Kryzys finansowy
a programowanie rozwoju
jednostek przestrzennych
PRACE NAUKOWE
Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu
RESEARCH PAPERS
of Wrocław University of Economics
296
Redaktorzy naukowi
Stanisław Korenik
Anna Mempel-Śnieżyk
Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu
Wrocław 2013
Redaktor Wydawnictwa: Aleksandra Śliwka Redaktor techniczny: Barbara Łopusiewicz Korektor: K. Halina Kocur
Łamanie: Adam Dębski Projekt okładki: Beata Dębska
Publikacja jest dostępna w Internecie na stronach: www.ibuk.pl, www.ebscohost.com,
The Central and Eastern European Online Library www.ceeol.com, a także w adnotowanej bibliografii zagadnień ekonomicznych BazEkon http://kangur.uek.krakow.pl/bazy_ae/bazekon/nowy/index.php
Informacje o naborze artykułów i zasadach recenzowania znajdują się na stronie internetowej Wydawnictwa
www.wydawnictwo.ue.wroc.pl
Kopiowanie i powielanie w jakiejkolwiek formie wymaga pisemnej zgody Wydawcy
© Copyright by Uniwersytet Ekonomiczny we Wrocławiu Wrocław 2013
ISSN 1899-3192 ISBN 978-83-7695-318-2
Wersja pierwotna: publikacja drukowana Druk: Drukarnia TOTEM
SPIS TREŚCI
Wstęp ... 9 Agata Bury: Deficyt budżetowy w jednostkach samorządu terytorialnego na
przykładzie województwa łódzkiego ... 11
Piotr Bury, Paweł Dziekański: Sytuacja finansowa powiatów województwa
świętokrzyskiego w latach 2008-2010 ... 24
Jacek Chądzyński: Współpraca polskich gmin z organizacjami
pozarządo-wymi – prezentacja wyników badań ... 36
Adam Dąbrowski: Rewitalizacja jako instrument polityki rozwoju
regional-nego w wymiarze lokalnym. ... 46
Niki Derlukiewicz: Działania podejmowane w Unii Europejskiej na rzecz
wspierania innowacyjności gospodarki ... 56
Dariusz Głuszczuk: Strategia, polityka i system innowacji w regionie – uję-cie teoretyczne ... 65 Piotr Hajduga: Specjalne strefy ekonomiczne w Polsce a kryzys finansowy
i gospodarczy ... 76 Krystian Heffner, Brygida Klemens: Koncepcje zmian i nowe procesy
przestrzenne na obszarach wiejskich w Polsce ... 90
Marian Kachniarz: Konsolidacja a efektywność w ochronie zdrowia ... 102 Magdalena Kalisiak-Mędelska: Idea miast partnerskich. Przykład Łodzi .. 113 Iryna Kaminska: Financial tools of stimulation of social and economic
de-velopment of a region... 129 Nadiya Khvyshchun: Sytuacja finansowa regionów Ukrainy: okres przed-
i pokryzysowy ... 139 Brygida Klemens: Dostęp do usług publicznych na obszarach wiejskich
wo-jewództwa opolskiego ... 151 Stanisław Korenik: Globalizacja i gospodarka oparta na wiedzy a nowa
przestrzeń gospodarcza ... 164 Lubov Kovalska: Questions of the assessment and building of Ukraine
regions competitiveness ... 176 Agnieszka Krześ: Rozwój infrastruktury transportu i łączności dużych
miast Dolnego Śląska w dobie kryzysu ... 186 Andrzej Łuczyszyn: Globalizacja i lokalizm w rozwoju lokalnym – wybrane
elementy ... 197 Marian Maciejuk: Fundusze unijne jako źródło zasilania budżetów
jedno-stek samorządowych na Dolnym Śląsku ... 205 Anna Mempel-Śnieżyk: Władze samorządowe a programowanie rozwoju
6 Spis treści
Katarzyna Miszczak: Sytuacja społeczno-gospodarcza polskich woje-wództw w dobie obecnego kryzysu finansowego ... 227 Jarosław Michał Nazarczuk: Specjalne strefy ekonomiczne motorem
wzro-stu w czasach kryzysu? ... 241 Mirosława Marzena Nowak: Wpływ spółdzielni mleczarskich na
przemia-ny przestrzenne, ekonomiczne i środowiskowe we współczesnej gospo-darce ... 251 Oğuz Özbek: Demarcation problem of spatial planning in the normative
re-gions of Turkey: the provincial development strategy of Kayseri ... 261 Valentina Pidlisnyuk, Lesia Sokol: Approaches to the implementation of
sustainable agriculture at the local level: case of Kyiv region, Ukraine .... 270 Andrew B. Pochtovyuk, Katerina A. Pryakhina: Regional aspects of the
management of higher economic education in Ukraine ... 277 Aldona Podgórniak-Krzykacz: Samorząd gminny w relacjach z
admini-stracją rządową – prezentacja wyników badań ... 285 Jacek Potocki, Zbigniew Piepiora: Uwarunkowania rozwoju rekreacji
zi-mowej we wschodnich Karkonoszach ... 295 Małgorzata Rogowska: Gospodarka oparta na wiedzy w dobie globalizacji 308 Karolina Rosomacha: Sytuacja Republiki Czeskiej w kontekście rozwoju
regionalnego po roku 2000 ... 317 Małgorzata Twardzik: Znaczenie centrów handlowych dla funkcjonowania
jednostek osadniczych w strefie zewnętrznej metropolii w województwie śląskim ... 327 Kinga Wasilewska: Samorząd terytorialny kontra alternatywne metody
fi-nansowania ... 338 Marek Wojciechowski: Zamożność a koszt władzy samorządowej w dużych
miastach polskich ... 348
Summaries
Agata Bury: Budget deficit in local government units on the example of Łódź Voivodeship ... 23 Piotr Bury, Paweł Dziekański: Financial situation of poviats in
Świętokrzyskie Voivodeship in 2008-2010 ... 35
Jacek Chądzyński: Co-operation between communities and non-
-governmental organizations in Poland − presentation of study results ... 45
