View of Contrastive Studies Understood Differently: Text Linguistics within German Studies from the Perspective of Research in Polish Studies
13
0
0
Pełen tekst
(2) 14. ZOFIA BILUT-HOMPLEWICZ. 1. UWAGI WSTPNE. Lingwistyka tekstu nale y w jzykoznawstwie germanistycznym do najbardziej dynamicznie rozwijajcych si dyscyplin, zajmuje równie czoow pozycj w badaniach europejskich. Dotychczasowe germanistyczne prace monograficzne nawietlaj stan bada z wielu wzbogacajcych t dziedzin perspektyw, najczciej prowadz te dyskusj nad jej kierunkami i tendencjami rozwojowymi. Na przykad w pracy K. Brinkera (2005) centralne miejsce zajmuj funkcje tekstu oraz rozwinicie tematyczne, z kolei mocno nacechowana pragmatycznie monografia M. Heinemann i W. Heinemanna (2002) ukazuje tekst z perspektywy jego miejsca w komunikacji i wcza do bada dyskurs. K. Adamzik (2004) natomiast wzbogaca swe rozwa ania o aspekty polemiczne, by wymieni tu tylko dyskusj nad interpretacj faz rozwojowych dyscypliny czy te miejscem stylistyki w badaniach nad tekstem, H. Hausendorf i W. Kesselheim (2008) czyni z kolei przedmiotem swych zainteresowa perspektyw dydaktyki tekstu. Dogbna charakterystyka tych oraz innych monografii z zakresu lingwistyki tekstu mogaby sta si przedmiotem osobnego opracowania. Badania germanistyczne dotyczce ka dej dyscypliny, a wic równie lingwistyki tekstu, nie ograniczaj si oczywicie do dyskusji prezentowanej w pracach germanistów rodzimych, neofilolodzy z innych krajów wczaj si te aktywnie w jej nurt. Polscy germanici prowadz t dyskusj gównie w jzyku niemieckim, opierajc si przede wszystkim na germanistycznej literaturze przedmiotu, co jest zrozumiae i naturalne, a prace swe publikuj zarówno w zachodnich, jak i w polskich wydawnictwach. Na gruncie neofilologii w Polsce uzasadnione wydaje si w tym kontekcie pytanie o relacj midzy dyscyplin, któr uprawia si w danej filologii, a jej odpowiednikiem w pimiennictwie polonistycznym. Na tym polu polscy germanici s niemal e jedynymi porednikami midzy polonistycznym obszarem bada a germanistyk w krajach niemieckiego obszaru jzykowego, poniewa niemieccy slawici stanowi bardzo nieliczn grup, a polonici maj najczciej do pokonania barier jzykow. 2. PERSPEKTYWIZACJA I KONTRASTYWNO . Niniejszy artyku nale y rozumie jako propozycj zaakcentowania najwa niejszych problemów badawczych germanistycznej lingwistyki tekstu z perspektywy bada polonistycznych, prowadzonych w ramach „analogicznej”.
(3) KONTRASTYWNO ROZUMIANA INACZEJ. 15. dyscypliny, zwanej w polonistyce lingwistyk tekstu lub teori tekstu 1. Cudzysów przy okreleniu „analogiczny” nie jest tu przypadkowy, poniewa badania nad tekstem uprawiane w krgu polonistycznym osadzone s w porównaniu z badaniami germanistycznymi w odmiennej tradycji, co uwidacznia si równie w rozwoju dyscypliny. Realizacja tak wyznaczonego celu mo liwa jest przy zachowaniu dwóch istotnych zasad: zasady perspektywizacji oraz zasady kontrastywnoci. Pierwsza z nich polega na tym, e interesujc nas tu dyscyplin, a wic germanistyczn lingwistyk tekstu, ukazuje si dokonujc krytycznego przegldu wyników bada obu obszarów badawczych. Mo na w ten sposób wyra nie zauwa y akcenty wywodzce si z ró nych tradycji, dotyczce doboru tematów bada , aktualnych tendencji oraz perspektyw rozwojowych. Ta relacyjno spojrzenia wydaje si obiecujca dla niemieckiego czytelnika. Sowa W. Hartunga (1997: 22) zyskuj w tym kontekcie na aktualnoci: „Teksty mog by wska nikami odnoszcymi si do kultury lub spoecze stwa.
