedia Katolicka, t. 12, Lublin: TN KUL 2008, kol. 847-848.
71. Miejsce, [w:] Encyklopedia Katolicka, t. 12, Lublin: TN KUL 2008, kol. 888-891.
72. Milikan Robert A., [w:] Encyklopedia Katolicka, t. 12, Lublin: TN KUL 2008, kol. 1068.
73. Model (w kosmologii, modele Wszech!wiata), [w:] Encyklopedia
Kato-licka, t. 12, Lublin: TN KUL 2008, kol. 1481-1487.
RECENZJE
R e c e n z j e d o k t o r s k i e
1. Zbigniew K r ó l, Aktualne kontrowersje wokół platonizmu w filozofii
2. Ks. Krzysztof C z a p l a SAC, Filozoficzne aspekty nauki według
Wła-dysława Natansona, Kraków 2006.
R e c e n z j e w y d a w n i c z e
3. Zenon E. R o s k a l, Astronomia matematyczna w nauce greckiej, Lublin: RW KUL 2002.
4. Stanisław B u t r y n, Zarys filozofii Alberta Einsteina, Warszawa: Insty-tut Filozofii i Socjologii PAN 2006.
5. Zygmunt H a j d u k, Filozofia przyrody. Filozofia przyrodoznawstwa.
Metakosmologia, Lublin: TN KUL 2007.
6. Sławomir L e c i e j e w s k i, Rola zasad antropicznych w rozwoju
współ-czesnej kosmologii. Studium metodologiczne, Pozna(: Wydawnictwo
In-stytutu Filozofii Uniwersytetu A. Mickiewicza w Poznaniu 2007.
7. Mariola K u s z y k - B y t n i e w s k a, Andrzej Ł u k a s i k (red.), Filozofia
przyrody współcze!nie, Kraków: Wydawnictwo Universitas.
PRACE DYPLOMOWE
NAPISANE POD KIERUNKIEM KS. PROF. JÓZEFA TURKA
P r a c e d o k t o r s k i e
1. Ks. Dariusz D b e k, Edwarda Artura Milne’a kosmologia i jej
filozo-ficzne implikacje, Lublin 2006.
2. O. Artur N o w a k OFM, Williama L. Craiga uj"cie czasowego pocz#tku
Wszech!wiata, Lublin 2010 (na stronie tytułowej umieszczono dwa
na-zwiska promotorów, lecz formalnym promotorem pracy był ks. prof. Zygmunt Hajduk).
P r a c e m a g i s t e r s k i e
3. Ks. Jacek G o l b i a k, Szczególne warunki fizyczne wczesnego
Wszech-!wiata w !wietle modelu Hawkinga-Hartle’a, Lublin 1997.
4. Agnieszka K o r c z y ( s k a, Kosmologiczne nast"pstwa obecno!ci
ciem-nej materii we Wszech!wiecie, Lublin 1998.
5. Marek M i c h a l a k, Poj"cie ewolucji w kosmologii na przykładzie teorii
ewolucji gwiazd, Lublin 1998.
6. Małgorzata O l s z e w s k a, Jednorodno!$ czasu według Zdzisława
7. Tomasz S e r e d y n, Czarne dziury jako test empiryczny OTW, Lublin 1998.
8. Jacek M i c h n i o w s k i, Kosmologiczny model Kurta Gödla i jego
filo-zoficzne implikacje, Lublin 1999.
9. Aneta C h a b r o s, Kontekst odkrycia kosmologii Jamesa Jeansa, Lublin 2000.
10. Monika D r ó z d, Kosmologiczne konsekwencje odkrycia Wielkiego
Atrak-tora, Lublin 2000.
11. Izabela G ł o d z i k, Aspekty !wiatopogl#dowe kosmologii w
korespon-dencji Izaaka Newtona z Richardem Benthleyem, Lublin 2000.
12. Monika K o r e n d o w i c z, Antropologiczne kosekwencje stosunku liczby
fotonów do barionów we Wszech!wiecie, Lublin 2000.
13. Jolanta C h r u $ c i e l, Ernesta Macha krytyka podstaw mechaniki
newto-nowskiej, Lublin 2001.
14. Sławomir G r y l a k, Kosmologiczne konsekwencje bada& satelity COBE.
Wielkoskalowe struktury Wszech!wiata, Lublin 2001.
15. Małgorzata S t a l ! g a, Edmunda Whittakera kreacjonistyczna
interpre-tacja osobliwo!ci pocz#tkowej, Lublin 2001.
16. Urszula S t a s i a k, Roberta Dickego antropologiczna interpretacja
koin-cydencji wielkich liczb, Lublin 2001.
17. Joanna S t e ", Kontekst odkrycia teorii (-)-*, Lublin 2001.
18. Magdalena & r o d e k, Kontekst odkrycia teorii B2FH, Lublin 2001.
19. Marzena B o n d y r a, Vesto Sliphera wkład w kształtowanie si" obrazu
ekspanduj#cego Wszech!wiata, Lublin 2002.
20. Anna K o z a k, Michała Hellera pojmowanie wszech!wiata, Lublin 2002. 21. Ewelina L e s z c z y ( s k a, Najwi"ksze znane struktury Wszech!wiata i ich
kosmologiczne nast"pstwa, Lublin 2002.