Adam Dąbrowski: Revitalization as an instrument of regional development policy in the local dimension ... 55 Niki Derlukiewicz: Activities undertaken in the European Union to promote
Spis treści
7
Dariusz Głuszczuk: Innovation strategy, policy and system in the region – theoretical approach ... 75 Piotr Hajduga: Special economic zones in Poland vs. financial and economic
crisis ... 89 Krystian Heffner, Brygida Klemens: Concepts of changes and new spatial
processes in rural areas of Poland ... 101 Marian Kachniarz: Consolidation vs. efficiency in health care ... 112 Magdalena Kalisiak-Mędelska: The idea of partner cities. The example of
Łódź ... 128 Iryna Kaminska: Instrumenty finansowe stymulowania rozwoju
społeczno--gospodarczego regionu ... 138 Nadiya Khvyshchun: Ukrainian regions financial situation: before and post-crisis
period ... 150 Brygida Klemens: Access to public services in rural areas of Opole
Voivodeship ... 163 Stanisław Korenik: Globalization and knowledge based on economy vs. new
economic space ... 175 Lubov Kovalska: Kwestie oceny i budowania konkurencyjności regionów
Ukrainy ... 185 Agnieszka Krześ: Development of transport and communication
infrastructure in big cities of Lower Silesia in the time of crisis ... 196 Andrzej Łuczyszyn: Globalization and localism in local development −
selected elements ... 204 Marian Maciejuk: European Union funds as the supporting source for
budgets of self-government units in Lower Silesia region ... 214 Anna Mempel-Śnieżyk: Local authorities vs. local development
programming ... 226 Katarzyna Miszczak: Social and economic situation of Polish voivodeships
in the present financial crisis ... 240 Jarosław Michał Nazarczuk: Are Polish Special Economic Zones growth
poles at the time of austerity? ... 249 Mirosława Marzena Nowak: Influence of dairy cooperatives on space,
economic, and environmental changes in modern economy ... 260 Oğuz Özbek: Problem rozgraniczania planowania przestrzennego w
normatywnych regionach Turcji: lokalana strategia rozwoju Kayseri ... 269 Valentina Pidlisnyuk, Lesia Sokol: Podejścia do wdrażania zrównoważonego
rozwoju w rolnictwie na poziomie lokalnym na przykładzie regionu kijowskiego − Ukraina ... 276 Andrew B. Pochtovyuk, Katerina A. Pryakhina: Regionalne aspekty
zarządzania wyższą edukacją ekonomiczną na Ukrainie ... 284 Aldona Podgórniak-Krzykacz: Local government in its relations with
8 Spis treści
Jacek Potocki, Zbigniew Piepiora: Conditions for the development of winter recreation in the eastern part of the Karkonosze Mountains ... 307 Małgorzata Rogowska: Knowledge based economy in the age of
globalization ... 316 Karolina Rosomacha: Situation of regional development in the Czech
Republic after 2000 ... 326 Małgorzata Twardzik: Impact of shopping centers for the functioning of
settlement units in the outer metropolitan area in Upper Silesian Voivodeship ... 337 Kinga Wasilewska: Local government vs. alternative financing methods ... 347 Marek Wojciechowski: Affluence vs. the cost of local government authority
PRACE NAUKOWE UNIWERSYTETU EKONOMICZNEGO WE WROCŁAWIU RESEARCH PAPERS OF WROCŁAW UNIVERSITY OF ECONOMICS nr 296 ● 2013
Kryzys finansowy a programowanie rozwoju jednostek przestrzennych ISSN 1899-3192
Krystian Heffner, Brygida Klemens
Politechnika Opolska
KONCEPCJE ZMIAN I NOWE PROCESY
PRZESTRZENNE NA OBSZARACH WIEJSKICH
W POLSCE
Streszczenie: W artykule skupiono się na analizie zachodzących na obszarach wiejskich
zmian przestrzennych. Wskazano na genezę tych procesów, m.in. kwestie gospodarcze, spo-łeczne, polityczne. Znaczną część uwagi poświęcono typologii uwarunkowań oddziałujących na rozwój społeczno-gospodarczy obszarów wiejskich i strukturę przestrzenną wsi – wskaza-no czynniki endo- i egzogeniczne. Omówiowskaza-no również aktualne kierunki przekształceń prze-strzeni wiejskiej i negatywne skutki żywiołowej urbanizacji.
Słowa kluczowe: procesy przestrzenne, obszary wiejskie, przekształcenia przestrzeni
wiej-skiej, żywiołowa urbanizacja.
1. Wstęp
Zachodzące na obszarach wiejskich zmiany to wypadkowa wielu procesów nie tylko gospodarczych i społecznych, ale również politycznych i kulturalnych. Równie istotne są oddziaływania uwarunkowań środowiskowych, jak i tych, które mają swo-je źródło w sposobie i poziomie zagospodarowania przestrzeni wiejskiej. W takim ujęciu przekształcenia struktur wiejskich mają wymiar przestrzenny i często są wa-runkowane spuścizną materialną oraz układami społecznymi o głębokim, historycz-nym podłożu. Zjawiska te – szczególnie w odniesieniu do czynników warunkują-cych zmiany gospodarczo-przestrzenne – mają w znacznym stopniu kumulatywny charakter. Wreszcie nie bez znaczenia jest również kwestia lokalizacji wsi lub spo-łeczności lokalnej w szerszej przestrzeni regionalnej, krajowej, europejskiej, a nawet globalnej, ponieważ często bezpośrednio warunkuje ona tempo i kierunek zmian wynikających z dostępności, atrakcyjności, centralności lub peryferyjności
obsza-rów wiejskich1.