(4) eby tak mogo si sta, musimy zada sobie trud zrekonstruowania perspektywy odbiorców, którzy wchodzili w ‘prawdziw interakcj’ z tekstami lub przynajmniej postara si o korekt wasnej perspektywy. Gdy tego nie zrobimy, bdziemy rozumie tylko siebie i tylko w tej chwili”2. Warto w tym miejscu wymieni trzy najbardziej „spektakularne” przykady ukazujce zasad perspektywizacji. 1. Najbardziej widoczna jest ró nica w obu obszarach badawczych w odniesieniu do tzw. tekstologii kontrastywnej, któr mo na nazwa z powodzeniem „specjalnoci” germanistyczn; cho nie powstaa w tym krgu badawczym, notuje tam jednak dynamiczny rozwój. Kierunek ten jest z jednej strony poszerzeniem bada kontrastywnych o paszczyzn tekstu, z drugiej za zwizany jest z rozwojem genologii, stanowicej jeden z kluczowych zakresów lingwistyki tekstu. W badaniach polonistycznych tekstologia kontrastywna nie ma odpowiednika. 2. W przypadku genologii germanistycznej (germanistische Textsortenlinguistik) i polonistycznej genologii lingwistycznej mamy natomiast do czynienia z inn relacj. Dochodz tu do gosu odmienne tradycje badawcze, 1. Okrelenia dotyczce tej dyscypliny s zró nicowane por. Labocha (2009) oraz Witosz (2005). Tum. Z. B.-H. „Texte können Hinweise auf eine Kultur oder Gesellschaft geben. Damit sie das tun, müssen wir uns aber bemühen, die Perspektiven, die jene Menschen hatten, die mit den Texten in ‘echter Interaktion’ verbunden waren, zu rekonstruieren oder wenigstens als mögliche Korrektive unserer eigenen Perspektiven in Rechnung zu stellen. Andernfalls verstehen wir nur uns selbst und nur in diesem Augenblick”. 2.
(5) 16. ZOFIA BILUT-HOMPLEWICZ. których wpyw widoczny jest na tle caociowego rozwoju dyscypliny. Germanistyczna lingwistyka tekstu od pocztku swego rozwoju wykazuje orientacj jzykoznawcz, podczas gdy w badaniach polonistycznych wyra ne s nawizania do literaturoznawstwa, stylistyki oraz do prac Bachtina, te ostatnie najbardziej obecne s w genologii. 3. Trzeci obszar stanowi badania nad dyskursem. Wprawdzie rozwijaj si one w obu interesujcych nas obszarach, rozumienie jednak samego pojcia dyskurs wykazuje wiele ró nic (por. Z. Bilut-Homplewicz, 2009b). Upraszczajc, mo na stwierdzi, e w pracach germanistycznych zauwa a si silny wpyw dzie M. Foucault, cho badacz ten, jak sam zaznacza, nie stworzy spójnej teorii dyskursu. Analizy konkretnych dyskursów dotycz przede wszystkim tematów nonych pod wzgldem politycznym i spoecznym. Natomiast w ujciach polonistycznych nawizanie to nie jest obecne, a dyskurs rozumiany jest jeszcze czsto jako tekst w kontekcie (por. np. Witosz, 2007), cho pojawiaj si te prace, w których okrela si go jako rodzaj praktyki spoecznej (por. np. Wojtak, 2011)3. W ka dym razie lingwistyka dyskursu (Diskurslinguistik) wyksztacia si ju w germanistycznym obszarze badawczym jako odrbna dyscyplina, czego nie mo na w adnym razie powiedzie o krgu polonistycznym. Drug zasad le c u podstaw interesujcego nas tu podejcia jest zasada kontrastywnoci. Badania kontrastywne koncentroway si na pocztku zgodnie z ogólnymi tendencjami rozwojowymi lingwistyki na ujciach systemowych, z czasem pod wpywem zwrotu pragmatycznego porównania zaczy obejmowa równie paszczyzn tekstu (tekstologia kontrastywna) oraz jego zanurzenie w komunikacji 4, a najnowsze z nich dotycz kontrastywnej analizy dyskursu5. W odniesieniu do uj systemowych u ywam okrelenia kontrastywno midzyjzykowa (interlinguale Kontrastivität), natomiast t drug nazywam kontrastywnoci midzytekstow (intetexuelle Kontrastivität6). Jeszcze niewiele prac czyni swym przedmiotem bada porównywanie dyskursów (kontrastywno interdyskursywna – interdiskursive Kontrastivität). 3. Dyskurs i Diskurs jako terminy mogy by jeszcze do niedawna okrelane jako tautonimy terminologiczne (terminologische Tautonyme) (por. Z. Bilut-Homplewicz, 2009b). 4 Przegld informacji o pracach kontrastywnych polskich germanistów znajdujemy np. w artykule M. Smykay (2009). 5 W niektórych pracach germanistycznych porównaniu podlegaj dyskursy w dwóch krgach kulturowych – por. np. W. Czachur (2011), J. Dbrowska-Burkhardt (2013). 6 Okrelenie intertextuelle Kontrastivität mo e by mylce, poniewa kojarzy si z terminem intetekstualno, co nie jest tu zamierzone..