22. Maria B u d z y (, Alberta Einsteina ekspanduj#ce modele Wszech!wiata, Lublin 2003.
23. Marek C i e s i e l s k i, Geometryczne trudno!ci w unifikacji mechaniki
kwantowej i ogólnej teorii wzgl"dno!ci, Lublin 2003.
24. Agata K ! p a, Mo%liwo!$ rozpoznania zjawisk cudownych w !wietle
współczesnych teorii fizykalnych, Lublin 2003.
25. Bogusław P u c h a j d a, Kosmologiczne konsekwencje obecno!ci cz#stek
26. Katarzyna S o w i ( s k a, Michała Hellera rozumienie matematyczno!ci
przyrody, Lublin 2003.
27. Dorota T a t a r a, Matematyczna posta$ zało%e& modeli
Robertsona-Walkera, Lublin 2003.
28. Magdalena T k a c z y k, Kryteria matematycznej prostoty warunkuj#ce
konstruowanie teorii fizycznych, Lublin 2003.
29. Andrzej A t r a s, Kontekst odkrycia Alana Harvey’a Gutha teorii
infla-cji, Lublin 2004.
30. Izabela J e d l i ( s k a, Geneza Układu Planetarnego w programach
ba-dawczych sond kosmicznych, Lublin 2004.
31. Marta K a n i k, Filozofia Georgesa Lemaitre’a w kontek!cie osobliwo!ci
pocz#tkowej, Lublin 2004.
32. Katarzyna K i e r u c z e n k o, Definicje osobliwo!ci w relatywistycznych
modelach kosmologicznych, Lublin 2004.
33. Joanna K o ł t y $, Alberta Einsteina pogl#dy dotycz#ce relacji
nauka-religia, Lublin 2004.
34. Agnieszka P a t a j, Andrieja Lindego teoria inflacyjnego Wszech!wiata, Lublin 2004.
35. Piotr T o m c z a k, G.W. Leibniza krytyka podstaw fizyki newtonowskiej, Lublin 2004.
36. Grzegorz W o ) n i a k, Kosmiczny charakter promieniowania tła w
!wie-tle bada& satelity COBE, Lublin 2004.
37. Rafał B a r a n, Stanowisko Johna D. Barrowa wobec mo%liwo!ci
skon-struowania Teorii Wszystkiego, Lublin 2005.
38. Piotr B o r y c h o w s k i, Antropizm w badaniach współczesnej kosmologii
przyrodniczej, Lublin 2005.
39. Joanna G a r b a c z, Współczesne dyskusje wobec problemu płasko!ci
Wszech!wiata, Lublin 2005.
40. Anna G i b o w s k a, Determinizm teorii fizykalnych w kontek!cie
kauzal-nej struktury czasoprzestrzeni, Lublin 2005.
41. Krzysztof J a b ł o ( s k i, Teoria elektromagnetyzmu jako posta$
unifika-cji oddziaływa& elektrycznych i magnetycznych, Lublin 2005.
42. Agata K u r o w s k a, Wymiarowo!$ przestrzeni w kontek!cie
współczes-nych teorii fizykalwspółczes-nych, Lublin 2005.
43. Alina O l s z ó w k a, Waltera Baadego przeskalowanie stałej Hubble’a, Lublin 2005.
44. Marta C z e r n i e c, Kontekst odkrycia twierdze& o osobliwo!ciach
kos-mologicznych, Lublin 2006.
45. Katarzyna K r ! g l i c k a, Wyja!nianie kosmicznych koincydencji w
ra-mach wheelerowskiej wersji Hipotezy Wielu Wszech!wiatów, Lublin 2006.
46. Mariusz M a z u r e k, Wyja!niaj#ca funkcja mocnych zasad
antropicz-nych w kosmologii, Lublin 2007.
47. Mariusz B i e l a k, Einsteinowska a newtonowska teoria czasu, Lublin 2008.
48. Albert K o t ł o w s k i, Kontekst odkrycia reliktowego promieniowania
tła, Lublin 2008.
49. Michał P o l e s z a k, Lee Smolina koncepcja naturalnej selekcji
wszech-!wiatów, Lublin 2008.
50. Emil S t e p a n i u k, Mo%liwo!$ probabilistycznego okre!lenia
subtelno-!ci kosmicznych koincydencji, Lublin 2008.
51. Aneta K a s z u b o w s k a, Trudno!ci kreacjonistycznej interpretacji
Wiel-kiego Wybuchu, Lublin 2009.
52. Rafał K o r k o s z, Stwierdzenie pierwotnych fluktuacji g"sto!ci materii
przez satelit" COBE jako experimentum crucis w kosmologii, Lublin
2009.
53. Monika M a c i e j k o, Geneza idei Wielkiego Wybuchu w kosmologii
relatywistycznej, Lublin 2009.
54. Izabela P u c h a ł a, Jedno!$ Wszech!wiata w uj"ciu współczesnej
kosmo-logii, Lublin 2009.
55. Justyna S z a t a n, Intelligibilno!$ Wszech!wiata w kontek!cie