1 K. Heffner, Rozwój społeczno-gospodarczy obszarów wiejskich. Definicje – uwarunkowania
– zależności – czynniki – skutki. Badania zróżnicowania rozwoju obszarów wiejskich, [w:] Zróżni-cowanie poziomu rozwoju społeczno-gospodarczego obszarów wiejskich a zróżniZróżni-cowanie dynamiki przemian, pod red. nauk. A. Rosnera, IRWiR PAN, Warszawa 2007, s. 11-26. Można ten kompleks
Koncepcje zmian i nowe procesy przestrzenne na obszarach wiejskich w Polsce 91
2. Typologia uwarunkowań oddziałujących na rozwój społeczno-
-gospodarczy obszarów wiejskich i strukturę przestrzenną wsi
Mnogość czynników istotnie oddziałujących na tempo i kierunek zmian zachodzą-cych na wsi skutkuje znacznym zróżnicowaniem poziomu rozwoju społeczno-go-spodarczego, potencjału rozwojowego, jak również odmienną podatnością na
zmia-ny w skali lokalnej2. W efekcie rozwój społeczno-gospodarczy obszarów wiejskich
(rozumiany jako tempo i kierunek zmian w społecznościach lokalnych, prowadzą-cych do lepszych warunków i jakości życia) oraz wynikająca z niego struktura prze-strzenna wsi, a co za tym idzie – również formy zagospodarowania przestrzeni wiej-skiej – są pochodną bardzo wielu uwarunkowań. Ich znaczenie trudno przecenić, niemniej można je ująć w kilka głównych grup:
– uwarunkowania związane z położeniem w przestrzeni geograficznej (lokalnej, regionalnej, krajowej, międzynarodowej [przygraniczne, nadmorskie]);
– uwarunkowania związane z położeniem w strukturach ekonomicznych (cen-trum, peryferie, aglomeracje miejsko-przemysłowe, wielofunkcyjność, mo-nofunkcyjność);
– uwarunkowania środowiska przyrodniczego (obszary górskie, leśne, niedobo-rów wody, walory krajobrazowe);
– jakość środowiska człowieka (zanieczyszczenia, ingerencje w krajobraz, obsza-ry podlegające ochronie);
– poziom rozwoju infrastruktury technicznej (wyposażenie w media, jakość i do-stępność systemu transportowo-komunikacyjnego);
– poziom rozwoju infrastruktury społecznej (dostępność edukacji, opieki zdrowot-nej, kultury);
– aktywność i efektywność działań samorządów lokalnych; – przedsiębiorczość i innowacyjność społeczności lokalnej.
Część spośród wymienionych czynników ma charakter zewnętrzny (egzogenicz-ny), niezależny lub prawie niezależny od działań i aktywności lokalnej społeczności (pierwsze cztery grupy uwarunkowań). Część zaś to warunki wewnętrzne (endoge-niczne, cztery ostatnie grupy uwarunkowań), wiążące się z kumulującymi się cecha-mi populacji lokalnej oraz kształtowanycecha-mi w procesie historycznego nawarstwiania strukturami przestrzennymi zagospodarowania wsi.
W innym ujęciu cechy jednostek przestrzennych i ich społeczności lokalnych, wynikające z uwarunkowań przestrzennych rozwoju społeczno-gospodarczego ob-szarów wiejskich, można podzielić na cztery główne grupy:
czynników zbiorczo nazwać rentą geograficzną – por. K. Kopczewska, Renta geograficzna a rozwój
społeczno-gospodarczy, CeDeWu, Warszawa 2008.
92 Krystian Heffner, Brygida Klemens
– uwarunkowania miejsca, takie jak: lokalizacja gminy w przestrzeni lokalnej,
regionalnej, europejskiej; dostępność lokalizacyjna3; dostępność egzogeniczna,
a więc możliwość osiągnięcia zewnętrznych celów gminy (np. rynku pracy, han-dlu, edukacji, turystyki i wypoczynku itp.), wynikająca z istniejącego
zainwesto-wania i jakości układu transportowo-komunikacyjnego4. Grupa ta może być
cha-rakteryzowana także przez takie cechy, jak: pracujący poza gminą, przekra- czający granice państwa pochodzący z gminy, uczący się poza gminą (w szko-łach średnich, na studiach, korzystający z burs, akademików itp.) oraz wiele in-nych5;
– uwarunkowania środowiskowe – „jakość” przestrzeni, charakteryzowana przykładowo przez wartość bonitacyjną gleb, cechy klimatu lokalnego (w tym tzw. jakość przestrzeni rolniczej), powierzchnie leśne i ich cechy, wielkość zaso-bów surowcowych i ich dostępność (eksploatacja i wykorzystanie), zasozaso-bów wodnych, walory środowiskowe (np. obiekty cenne ze względu na jakość środo-wiska przyrodniczego). W tym kontekście istotne są charakterystyki degradacji środowiska przyrodniczego (o ile występują);
– uwarunkowania wynikające z zagospodarowania przestrzeni – jakość zago-spodarowania przestrzennego, warunkująca możliwości i trwałość użytkowania gospodarczego i społecznego miejsc w układzie lokalnym oraz ich „potencjał” (zagospodarowanie [zabudowa, infrastruktura] cechuje się bardzo dużą bez-władnością i zasadniczo warunkuje potrzebę, wielkość oraz kierunki inwestowa-nia)6;
3 Na przykład tereny inwestycyjne istniejące, w przygotowaniu, potencjalne, charakteryzowane
chociażby przez informacje o powierzchni terenów przeznaczonych pod inwestycje w gminie; uzbro-jenie terenów przeznaczonych pod inwestycje (np. mierzone udziałem terenów uzbrojonych w różne media); status formalnowłasnościowy terenów inwestycyjnych (np. w posiadaniu gminy, agencji roz-woju, o nieustalonym statusie itd.); lokalizacja terenów inwestycyjnych (np. z dojazdem utwardzonym, bocznicą kolejową, lotniskiem itd., w strefie specjalnej, tereny o specjalnym statusie – np. zwolnione z lokalnych podatków itp.); tereny z pierwszą inwestycją zrealizowaną; tereny typu „greenfield” – po-tencjalnie do inwestycyjnego wykorzystania.
4 Na przykład utwardzone drogi (gęstość i jakość dróg) w gminie i jej miejscowościach;
izo-chrony dostępu z najbliższego miasta (powiatowego, wojewódzkiego, najbliższego ośrodka powyżej 500 tys. mieszkańców, ze stolicy lub ośrodka europejskiego, np. Pragi, Berlina, Bratysławy) dla komu-nikacji indywidualnej i zbiorowej.