(6) KONTRASTYWNO ROZUMIANA INACZEJ. 17. W przywoywanej tu monografii dotyczcej germanistycznej lingwistyki tekstu (por. przyp. 1), na której podstawie sformuowane zostaa tre tego artykuu, wyró niam jeszcze jeden rodzaj kontrastywnoci, tzw. kontrastywno interlingwistyczn (interlinguistische Kontrastivität), która ró ni si od poprzednich punktem odniesienia. Nie dotyczy ona bowiem porówna obejmujcych systemów jzyków czy te gatunków lub dyskursów, lecz paszczyzny refleksji naukowej nad interesujcymi nas tu dyscyplinami, które mimo wielu ró nic mog zosta uznane za odpowiedniki w dwóch interesujcych nas obszarach, germanistycznym i polonistycznym. Chodzi tu o zetknicie ze sob analogicznych dyscyplin w obu krgach i kulturach pimienniczych7 poprzez prezentowanie i dyskutowanie stanu bada dostrzeganych i akcentowanych z punktu widzenia drugiego obszaru badawczego, jak równie zakrelanie dezyderatów i podkrelanie ró nic (w tym terminologicznych), ale te podobie stw i wspólnych podej. Zastosowanie tak rozumianej kontrastywnoci interlingwistycznej w przyszych pracach badawczych wydaje si jak najbardziej uzasadnione. Wbrew pozorom globalizacja na interesujcym nas obszarze nie jest wszechobecna. W lingwistyce tekstu nawizywano jedynie okazjonalnie do charakterystycznych uj i wyników bada drugiego obszaru badawczego8. Szczególnie prace polonistyczne stanowi bia plam dla jzykoznawców z krajów niemieckojzycznych, ich przybli aniem zajmuje si okazjonalnie jedynie niewielka grupa polskich germanistów, uwzgldniajcych t problematyk i publikujcych tumaczenia prac naukowych9. Brak jednak gbszej refleksji nad dyscyplin w obu kulturach pimienniczych we wzajemnym dialogu. Taka „osobna” egzystencja ssiadujcych ze sob kultur pimienniczych jest zjawiskiem, które przy zastosowaniu choby metody maych kroków powinno ulec zmianie.. 7. Mo liwe byoby równie zastosowanie jej do wicej ni dwóch obszarów badawczych. W obszernej dwutomowej pracy dotyczcej lingwistyki tekstu i dialogu znajdujemy artykuy przybli ajce lingwistyk tekstu (J. Mazur, 2000) i lingwistyk dialogu (Z. Bilut-Homplewicz, 2001) w badaniach krajów sowia skich. Ograniczone ramy publikacji sprawiy jednak, e prace te z konicznoci musiay mie charakter sprawozdawczy i nie mogy prezentowa dyskusji nad problemami, nie znalazo si w nich te miejsce na wyodrbnienie bada polonistycznych oraz na kontrastywne ujcie bada w obu interesujcych nas tu obszarach. 9 Por. np. Z. Bilut-Homplewicz, W. Czachur, M. Smykaa (2009). W przygotowaniu znajduje si tumaczenie na jzyk niemiecki monografii B. Witosz (2005), a waciwie jej zmodyfikowanej przez autork w 2013 r. wersji dla czytelnika niemieckojzycznego. 8.
(7) 18. ZOFIA BILUT-HOMPLEWICZ. 3. WYBRANE ASPEKTY. W trzeciej czci niniejszego artykuu postaram si pokaza, jak zasada perspektywizacji i kontrastywnoci, cile powizane ze sob, wpyny na tematyk i konstrukcj przybli anej tu pracy. Przeprowadzajc gbsz analiz bada w obu obszarach, mo na ukaza ich zró nicowan rzeczywisto lingwistyczn i co jest równie istotne, zaakcentowa problematyk, która z perspektywy innego krgu badawczego prezentuje si w sposób wyostrzony. W odniesieniu do tej ostatniej myli nale y zauwa y, e germanistyczna lingwistyka tekstu jawi si z perspektywy badaczy jej polonistycznego odpowiednika jako znacznie bardziej usystematyzowana i nacechowana chronologicznie, co uwidacznia si choby w terminologii dotyczcej samej dyscypliny (por. Z. Bilut-Homplewicz, 2009; J. Labocha, 2009). Wprawdzie zdecydowaam si na chronologiczne przedstawienie poszczególnych zagadnie , ta chronologia jest jednak tylko pewn ram, poniewa. nie chodzi tu o szczegóowe rejestrowanie poszczególnych etapów rozwoju dyscypliny, lecz o postawienie akcentów eksponujcych konsensus badawczy czy te kwestie polemiczne. Tak wic w skondensowany sposób zarysowane zostay ciekawe, czasem równie kontrowersyjne spojrzenia zwizane z ró nymi fazami rozwojowymi dyscypliny. Nawizujc do U. Fix (m.in. 2009a, 2009b) poszerzyam rozumienie tekstualnoci, przejmujc za t badaczk takie aspekty, jak medialno, kodowo i „lokalno”10 oraz „materialno” (Medialität, Kodalität, Lokalität, Materialität) (por. U. Fix, 2009a). Szczególnie w odniesieniu do tej ostatniej cechy staram si wykaza, e jej uwzgldnienie w badaniach nad tekstem w dobie wizualizacji jest cile zwizane z szeroko pojmowan tekstualnoci. W pracy nie mogo oczywicie zabrakn refleksji nad genologi, stale bdc filarem dyscypliny. W dobie wystpowania wielorakich tworów hybrydalnych kwestie genologiczne nabieraj nowego znacznia. Tekstolodzy s zgodni co do tego, e gatunki tekstu nale y ujmowa jako zjawiska historyczne i kulturowe (por. np. U. Fix, 2008, oraz U. Fix 11). Zaakcentowano krytyczny gos K. Adamzik (2001a: 21 nn.) w odniesieniu do bada dotyczcych gatunków o standardowej strukturze, przypominajcych niemal e formularze i tu rzeczywicie trzeba badaczce przyzna racj, gdy okrela dzi ich analizy jako mao wydajne. Dotyczy to jednak przede wszystkim tekstów 10 11. Ten ostatni aspekt rozumiany w sensie usytuowania tekstu. Por. wypowied U. Fix http://www.tdk.univ.rzeszow.pl/?p=36 [DW : 23.05.2014].
