K. PROBIERZ – Ochrona zasobów kopalin w Polsce doby gospodarki wolnorynkowej. Wydawnictwo Politechniki Œl¹skiej, Gliwice 2010, 79 str., 25 ryc., 25 tab.
Na recenzowan¹ pracê sk³ada siê 7 rozdzia³ów, pos³owie, spis publikacji oraz krótkie streszczenia w jêzyku polskim i angielskim.
Publikacja dotyczy z³o¿onego i dosyæ trudnego problemu okreœlania, a tak¿e póŸniejszej weryfikacji zasobów kopalin u¿ytecznych na ziemiach polskich. Dla wiêkszoœci geologów nie jest przecie¿ tajemnic¹, ¿e wiedza o z³o¿ach – ich budowie, wielkoœci, rozmieszczeniu kopaliny i jej jakoœci – nigdy nie jest pe³na i wystarczaj¹ca. Mimo, ¿e w trakcie eksploatacji kopaliny wzrasta ona niepomiernie – a w ka¿dym razie staje siê bardziej przegl¹dowa – to jednak nawet przy prawid³owo prowadzonym wydobyciu i bie¿¹cych obserwacjach geologicznych nie staje siê przecie¿ ostateczna.
Przy takim podejœciu do zagadnienia ka¿da weryfikacja bazy zasobowej jest trudnym i z³o¿onym zadaniem, które nigdy w pe³ni nie satysfakcjonuje zarówno zleceniodawców, jak i wyko-nawców oraz ewentualnych u¿ytkowników. Warto zatem – lub wrêcz nale¿y – przeprowadziæ j¹ wed³ug spójnych i jednolitych zasad, które bêd¹ oparte na wartoœciowych, ogólnie przyjêtych podstawach naukowych i kryteriach ekonomicznych.
W latach 1989–2007 weryfikacje bazy zasobowej kopalin przeprowadzane by³y dosyæ czêsto. Jednak¿e, jak wynika z badañ autora recenzowanej ksi¹¿ki, mog³y byæ one podejmowane na podstawie niejednoznacznych kryteriów, a w wielu przypadkach mog³a na nie dodatkowo wp³ywaæ doraŸna sytuacja finansowa poszczególnych spó³ek lub kopalñ. Krystian Probierz, zaniepo-kojony rozmiarami ubytków zasobów w stosunku do iloœci wy-dobytego surowca, postanowi³ bardziej szczegó³owo przeœledziæ gospodarowanie zasobami naszych najwa¿niejszych kopalin energetycznych. Problem ten jest ogromnie istotny, bowiem w Unii Europejskiej Polska jest krajem o najbardziej zaawanso-wanej (przynajmniej iloœciowo) produkcji górniczej.
Autor przedstawia rezultaty swoich analiz dotycz¹cych zaso-bów kopalin energetycznych, metalicznych i chemicznych. Jednak najwiêcej uwagi poœwiêca górnictwu wêgla kamiennego, które jest mu najbli¿sze. To w³aœnie w odniesieniu do wêgla kamiennego zauwa¿y³ on najwiêksze i zaskakuj¹ce zró¿nicowanie miêdzy wydobyciem a teoretycznym spadkiem zasobów. Dla przyk³adu mo¿na przypomnieæ, ¿e w latach 1989–1999 na obszarze Górno-œl¹skiego Zag³êbia Wêglowego zanotowano znaczny ubytek zaso-bów bilansowych, które zmniejszy³y siê z 57 679 mln ton do 38 458 mln ton. Niestety nie by³ to rezultat wzrostu wydobycia surowca czy drastycznie pogarszaj¹cych siê warunków eksplo-atacji. Nie by³ to tak¿e wynik niewystarczaj¹cego rozpoznania wielkoœci zasobów, bowiem w minionym dwudziestoleciu nie wykonano ¿adnych znacz¹cych prac geologiczno-rozpoznaw-czych. Nie ma wiêc racjonalnych, a w ka¿dym razie znanych podstaw, które mog³yby siê przyczyniæ do powstania takich ubytków.
Rozpatruj¹c problemy zasobowe GZW warto te¿ zauwa¿yæ, ¿e obecnie jest to jedyny tak znacz¹cy oœrodek wydobycia wêgla kamiennego w Unii Europejskiej. Autor zauwa¿a nawet, ¿e w pomiêdzy Atlantykiem a Uralem eksploatacja tego surowca nigdzie nie jest prowadzona na tak wielka skalê. Aby uwypukliæ rolê i znaczenie GZW warto podkreœliæ, ¿e w okresie 1990–2006 we wszystkich istotnych europejskich zag³êbiach wêglowych zanotowano spadki wydobycia. Tymczasem w porównaniu do Wielkiej Brytanii wydobycie w Polsce zwiêkszy³o z 146% w 1990 r. do 460% w 2006 r., a w stosunku do Niemiec – odpowiednio z 211% do 360%.
Sumaryczna wielkoœæ wydobycia wêgla kamiennego w latach 1989–2007 wed³ug autora wynios³a 2,182 mld ton. Oznacza to m.in., ¿e wydobyciu jednej tony wêgla kamiennego towarzyszy³
ubytek a¿ 11 ton zasobów geologicznych wêgla (1095% wydo-bycia), 9,13 ton zasobów bilansowych (913%) oraz 5,64 ton zasobów przemys³owych, które stanowi¹ 564% wielkoœci wêgla wydobytego w GZW w rozpatrywanym okresie.