5 Na przykład: biura podróży; agencje turystyczne zlokalizowane w gminach; korzystający
z usług turystycznych mieszkańcy gminy; częstotliwość kursów autobusów, pociągów zatrzymujących się na terenie gminy; liczba kupowanych (rejestrowanych) samochodów osobowych w gminie; warsz-taty naprawcze samochodów, motocykli itp.; punkty sprzedaży samochodów itp.
6 Typowymi charakterystykami są tu np. wiek zabudowy mieszkaniowej w gminie; udział
ków starych, zdekapitalizowanych; udział budynków bez podstawowej infrastruktury; udział budyn-ków wybudowanych w ostatnich 10-15 latach; istniejące wyposażenie infrastrukturalne (techniczne) i jego cechy – wiek, jakość, konieczność inwestowania; budynki zabytkowe, cenne kulturowo i ich stan wraz z cechami wykorzystania i użytkowania.
Koncepcje zmian i nowe procesy przestrzenne na obszarach wiejskich w Polsce 93
– uwarunkowania związane z „jakością lokalnej społeczności” – lokalne popu-lacje cechują się w większości charakterystycznym zespołem cech społeczno--kulturowych o znacznej trwałości i długim okresie bezwładności. To istotne uwarunkowanie zmian i potencjalnej dynamiki rozwoju społeczno-gospodarcze-go wiąże się np. z dłuspołeczno-gospodarcze-gością zamieszkiwania w miejscu urodzenia,
wielopokole-niowym modelem rodzin, kultywowaniem kultury lokalnej, folkloru, tradycji7.
Jeśli chodzi o poziom rozwoju społeczno-gospodarczego i jego rzeczywiste zmiany, a także dynamikę „potencjalną” (skalę wykorzystywania możliwości pobu-dzania rozwoju, niezależnie od tego, czy rezultat w postaci rzeczywistego rozwoju zostaje osiągnięty), to uwarunkowania przestrzenne mają charakter zmiennych nie-zależnych. Niestety, w większości wypadków jest to stwierdzenie o charakterze nie statystycznym, a jedynie umownym.
Poważnym problemem badawczym – jeśli chodzi o uwarunkowania przestrzen-ne rozwoju obszarów wiejskich – jest dostępność informacji. Dużą część danych, koniecznych do charakterystyki wielu cech rozwoju, trzeba wygenerować, bowiem ich zbieranie nie ma charakteru systematycznego, szczególnie w skali lokalnej na obszarze całej Polski. Również dane dostępne w zbiorach statystycznych są wybiór-cze i zbierane niesystematycznie – co utrudnia ich porównywalność i wnioskowanie. Liczne cechy lokalnych układów, ich środowiska oraz miejscowych społeczności mogą okazać się uwarunkowaniami lub czynnikami dobrze objaśniającymi zróżni-cowanie przestrzenne poziomu rozwoju społeczno-gospodarczego obszarów
wiej-skich i odmienność dynamiki przemian rozwojowych8.
Tym samym wyjaśnianie możliwości zmian i zróżnicowania potencjału rozwo-jowego gmin sprowadziłoby się do wskazywania, co jest uwarunkowaniem miej-sca poprzez charakterystyki jego istotnych cech, a co jest związane z poziomem i dynamiką rozwoju społeczno-gospodarczego gminy. Warto także uwzględnić kwestie możliwości oddziaływania na te lokalne warunki i cechy (np. zainwesto-wanie w przygotozainwesto-wanie wykorzystania surowców, budowa węzła autostradowego) oraz ewentualnie zastanowić się, poprzez użycie jakich środków lub przedsięwzięć (np. inwestycje, edukacja, programy rozwojowe) można je polepszyć. W takim sensie również czynnik dostępności obszarów wiejskich jest także warunkowany zewnętrznie, w rozwijających się (lub nie) aglomeracjach miejskich, szlakach ko-munikacyjnych o charakterze międzynarodowym lub krajowym, w otwartych lub zamkniętych granicach itd. – na nią gminy mają wpływ, i to istotny – wiąże się z odpowiednią infrastrukturą i jej jakością.
7 Miarami mogą tu być przykładowo takie cechy, jak: udział mieszkających w gminie od
urodze-nia, przyjeżdżający do gminy w ciągu ostatnich 15 lat (10 lat), udział migrantów (wyjeżdżających z gminy) w wieku np. do 30 lat, udział gospodarstw domowych mieszkających w tym samym miejscu (wielopokoleniowość rodzin), instytucje aktywności społecznej i kulturalnej mieszkańców i ich popu-larność.
94 Krystian Heffner, Brygida Klemens
Spośród wielu, nakładających się w czasie i przestrzeni, skutków rozwoju spo-łeczno-gospodarczego wsi oraz zewnętrznych efektów wzrostu miast większość skutkuje narastaniem różnic rozwojowych na obszarach wiejskich w sensie zago-spodarowania przestrzennego:
– uwarunkowania historyczne – genetycznie ukształtowana struktura gospodarki (agrarna, społeczno-zawodowa, produkcyjna, układ i poziom rozwoju infra-struktury);
– uwarunkowania związane ze stanem i funkcjonowaniem infrastruktury technicz-nej i społecztechnicz-nej;
– brak kapitału i brak możliwości zewnętrznej ingerencji kapitałowej;
– zachowawcze postawy społeczne oraz niski poziom przedsiębiorczości, innowa-cyjności, aktywności gospodarczej i społecznej;
– brak nowoczesnych powiązań rynkowych, w tym także sektorowych (rolnictwo – inne działy gospodarki narodowej), więzi między wsią a miastem i innych związków o charakterze poziomym i pionowym.