(8) KONTRASTYWNO ROZUMIANA INACZEJ. 19. u ytkowych badanych w aspekcie synchronicznym i z punktu widzenia jednej kultury. Trzeba jednak e przypomnie, e w pocztkowym stadium rozwoju kierunku takie analizy byy jak najbardziej uprawnione12. Nawet dzi uwzgldnienie wariantywnoci tych gatunków z perspektywy diachronicznej mo e wzbogaci ogld. Poza tym, jak wskazuje K. Adamzik (2001b: 41), stopie standaryzacji tekstu nale y traktowa jako zjawisko skalarne, dlatego te gatunki o zró nicowanym stopniu standaryzacji, bdce odpowiednikami w ró nych obszarach jzykowych, stanowi mog interesujcy materia badawczy, co jest przedmiotem analiz tekstologii kontrastywnej, o której bdzie mowa w dalszej czci artykuu13. Dla badacza gatunków równie ich szeroko pojte zanurzenie kontekstowe, w tym multimedialne, staje si du ym wyzwaniem 14. Wyra nie pod ajc za postulatem K. Adamzik (2001), doczam si do jej stanowiska, by po fazie genologii zajmujcej si intensywnie typologi tekstów skoncentrowa si na opisie bardziej skomplikowanych gatunków oraz na badaniu gatunków w ich ró norodnych powizaniach. Czciowo przejmujc terminologi zaproponowan przez badaczk, okrelam ró norodno tych powiza terminem kontekstualizacja i mówi o ró nych rodzajach kontekstualizacji gatunków tekstu. Wyodrbniam pi rodzajów kontekstualizacji, któr stanowi: 1) grupy tekstów reprezentujce ten sam gatunek, 2) gatunki pozostajce w relacji paradygmatycznej (gatunki spokrewnione ze sob), 3) gatunki pozostajce w relacji syntagmatycznej, 4) gatunki wystpujce w okrelonych zakresach komunikacyjnych, 5) gatunki w dyskursie. Jak ju wspomniano, istotn rol odgrywa w badaniach germanistycznych tekstologia kontrastywna, której zupenie brak na mapie podej polonistycznych. W rozdziale powiconym temu kierunkowi zawaram uwagi krytyczne dotyczce dotychczasowych uj oraz propozycji jego dalszego roz12. Ju w latach osiemdziesitych jego przedstawiciele postulowali konieczno rozszerzenia analiz na wicej ni dwa obszary jzykowe. 13 Por. np. uwagi B. Spillnera dotyczce ró nych konwencji w uksztatowaniu gatunkowym tekstów (Textsortenkonventionen) w niemieckich i francuskich ogoszeniach matrymonialnych (B. Spillner, 2005: 284; 2011: 174 nn.). 14 Praca nie porusza szeroko kwestii nowych mediów, nie odnosi si te do tekstów multimodalnych oraz hipertekstu. Te istotne zagadnienia powinny sta si przedmiotem osobnego opracowania..