Warte przeœledzenia s¹ równie¿ zmiany relacji wielkoœci zasobów przemys³owych do bilansowych oraz przemys³owych do geologicznych, czyli wskaŸników p/b oraz p/g. W latach 1989–2007 wartoœci tych wskaŸników zmala³y odpowiednio 2,6 i 3,1 razy. Dodaæ mo¿na, ¿e w 1989 r. zasoby przemys³owe stanowi³y 29% zasobów bilansowych i 22% zasobów geolo-gicznych, zaœ w 2007 r. odpowiednio 11% i 7%.
Profesor Probierz analizuje spadki udzia³u zasobów przemy-s³owych w porównaniu do bilansowych i geologicznych spowo-dowane m.in. przyjmowaniem korzystnych dla u¿ytkowników z³ó¿ kryteriów przemys³owoœci. Dok³adnie i wnikliwie bada te zjawiska, œledz¹c zachodz¹ce zmiany rok po roku.
Nie sposób w krótkiej recenzji przytoczyæ wszystkich cieka-wych, a przede wszystkim zmuszaj¹cych do refleksji i szybkiego dzia³ania, spostrze¿eñ, uwag i wniosków przedstawianych przez autora. Dog³êbna analiza jego dzie³a wymaga wielu spotkañ i dyskusji wœród grona geologów, górników oraz przedstawicieli szeroko rozumianej administracji rz¹dowej, gospodarczej, polity-cznej, samorz¹dowej itp. Niewykluczone, ¿e pewn¹ rolê mog³yby równie¿ odegraæ zwi¹zki zawodowe.
Krystian Probierz, jak wynika z lektury ksi¹¿ki, zdaje sobie sprawê, ¿e ocena sposobu zarz¹dzania i gospodarowania bogac-twami mineralnymi Polski nie jest prosta, ³atwa i przyjemna oraz ¿e mo¿e byæ ona przedmiotem wielu sporów i kontrowersji. Autor podejmuje jednak próbê przeanalizowania rezultatów gos-podarowania zasobami ró¿nych kopalin i proponuje przyrów-nanie iloœci wydobytej kopaliny do zwi¹zanej z t¹ dzia³alnoœci¹ utraty zasobów. Z analizy np. tabeli nr 22 pt. Zmiany stanu zasobów najwa¿niejszych kopalin Polski wzglêdem wielkoœci wydobycia w okresie 1989–2007 wynika, ¿e je¿eli chodzi o zasoby geologiczne, to najwiêksze ubytki stwierdzono w przypadku siarki i wêgla kamiennego – stanowi¹ one od 1095% do 1117%, czyli 11,0–11,2 ton. Du¿e ubytki zasobów zwi¹zane by³y równie¿ z eksploatacj¹ rud cynku i o³owiu oraz rud miedzi (258–335%, czyli 2,6–3,3 ton). Nieznaczne ubytki zwi¹zane s¹ z wydobyciem gazu ziemnego, natomiast przyrost zasobów zanotowano w przy-padku wêgla brunatnego, ropy naftowej i soli kamiennej. Podobne analizy zosta³y przeprowadzone przez autora w odniesieniu do zasobów bilansowych i zasobów przemys³owych.
Po zapoznaniu siê z wieloma innymi porównaniami i po przeœledzeniu wynikaj¹cych z nich wniosków warto podkreœliæ konstatacjê prof. Probierza, ¿e znacz¹ce ubytki zasobów kopalin w Polsce nastêpowa³y od 1994 r., aczkolwiek w przypadku rud cynku i o³owiu, a tak¿e siarki wyst¹pi³y ju¿ w 1992 r. Autor stawia wiêc pytanie – czy 1994 r. by³ cezur¹ w zakresie sposobu gospodarowania i zarz¹dzania zasobami kopalin?
W podsumowaniu Krystian Probierz dzieli siê z czytelnikami wieloma w¹tpliwoœciami dotycz¹cymi m.in. tego, czy zarz¹dzanie i gospodarowanie kopalinami jest prawid³owe i w jakim stopniu zapewnia ono bezpieczeñstwo surowcowe i energetyczne kraju. Nale¿y pamiêtaæ, ¿e tylko profesjonalne i wiarygodne wyliczenia w tym zakresie mog¹ byæ podstaw¹ podejmowania w³aœciwych decyzji.
Ochrona zasobów kopalin w Polsce doby gospodarki wolnorynkowej jest prób¹ krytycznego podejœcia do omawianych wy¿ej kwestii. Jej niew¹tpliwym walorem jest œwie¿oœæ spojrzenia oraz fakt, ¿e staæ siê ona mo¿e pocz¹tkiem szerszej dyskusji na temat polskiego górnictwa wêglowego. Musimy pamiêtaæ, ¿e bo-gactwa mineralne, którymi dysponujemy, stanowi¹ wyj¹tkow¹ wartoœæ, bêd¹c¹ niejako naszym posagiem, z którego powinniœmy korzystaæ w sposób racjonalny – zarówno z myœl¹ o nas, jak i o nastêpnych pokoleniach.
Janusz Skoczylas
979 Przegl¹d Geologiczny, vol. 58, nr 10, 2010