W wielu opracowaniach podkreśla się, że zróżnicowanie obszarów wiejskich pod względem demograficzno-społecznym i gospodarczym stwarza odmienne warunki, które niejednakowo stymulują procesy rozwoju; do podstawowych uwarunkowań rozwoju wsi w skali lokalnej zalicza się właśnie te aspekty – demograficzny,
techniczny oraz ekonomiczny9. Także rozwój infrastruktury, w tym zwłaszcza
infra-struktury technicznej, jest niemal powszechnie uznawany w skali zarówno lokalnej, jak i regionalnej za jeden z warunków koniecznych do osiągnięcia pozytywnego i pomyślnego przebiegu procesów przekształceń społeczno-gospodarczych na
ob-szarach wiejskich10.
Zwraca się jednak uwagę na poważne zagrożenia dla przebiegu procesów trans-formacji wsi, których przyczyna tkwi w skumulowaniu negatywnych zjawisk spo-łeczno-gospodarczych i niskim poziomie rozwoju infrastruktury technicznej. Do tych ograniczeń rozwoju zwykle dodaje się także brak wolnych terenów inwesty-cyjnych, dewastację środowiska przyrodniczego, niedopasowanie kwalifikacji lo-kalnych zasobów pracy i ich małą produktywność, niekonkurencyjną produkcję, na którą nie ma zapotrzebowania, socjalny charakter podejmowanych działań i brak elementarnej wiedzy o gospodarowaniu w warunkach rynkowych czy wreszcie nad-mierne sformalizowanie podejmowanych i prowadzonych działań gospodarczych.
9 Np. A. Rosner, Typologia wiejskich obszarów problemowych, Problemy Rozwoju Wsi i
Rolnic-twa, IRWiR PAN, Warszawa 1999.
10 A. Gałązka, Zróżnicowania społeczno-gospodarcze a rozwój infrastruktury komunalnej na
ob-szarach wiejskich, [w:] Wpływ zróżnicowań regionalnych na możliwości przekształceń wsi polskiej,
pod red. A. Stasiaka, „Biuletyn KPZK PAN” z. 188, Warszawa 1999; K. Heffner, Wyposażenie
infra-strukturalne obszarów wiejskich pogranicza wschodniego i zachodniego, [w:] Rozwój przedsiębior-czości na terenach wiejskich wschodniego i zachodniego pogranicza (społeczne, ekonomiczne i insty-tucjonalne uwarunkowania), pod red. M. Kłodzińskiego i A. Rosnera, IRWiR PAN, Warszawa 1999,
Koncepcje zmian i nowe procesy przestrzenne na obszarach wiejskich w Polsce 95
Duża część z tych uwarunkowań zdecydowanie zwiększa ryzyko związane z roz-wojem.
3. Koncepcje zmian i kierunki przekształceń przestrzeni wiejskiej
w Polsce
W Polsce ludność wsi stanowi ok. 38% całej populacji, ale obszary wiejskie zajmują ponad 90% powierzchni kraju. Zestawienie tych dwóch wielkości wskazuje, że za-gęszczenie mieszkańców wsi jest relatywnie niewielkie, a rozproszenie osadnictwa wiejskiego znaczne. Warto też zauważyć, że jakkolwiek od pewnego czasu liczba ludzi mieszkających na wsi nie maleje, przeobrażaniu jednak ulega jej rozkład prze-strzenny. Zmiany na obszarach wiejskich mają dwukierunkowy charakter – w szero-kim otoczeniu aglomeracji miejskich liczba mieszkańców rośnie (często znacznie), natomiast w wielu strefach peryferyjnych, gorzej skomunikowanych, mniej atrak-cyjnych (np. krajobrazowo, ekologicznie) populacja wiejska zmniejsza się. Jeden i drugi proces ma głębokie konsekwencje w zagospodarowaniu przestrzeni wiej-skiej, najczęściej – niestety negatywne.
Różnicowanie przestrzenne struktur demograficznych wynika m.in. z mecha-nizmów selekcji migrantów. Obszary per saldo odpływowe tracą populację młodą i zazwyczaj dobrze wykształconą oraz – co istotne – na migrację decydują się szcze-gólnie kobiety. Utrwalanie się tego procesu może prowadzić do wyrwy w strukturze płci i wieku, jeśli zjawisko to dotyczy wielu roczników, rezultatem może stać się
znaczniejszy niż w kraju udział procentowy ludności w podeszłym wieku11.
Najnowsze trendy rozwojowe na obszarach wiejskich sytuują strefy zapóźnienia i niskiej dynamiki wzrostu w rejonach położonych peryferyjnie w stosunku do sieci głównych miast, a także częściej we wschodniej Polsce niż zachodniej. W okresie transformacji spośród obu czynników określających przestrzenne zróżnicowanie obszarów wiejskich większą rolę odgrywają uwarunkowania związane z relacją centrum–peryferie niż zależności nawiązujące do układów zdeterminowanych
hi-storycznie (rozbiorowe i związane z przesunięciem granic po II wojnie światowej)12.
Jeśli syntetycznie ująć cechy struktur przestrzennych wsi i charakterystyki ob-szarów wiejskich, które sprzyjają wielokierunkowemu rozwojowi społeczno-gospo-darczemu, to można je zebrać w następujące stwierdzenia:
11 A. Rosner, Zmiany rozkładu przestrzennego zaludnienia obszarów wiejskich. Wiejskie obszary
zmniejszające zaludnienie i koncentrujące ludność wiejską, Instytut Rozwoju Wsi i Rolnictwa Polskiej
Akademii Nauk, Warszawa 2012, s. 53.
12 A. Rosner, M. Stanny, Poziom rozwoju społeczno-gospodarczego obszarów wiejskich w Polsce
a dynamika przemian, [w:] Programowanie rozwoju regionu. Ład ekonomiczny i środowiskowo-prze-strzenny, pod red. K. Heffnera, Wydz. Zarządzania i Inżynierii Produkcji Politechniki Opolskiej,
Sa-morząd Województwa Opolskiego, Komitet Nauk Demograficznych PAN, KPZK PAN, Opole 2007, s. 327-338.