(9) 20. ZOFIA BILUT-HOMPLEWICZ. woju. Wyeksponowanie bada w ramach tekstologii kontrastywnej wyrasta z przekonania o koniecznoci rozszerzenia bada kontrastywnych na paszczyzn tekstu. Do gosu dochodzi te jeszcze inne powszechnie uznane przekonanie, e ka dy tekst jest w pewien sposób nacechowany gatunkowo15 i kulturowo (por. np. U. Fix, 2008). Nawizujc do sformuowanych postulatów/dezyderatów badawczych, mog tu zwróci uwag jedynie na kilka aspektów o charakterze kulturowym i dydaktycznym. Najobszerniejsz rozpraw na temat tego kierunku, w której przedstawia krytycznie jego rozwój i wytycza dalsze drogi, opublikowaa ju. kilkakrotnie wspominana tu autorka K. Adamzik (2001b). W tym samym roku ukaza si równie jej artyku dotyczcy przyszoci bada genologicznych (por. K. Adamzik, 2001a). Nie mo na do ko ca zgodzi si z krytyk K. Adamzik (2001a), e nale y odej od porównywania gatunków o standardowej strukturze w dwóch krgach kulturowych. Zasadne wydaje si bowiem nawet w przypadku takich tekstów zwrócenie uwagi na pewne niuanse, choby uwidaczniajce si w sposobie wyra ania okrelonych intencji czy te u ycia zró nicowanych (alternatywnych) rodków jzykowych, które mog by bardzo istotne w komunikacji oraz w dydaktyce jzyków obcych. Zarówno na studiach neofilologicznych, jak te w podrcznikach na ni szym stopniu zaawansowania nale y uczula uczcych si na gatunki charakteryzujce si w ró nych kulturach jzykowych odmiennymi formami wypenienia wzorca i strukturami wariantywnymi. Istotne jest ponadto uwzgldnienie w przyszych badaniach zakotwiczenia poszczególnych gatunków w okrelonych obszarach komunikacji na tle innych gatunków w porównywanych kulturach jzykowych. Warto byoby wyj od gatunków, które kulturze docelowej nie istniej lub których pozycja bd frekwencja jest odmienna ni w kulturze wyjciowej, a wic stanowi dla uczcych si swoiste novum. Przy analizie gatunków nale y podkreli najistotniejsze ró nice, podobie stwa uzna za za pomocne w recepcji tekstów w kulturze docelowej oraz za pozytywny transfer w dydaktyce jzyka obcego. Niektóre ró nice uwidaczniaj si dopiero z pen wyrazistoci, gdy zajmiemy si konkretnymi analizami gatunków w ich uwarunkowaniach i wzajemnych powizaniach. Na przykad nekrolog jako gatunek wykazuje spore ró nice w swym wystpowaniu w Polsce i w Niemczech. Gazeta codzienna nie jest powszechnym miejscem jego publikacji w Polsce, 15. Nie oznacza to oczywicie, e gatunek jako realizacja wzorca jest zawsze tworem czystym, wrcz przeciwnie – synkretyzm jest bardzo czsto cech wielu gatunków..
(10) KONTRASTYWNO ROZUMIANA INACZEJ. 21. tak jak ma to miejsce w Niemczech, tam natomiast nie wywiesza si nekrologów przy cmentarzach czy kocioach, jak to jest u nas w zwyczaju. Istotne wydaje si jednak, gdy ju operujemy tym przykadem, zwrócenie uwagi na fakt, e w obu kulturach istniej ró nice odnoszce si do innych tekstów zawiadamiajcych o mierci jakiej osoby lub te zwizanych z tym wydarzeniem, formuowanych jako zwyczajowo przyjte zawiadomienia, nekrologi w prasie itd. Takie powizane ze sob gatunki w badanych kulturach, a przede wszystkim uwidaczniajce si ró nice w konstytuowaniu si tzw. sieci testów (Textsortennetze, por. K. Adamzik, 2001a) powinny sta si przedmiotem wnikliwych analiz, które na razie znajduj si w stadium pocztkowym. Wzbogaciyby one z jednej strony stan bada w zakresie genologii, z drugiej natomiast pokazayby dobitnie, e warto rozwija tekstologi kontrastywn jako wy sze pitro bada kontrastywnych na paszczy nie tekstu (gatunku) zanurzonego w kulturze danej spoecznoci komunikacyjnej. Prac, do której tu nawizuj, zamyka oddzielny rozdzia powiecony dyskursowi, co jest pewnym novum w dotychczas publikowanych monografiach germanistycznych z zakresu lingwistyki tekstu, cho o dyskursie i relacjach dyskursywnych w niektórych z nich jest mowa. Szczególnie praca M. Heinemann i W. Heinemanna (2002), w której ju tytule wida odniesienie do dyskursu i komunikacji, wcza dyskurs do zakresu rozwa a . Zaakcentowanie problematyki dyskursu jest wa ne z punktu widzenia zasady perspektywizacji, o czym ju wspomniano w pocztkowej czci artykuu. Za kluczowy problem uznaam tu dyskusj odnoszc si do relacji midzy tekstem a dyskursem, a tym samym midzy lingwistyk tekstu a lingwistyk dyskursu. W tym miejscu odnios si jedynie do tej pierwszej. Nale y na pocztku zaznaczy, e w ujciach germanistycznych dyskurs okrela si wprawdzie czsto jako paszczyzn transtekstualn, nie mo na go jednak traktowa jedynie jako nastpnego ogniwa w hierarchii jednostek jzyka, bo de facto dyskurs jednostk jzyka nie jest. Zaszeregowanie go w cigu: fonem, morfem, zdanie i tekst, jak to obrazuje I. Warnke (2008: 164), jest wic kontrowersyjne. Chodzi tu wprawdzie o wielko transtekstualn, ró nice jednak midzy tekstem a dyskursem maj charakter nie tylko ilociowy16, lecz przede wszystkim jakociowy. Bardzo trafnie uj je 16. U niektórych badaczy dyskurs ogranicza si do pewnego zbioru wypowiedzi, nie dokonuj oni analizy caoci tekstu..
(11) 22. ZOFIA BILUT-HOMPLEWICZ. O. Stenschke (2002: 118), mówic w nawizaniu do S. Wichtera (1999) o kryterium cakowitej uchwytnoci (vollständige Erfassbarkeit) i traktujc je jako lini oddzielajc tekst od dyskursu. Tak wic teksty s, wedug Stenschke (2002: 114) cakowicie uchwytne (wahrnehmbar), podczas gdy nie mo na tego powiedzie o dyskursach. Ta dychotomia ukazuje ró n natur obu obiektów. W myl lingwistycznej lingwistyki dyskursu17 nie ulega wtpliwoci, e konkretne dyskursy skadaj si z korpusów tekstowych18, korpusy te musz jednak dopiero zosta zestawione przez analizujcego badacza i ukonstytuowane dla celów analizy. W relacji tekst–dyskurs nale y ponadto zaznaczy, e dyskursywno19 uznaje si za jedn z cech tekstualnoci, poszerzajc w ten sposób zasób tych kryteriów20 zaproponowanych przez R.-A. de Beaugrande i W. Dresslera (1981) (por. np. I. Warnke, 2002; tum. 2009). Poszczególne teksty nie istniej bowiem w pró ni, lecz tworzy si je i odbiera na tle innych tekstów (por. np. W. Heinemann, 2005; tum. 2009). Rozwa ania dotyczce zasygnalizowanych w rozdziale o dyskursie kwestii dotycz zasadniczo trzech problemów: 1. Pierwszy z nich odnosi si do aspektu diachronicznego. Nale y odpowiedzie na pytanie, czy przejcie od zdania do tekstu jest jakociowo porównywalne z przejciem od tekstu do dyskursu. 2. Drugi problem dotyczy udziau lingwistyki tekstu w badaniach lingwistycznych nad dyskursem. Mo na go sformuowa bardzo ogólnie, stawiajc dwa nastpujce pytania: Ile jest tekstu w dyskursie? Ile jest lingwistyki tekstu w lingwistyce dyskursu? 3. Trzeci problem, zwizany nierozerwalnie z pierwszymi dwoma, dotyczy okrelenia pozycji lingwistyki tekstu po ukonstytuowaniu si lingwistyki dyskursu21.. 17. O ujciach dyskursu z perspektywy ró nych dyscyplin pisze krytycznie W. Heinemann (2011), por. te tumaczenie tej rozprawy (2012). 18 Czasem analizowane s tylko poszczególne wypowiedzi, fragmenty tekstów lub te ich poszczególne elementy. 19 Za odrbny problem nale y uzna dyskusj nad ró nic midzy intertekstualnoci a dyskursywnoci, z której musimy w tym miejscu zrezygnowa. 20 Nale one, mimo susznych gosów postulujcych ich relatywizacj, bez wtpienia do kanonu lingwistyki tekstu. Warnke (2002: 127) nazywa je obrazowo „matryc lingwistyki tekstu” (Matrixkarte der Texlinguistik). 21 W niniejszym opracowaniu mo emy si jedynie ograniczy do zasygnalizowania tych problemów..
(12) KONTRASTYWNO ROZUMIANA INACZEJ. 23. Jako istotne zagadnienie rysuje si jednak przede wszystkim zaznaczenie krytycznego zdania w sprawie germanistycznej lingwistyki dyskursu, jak ju. wspomniano, bardzo mocno osadzonej w tradycji nawizujcej do prac M. Foucault. Sdz, e prób przezwyci enia tego zreszt czsto krytykowanego stanu rzeczy (por. np. W. Heinemann, 2011) jest propozycja rozwijania lingwistyki dyskursu zorientowanej tekstologicznie, w której efektywnie mo na m.in. wykorzysta najnowsze instrumentarium lingwistyki tekstu. Podejmuj równie prób ogólnej typologii dyskursu, wyró niajc trzy jego gówne typy (klasy) ze wzgldu na jego „natur” i sposób wystpowania w komunikacji: z jednej strony tzw. dyskurs zdeterminowany „ontologicznie” („ontologisch” geprägter Diskurs), z drugiej za dyskurs wydarzeniowy i procesualny (ereignis- und prozessbedingter Diskurs). Chodzi tu o okrelony wycinek rzeczywistoci, który manifestuje si w tekstach danego dyskursu. Nawizujc do tego, co powiedziano powy ej na temat relacji tekst–dyskurs, nale y zaznaczy, e jedynie dyskurs zdeterminowany „ontologicznie” mo e by traktowany jako wy sze pitro „naturalnie” nadbudowane nad tekstem. Teksty funkcjonujce w obszarze komunikacji instytucjonalnej, reprezentujce ten typ dyskursu, s bowiem zdeterminowane przez sfer komunikacji i wystpuj w niej obligatoryjnie. Natomiast w dwóch pozostaych typach dyskursu badacz sam musi wyznaczy jego zakres i od zaproponowanych przez niego kryteriów zale y dobór tekstów. W niniejszym artykule mogy zosta wymienione jedynie gówne nurty i problemy germanistycznej lingwistyki tekstu. Na tle zarysowanej tu tematyki staraam si jednak ukaza, e perspektywizacja i kontrastywno mog by ródem inspiracji w dyskusji nad aktualnymi problemami tej dyscypliny.. BIBLIOGRAFIA Adamzik Kirsten, 2001a, « Die Zukunft der Textsortenlinguistik. Textsortennetze, Textsortenfelder, Textsorten