96 Krystian Heffner, Brygida Klemens
– tylko część miejscowości na obszarach wiejskich jest podatna na rozwój spo-łeczno-gospodarczy, dotyczy to szczególnie osiedli o charakterze skupionym i zwartym; większość wsi wymaga działań inicjujących aktywizację;
– poprzez programy i inicjatywy odnawiające lub aktywizujące wieś można pro-cesy rozwoju w istotny sposób przyspieszyć i przyciągnąć;
– korzystną charakterystyką jest duża dostępność komunikacyjna wsi oraz możli-wość penetracji struktur morfologicznych tworzących wiejską jednostkę osadni-czą poprzez czytelny i utwardzony system dróg i ulic;
– większa liczba mieszkańców, która wyznacza potencjał demograficzny wsi (co najmniej 300 osób, tj. około 100 gospodarstw domowych lub budynków miesz-kalnych), która uzasadnia ekonomicznie podtrzymywanie podstawowego sekto-ra usług i tworzenie przestrzeni publicznych o chasekto-rakterze centrum;
– brak negatywnych tendencji w rozwoju demograficznym (zawsze prowadzą one do degradacji układów przestrzennych wsi i niekorzystnych konsekwencji go-spodarczych);
– zróżnicowana struktura funkcjonalna układu wiejskiego (wielofunkcyjność); najkorzystniej bez dominacji funkcji rolniczej, a w mniejszym stopniu mieszka-niowej;
– brak rozproszenia zabudowy wsi, będący czynnikiem ułatwiającym integrację infrastrukturalną oraz społeczną, warunkuje dostępność układu wsi – zwłaszcza z zewnątrz;
– złożoność morfologiczna wsi, możliwa wyłącznie w układach z udziałem zabu-dowy skupionej lub zwartej, z konsekwencjami analogicznymi do braku rozpro-szenia, ale zwiększająca dostępność wewnętrzną (wyjazdy, kontakty, korzysta-nie z pojawiających się możliwości);
– występowanie elementów układu centrum wsi o charakterze węzłowym, które zwykle wiąże się z bardziej złożonymi genetycznie strukturami morfologiczny-mi (wsie ulicowe, owalnice, wielodrożnice, wsie placowe, osady targowe, osady przemysłowe lub zdegradowane miasta);
– liczne nowe obiekty, w tym o funkcji niemieszkaniowej i nierolniczej, oraz wy-stępowanie zabudowy usługowej, przemysłowej i wielorodzinnej.
Koncepcje rozwoju przestrzennego, związanego z regulacją procesów suburba-nizacji w strefach oddziaływania dużych aglomeracji miejskich w krajach Europy Zachodniej, opierają się na restrykcyjnie przestrzeganych zasadach zachowania ładu przestrzennego, podtrzymywania ciągłości kulturowej, równoważenia
rozwo-ju (sustainability) oraz podnoszenia integralności osiedli wiejskich13.
Podejmowa-ne działania i przedsięwzięcia rozwojowe gePodejmowa-neralnie nie naruszają tożsamości wsi, podtrzymują natomiast więzi społeczne i aktywizują lokalne społeczności wiejskie (inicjatywy rewaloryzacyjne w zabudowie historycznej, przeciwdziałanie
niekon-13 M. Antrop, Changing patterns in the urbanized countryside of Western Europe, „Landscape
Koncepcje zmian i nowe procesy przestrzenne na obszarach wiejskich w Polsce 97
trolowanemu rozproszeniu zabudowy, tworzenie systemu przestrzeni publicznych itp.)14.
Jeszcze w latach 60. obszary wiejskie w Polsce miały przeważająco charakter monofunkcyjny, rolniczy, i były obsługiwane przez liczne, zazwyczaj niewielkie lo-kalne centra (najczęściej małe miasta, byłe miasta lub większe wsie gminne). Póź-niej struktura funkcjonalna wsi stopniowo komplikowała się, a w otoczeniu szybko rosnących ośrodków miejskich zarówno rosła liczba mieszkańców, jak i zmieniał się układ społeczny i ekonomiczny wsi (m.in. odchodzenie od rolnictwa, nowe zakłady przemysłowe, usługowe, ludność dwuzawodowa, praca w mieście, „drugie domy”). Zjawiska te przybrały niekontrolowany charakter i coraz szerzej zaczęto opisywać liczne, negatywne skutki żywiołowej urbanizacji (określa się ją często terminem
urban sprawl) na obszarach wiejskich, takie jak:
– nieproporcjonalny wzrost powierzchni użytków nierolniczych i leśnych i nie- współmierny rozwój zabudowy;
– konsumpcja ziemi rośnie szybciej niż gęstość zaludnienia, nadmierne zapotrze-bowanie na nowe tereny, niewspółmierne do wielkości koniecznych dla prowa-dzonych aktywności;
– rozpowszechnienie wzorców planistycznych propagujących niskie gęstości użytkowania (mieszkania, biura, usługi, przemysł, turystyka); w warunkach ryn-kowych skutkuje to ekspansją terenów zagospodarowanych na zewnętrzne, wiej-skie obszary otwarte o dobrej dostępności (rolnicze, leśne, użytki ekologiczne);
– utrudnienia i zagrożenie dla polityki zrównoważonego rozwoju15.
W sensie przestrzennym żywiołowe procesy urbanizacyjne na obszarach wiej-skich skutkują niską gęstością zabudowy, brakiem ciągłości i nierównomiernym użytkowaniem ziemi, nadmierną lokalną koncentracją i jednostronnym użytkowa-niem ziemi, niską centralnością organizacji przestrzennej oraz dużą odległością
mię-dzy różnymi formami użytkowania ziemi (kwestia obniżonej lokalnie dostępności)16.
Do najważniejszych czynników wywołujących ten proces zalicza się politykę władz lokalnych, strategie deweloperów i preferencje mieszkaniowe stosunkowo
14 A.M. Williams, G. Shaw, Future play: tourism, recreation and land use, „Land Use Policy”
2009, vol. 26, s. 326-335; L. Czernik, Wieś w procesie suburbanizacji na przykładzie wybranych wsi
Południowej Anglii, Politechnika Szczecińska, współpraca w zakresie projektu badawczego Kształto-wanie przestrzeni wsi podmiejskiej na przykładzie oddziaływania funkcjonalnego miasta Szczecina,
http://www.led.ps.pl/publikacje/ LC_PF_0407_S.pdf (dostęp 10.02.2011); E. Gonda-Soroczyńska,
Przemiany strefy podmiejskiej Wrocławia w ostatnim dziesięcioleciu. Infrastruktura i ekologia terenów wiejskich, nr 4, Polska Akademia Nauk, Oddz. w Krakowie, Komisja Technicznej Infrastruktury Wsi,
Kraków 2009, s. 149-165.
15 Por. np. Kształtowanie przestrzeni wsi podmiejskiej – na przykładzie obszaru
oddziaływa-nia funkcjonalnego miasta Szczecina, http://www.led.ps.pl/BADANIA/podsumowanie.htm (dostęp
19.09.2010).
16 A. Lisowski, Janusowe oblicze suburbanizacji, [w:] Współczesne procesy urbanizacji i ich
skutki, pod red. I. Jażdżewskiej, Konwersatorium Wiedzy o Mieście XVIII, Katedra Geografii Miast
98 Krystian Heffner, Brygida Klemens
wąskiej grupy tworzącej klasę średnią. Proces ekspansji zabudowy miejskiej przy-czynia się do nawarstwiania wielu problemów – niszczenia obszarów zalesionych, wzrostu zanieczyszczenia środowiska przyrodniczego, obudowy dróg i szlaków komunikacyjnych, zaniku historycznych układów morfologicznych wsi, osłabie-nia więzów sąsiedzkich, łączących tradycyjnie mieszkańców małych miasteczek i wsi, oraz wzrostu kosztów komunalnych. Coraz większe obszary w wiejskim oto-czeniu dużych miast są zajmowane przez inspirowane aktywnością miejską nowe osiedla mieszkaniowe, powiązane bezpośrednio z nimi centra handlowe, supermar-kety, kompleksy biur (business parks, special economic zones), hurtownie i centra logistyczne, zakłady przemysłowe, drogi, parkingi, tereny sportowe i rekreacyjne oraz inne rodzaje nierolniczego użytkowania ziemi. Nowe formy zagospodarowania funkcjonują prawie wyłącznie w powiązaniu z miastami, a na obszarach wiejskich
wokół miast zmniejsza się wyraźnie powierzchnia gruntów rolnych17.
W Polsce i wielu innych krajach Europy Środkowo-Wschodniej procesy rozwo-ju i zagospodarowania przestrzennego na obszarach wiejskich w szerokim otoczeniu aglomeracji miejskich, a nawet poza nimi, mają charakter żywiołowego narastania rozproszonej zabudowy, pomimo wielu formalnych regulacji, często również
wkra-czają na obszary zalewowe, tereny otwarte, ekologicznie i krajobrazowo cenne18.
Dążenie do przyciągnięcia inwestycji zewnętrznych za wszelką cenę ma społeczną akceptację i jest charakterystyczne dla lokalnych struktur, prowadzi do powielania inicjatyw otwierających tereny pod nowe przedsięwzięcia, co skutkuje rozgęszcza-niem układów przestrzennych wsi, pogarszarozgęszcza-niem ich zwartości i pogłębiarozgęszcza-niem trud-ności z zapewnieniem dostępu do infrastruktury i komunikacji.
4. Wnioski
Współczesne zmiany w przestrzeni obszarów wiejskich zachodzą pod wpływem wielu czynników o charakterze endo- i egzogenicznym. Negatywne zjawiska zwią-zane z depopulacją wsi wiążą się z odpływem osób młodych, dobrze wykształco-nych lub wykwalifikowawykształco-nych ze środowisk wiejskich. Przeciwdziałanie niekorzyst-nym tendencjom w strukturze migracji (szczególnie chodzi o wysoką migrację kobiet) polega głównie na zaktywizowaniu mieszkańców wsi – np. przez poprawę
17 Por. J. Bański, Strefa podmiejska – już nie miasto, jeszcze nie wieś, [w:] Gospodarka
przestrzen-na w strefie kontinuum miejsko-wiejskiego w Polsce, pod red. A. Jezierskiej-Thole i L. Kozłowskiego,
Wyd. Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, Toruń 2008, s. 29-43.
18 Np. I. Niedźwiecka-Filipiak, Z. Borcz, Zmiany krajobrazu wiejskiego zagrożeniem dla
zacho-wania tożsamości miejsca, Acta Scientiarum Polonorum. Acta Sci. Pol., Administratio Locorum vol.
9(4) 2010, s. 85-97; M. Kistowski, Problemy zrównoważonego rozwoju terenów wiejskich – między
rozkwitem, peryferyzacją a degradacją, [w:] Jak zapewnić rozwój zrównoważony terenów otwartych?
Instytut na rzecz Ekorozwoju, Warszawa 2009, s. 6-17; M. Wesołowska, Rozwój budownictwa
miesz-kaniowego a przemiany przestrzenne wsi województwa lubelskiego, Studia Obszarów Wiejskich, t. 10,
IGiPZ PAN, PTG, Warszawa 2005; A. Černe, Dispersed and decentralized settlement system, „Dela”, vol. 21, Ljubljana 2004, s. 83-95.
Koncepcje zmian i nowe procesy przestrzenne na obszarach wiejskich w Polsce 99
warunków do podejmowania działalności gospodarczej (pozarolniczej). Służyć temu mogą m.in. inwestycje w nowe technologie i infrastrukturę komunikacyjną w obszarach wiejskich o utrudnionej dostępności. W sytuacji, w której sieć interne-towa umożliwia prowadzenie działalności gospodarczej bez ograniczeń przestrzen-nych, a więc również na wsi, dotrzeć można do szerokiego rynku nabywców bez konieczności transferu do miasta. Funkcjonowanie osób przedsiębiorczych i chcą-cych pracować na wsi może dawać długofalowe efekty: np. stworzyć nowe miejsca pracy dla lokalnej społeczności, generować wpływy do budżetu gmin (np. z tytułu podatków i opłat lokalnych, podatku dochodowego), obniżyć liczbę osób korzysta-jących z pomocy społecznej, wpłynąć na zmianę mentalności i większą samodziel-ność pozostałych mieszkańców wsi.