im Verbund », [in:] Fix U, Habscheid S., Klein J. [eds.] Zur Kulturspezifik von Textsorten, Tübingen, Stauffenburg, 15-30. Adamzik Kirsten, 2001b, « Grundfragen einer kontrastiven Textologie », [in:] Adamzik K [eds.]: Kontrastive Textologie. Untersuchungen zur deutschen und französischen Sprach- und Literaturwissenschaft, Tübingen, Stauffenburg, 13-48. Adamzik Kirsten, 2004, Textlinguistik. Eine einführende Darstellung, Tübingen, Niemeyer. de Beaugrande Robert-Alan, Dressler, Wolfgang, 1981, Einführung in die Textlinguistik, Berlin, De Gruyter. Bilut-Homplewicz Zofia, 2001, « Gesprächslinguistik im slavischen Sprachraum », [in:] Antos, G. Brinker, K., Heinemann, W., Sager, S. F. [eds.] Text- und Gesprächslinguistik, Bd. 2: Gesprächslinguistik, Walter de Gruyter, Berlin-New York, 1004-1006..
(13) 24. ZOFIA BILUT-HOMPLEWICZ. Bilut-Homplewicz Zofia, 2009a, « Lingwistyka tekstu w Polsce i w Niemczech – próba bilansu », [in:] Bilut-Homplewicz, Z., Czachur, W., Smykaa, M. [eds.] Lingwistyka tekstu w Polsce i w Niemczech. Pojcia, problemy, perspektywy, Wrocaw, Atut, 325-341. Bilut-Homplewicz Zofia, 2009b, « Sind Diskurs und dyskurs terminologische Tautonyme? Zu Unterschieden im Verstehen der Termini in der deutschen und polnischen Linguistik », [in:] Henn-Memmensheimer B. et Franz J. [eds.] Die Ordnung des Standard und die Differenzierung der Diskurse, Akten des 41. Linguistischen Kolloquiums in Mannheim 2006, Frankfurt a.M., Peter Lang, 49-59. Bilut-Homplewicz Zofia, 2013, Prinzip Perspektivierung. Germanistische und polonistische Textlinguistik – Entwicklungen, Probleme, Desiderata. Teil I: Germanistische Textlinguistik. Frankfurt a.M., Peter Lang. Bilut-Homplewicz, Zofia, Czachur, Waldemar, Smykaa, Marta, 2009 [eds.] Lingwistyka tekstu w Niemczech. Pojcia, problemy, perspektywy Antologia tumacze, Wrocaw, Atut. Brinker Klaus, 2005, Linguistische Textanalyse. Eine Einführung in Grundbegriffe und Methoden, wyd. 6, Berlin. Schmidt. Czachur Waldemar, 2011, Diskursive Weltbilder im Kontrast. Linguistische Konzeption und Methode der kontrastiven Diskursanalyse deutscher und polnischer Medien, Wrocaw, Atut. Dbrowska-Burkhardt Jarochna, 2013, Die gesamteuropäischen Verfassungsprojekte im transnationalen Diskurs: Eine kontrastive linguistische Analyse der deutschen und polnischen Berichterstattung. Zielona Góra, Oficyna Wydawnicza ZU. Fix Ulla, 2008, [eds.] Texte und Textsorten – sprachliche, kommunikative und kulturelle Phänomene, Berlin, Frank & Timme. Fix Ulla, 2009a, Stand und Entwicklungstendenzen der Textlinguistik (I), Deutsch als Fremdsprache, 1. Quartal, Heft 1. 46. Jahrgang, 11-20. Fix Ulla, 2009b, Stand und Entwicklungstendenzen der Textlinguistik (II), Deutsch als Fremdsprache, 2. Quartal, Heft 1. 46. Jahrgang, 74-85. Hartung Wolfdietrich, 1997, « Text und Perspektive. Elemente einer konstruktivstischer Textauffassung », [in:] Antos G. et Tietz H. [eds.] Die Zukunft der Textlinguistik. Traditionen – Transformationen – Trends, Tübingen, Niemeyer, S.13-25. Hausendorf Heiko, Kesselheim, Wolfgang, 2008, Textlinguistik fürs Examen, Göttingen, Vandenhoeck&Rupprecht. Heinemann, Wolfgang, 2005, « Textlinguistik versus Diskurslinguistik? » , [in:] Wierzbicka, M., Sieradzka M., Homa, J. [eds.] Moderne deutsche Texte. Beiträge der Internationalen Germanistenkonferenz Rzeszów 2004, Frankfurt a. M., Peter Lang, 17-30. Heinemann Wolfgang, 2009, « Lingwistyka tekstu kontra lingwistyka dyskursu? », [in:] BilutHomplewicz, Z., Czachur, W., Smykaa, M. [eds.] Lingwistyka tekstu w Niemczech. Pojcia, problemy, perspektywy. Antologia tumacze Wrocaw, Atut, 343-374. Heinemann Wolfgang, 2011, Diskursanalyse in der Kontroverse, tekst i dyskurs – Text und Diskurs, 4, 31-67. Heinemann Wolfgang, 2012, Kontrowersje wokó analizy dyskursu, Stylistyka, XXI, 287-318. Heinemann Margot, Heinemann Wolfgang, 2002, Grundlagen der Textlinguistik. Interaktion – Text – Diskurs, Tübingen, Niemeyer. Labocha Janina, 2009, « Lingwistyka tekstu w Polsce », [in:] Bilut-Homplewicz, Z., Czachur, W., Smykaa, M. [eds.] Lingwistyka tekstu w Niemczech. Pojcia, problemy, perspektywy, Wrocaw, Atut, 45-56. Mazur Jan, 2000, « Textlinguistik im slawischen Sprachraum », [in:] Antos, G., Brinker, K., Heinemann, W., Sager, S. F. [eds.] …, 153-163..
(14) KONTRASTYWNO ROZUMIANA INACZEJ. 25. Smykaa Marta, 2009, « Kontrastywna lingwistyka tekstu w Polsce i w Niemczech », [in:] BilutHomplewicz, Z., Czachur, W., Smykaa, M. [eds.], Lingwistyka tekstu w Niemczech. Pojcia, problemy, perspektywy. Antologia tumacze, Wrocaw, Atut 277-296. Stenschke Oliver, 2002, « „Einmal Text – Diskurs und zurück!” Welches Interesse hat die diskursanalytische Forschung daran, Ordnung ins Dickicht der Textdefnition(en) zu bringen? », [in:] Fix U., Adamzik K., Antos G., Klemm M. [eds.] Brauchen wir einen neuen Textbegriff? Antworten auf eine Preisfrage. Frankfurt a. M., Peter Lang, 113-124. Warnke Ingo, 2002, « Adieu Text/bienvenue Diskurs? », [in:] Fix U., Adamzik K., Antos G., Klemm M. [eds.] Brauchen wir einen neuen Textbegriff? Antworten auf eine Preisfrage. Frankfurt a. M., Peter Lang, 125-141. Warnke Ingo, 2008, « Text und Diskurslinguistik », [in:] Janich N. [eds.] Textlinguistik. 15 Einführungen, Tübingen, Stauffenburg, 35-52. Warnke Ingo, 2009, «
(15) egnaj tekcie – witaj dyskursie? O sensie i celu postrukturalistycznego uwolnienia pojcia tekstu », [in:] Bilut-Homplewicz, Z., Czachur, W., Smykaa, M. [eds.] Lingwistyka tekstu w Niemczech. Pojcia, problemy, perspektywy. Antologia tumacze, Wrocaw, Atut, 343-360. Witosz Bo ena, 2007, Lingwistyka tekstu – stan aktualny i perspektywy, Poradnik Jzykowy, 7, 3-19. Witosz Bo ena, 2009, « Tekst a / i dyskurs w perspektywie polskiej tradycji bada nad tekstem », [in:] Bilut-Homplewicz, Z., Czachur, W., Smykaa, M. [eds.] Lingwistyka tekstu w Polsce i w Niemczech. Pojcia, problemy, perspektywy, Wrocaw, Atut. Wojtak Maria, 2011, O relacjach dyskursu, stylu, gatunku i tekstu, tekst i dyskurs – Text und Diskurs, 4, 69-78. http://www.tdk.univ.rzeszow.pl/?p=36, [DW : 23.05.2014]. KONTRASRTYWNO ROZUMIANA INACZEJ – GERMANISTYCZNA LINGWISTYKA TEKSTU Z PERSPEKTYWY BADA POLONISTYCZNYCH Streszczenie (Germanistyczne) badania kontrastywne rozumiane byy wczeniej jako porównywanie systemów dwóch lub wikszej liczby jzyków, a nastpnie po zwrocie pragmatycznym zaczto wcza do nich stopniowo równie paszczyzn tekstu oraz dyskursu. Niniejszy artyku prezentuje jeszcze jeden rodzaj kontrastywnoci, tzw. kontrastywno interlingwistyczn – z perspektywy polonistycznej lingwistyki tekstu ukazano najistotniejsze problemy analogicznej dyscypliny w krgu bada germanistycznych. Key words: germanistyczna lingwistyka tekstu, polonistyczna lingwistyka tekstu, kontrastywno midzyjzykowa, kontrastywno midzytekstowa, kontrastywno interlingwistyczna..
(16)
Powiązane dokumenty