Żywiołowy rozwój urbanizacji na obszarach wiejskich skutkuje wieloma ujem-nymi zjawiskami gospodarczymi, przestrzenujem-nymi i społeczujem-nymi (m.in. osłabieniem więzów sąsiedzkich, zanikiem historycznych układów morfologicznych wsi, rosną-cym rozproszeniem zabudowy), które wywołują poważne problemy z dostępnością obszarów wiejskich. Niewątpliwie dobrym rozwiązaniem byłoby wprowadzenie i przestrzeganie zasad zachowania ładu przestrzennego, czego efektem może być wzrost integralności osiedli wiejskich.
Pośrednią konsekwencją negatywnych zjawisk przestrzennych jest m.in. maso-we odchodzenie od transportu publicznego na rzecz indywidualnego oraz prawie zupełny zanik transportu kolejowego, przejmowanego przez ruch drogowy w ob-słudze wsi. Przesunięcia te wpływają negatywnie na środowisko naturalne i formy zagospodarowania obszarów wiejskich, zwiększając koszty funkcjonowania ludno-ści mieszkającej na wsi. Dodatkowo wywołują negatywne skutki społeczne, a także są źródłem poważnych problemów gospodarczych, zarówno na obszarach zurbani-zowanych na wsi, przejściowych, jak i w strefach peryferyjnych. Większość tych procesów rozwija się w Polsce południowo-wschodniej, ale są również widoczne w szerokich strefach regionów Polski Zachodniej. Ich skutkiem jest odpływ ludności, depopulacja i często degradacja zabudowy całych osiedli wiejskich. Ciągłe inwe-stycje w infrastrukturę drogową i transportową oraz przeciwdziałanie wykluczeniu społecznemu mieszkańców wsi może zmniejszyć presję tych zjawisk na wiejskie społeczności lokalne.
Literatura
Antrop N., Changing patterns in the urbanized countryside of Western Europe, “Landscape Ecology“ 2000, no. 15.
Bański J., Strefa podmiejska – już nie miasto, jeszcze nie wieś, [w:] Gospodarka przestrzenna w strefie
kontinuum miejsko-wiejskiego w Polsce, pod red. A. Jezierskiej-Thole i L. Kozłowskiego, Wyd.
100 Krystian Heffner, Brygida Klemens Czernik L., Wieś w procesie suburbanizacji na przykładzie wybranych wsi Południowej Anglii,
Poli-technika Szczecińska.
Černe A., Dispersed and decentralized settlement system, „Dela”, vol. 21, Ljubljana 2004.
Gałązka A., Zróżnicowania społeczno-gospodarcze a rozwój infrastruktury komunalnej na obszarach
wiejskich, [w:] Wpływ zróżnicowań regionalnych na możliwości przekształceń wsi polskiej, pod
red. A. Stasiaka, „Biuletyn KPZK PAN” z. 188, Warszawa 1999.
Gonda-Soroczyńska E., Przemiany strefy podmiejskiej Wrocławia w ostatnim dziesięcioleciu.
Infra-struktura i ekologia terenów wiejskich, nr 4, Polska Akademia Nauk, Oddz. w Krakowie, Komisja
Technicznej Infrastruktury Wsi, Kraków 2009.
Heffner K., Rozwój społeczno-gospodarczy obszarów wiejskich. Definicje – uwarunkowania –
zależno-ści – czynniki – skutki. Badania zróżnicowania rozwoju obszarów wiejskich, [w:] Zróżnicowanie poziomu rozwoju społeczno-gospodarczego obszarów wiejskich a zróżnicowanie dynamiki prze-mian, pod red. nauk. A. Rosnera, IRWiR PAN, Warszawa 2007.
Heffner K., Wyposażenie infrastrukturalne obszarów wiejskich pogranicza wschodniego i
zachodnie-go, [w:] Rozwój przedsiębiorczości na terenach wiejskich wschodniego i zachodniego pogranicza (społeczne, ekonomiczne i instytucjonalne uwarunkowania), pod red. M. Kłodzińskiego i A.
Ro-snera, IRWiR PAN, Warszawa 1999.
Kistowski M., Problemy zrównoważonego rozwoju terenów wiejskich – między rozkwitem,
peryferyza-cją a degradaperyferyza-cją, [w:] Jak zapewnić rozwój zrównoważony terenów otwartych?, Instytut na rzecz
Ekorozwoju, Warszawa 2009.
Kopczewska K., Renta geograficzna a rozwój społeczno-gospodarczy, CeDeWu, Warszawa 2008.
Kształtowanie przestrzeni wsi podmiejskiej – na przykładzie obszaru oddziaływania funkcjonalnego miasta Szczecina, http://www.led.ps.pl/BADANIA/podsumowanie.htm.
Lisowski A., Janusowe oblicze suburbanizacji, [w:] Współczesne procesy urbanizacji i ich skutki, pod red. I. Jażdżewskiej, Konwersatorium Wiedzy o Mieście XVIII, Katedra Geografii Miast i Tury-zmu, Uniwersytet Łódzki, Łódź 2005.
Niedźwiecka-Filipiak I., Borcz Z., Zmiany krajobrazu wiejskiego zagrożeniem dla zachowania
toż-samości miejsca, Acta Scientiarum Polonorum. Acta Sci. Pol., Administratio Locorum, vol. 9(4)
2010.
Rosner A., Typologia wiejskich obszarów problemowych, Problemy Rozwoju Wsi i Rolnictwa, IRWiR PAN, Warszawa 1999.
Rosner A., Zmiany rozkładu przestrzennego zaludnienia obszarów wiejskich. Wiejskie obszary
zmniej-szające zaludnienie i koncentrujące ludność wiejską, Instytut Rozwoju Wsi i Rolnictwa Polskiej
Akademii Nauk, Warszawa 2012.
Rosner A., Stanny M., Poziom rozwoju społeczno-gospodarczego obszarów wiejskich w Polsce a
dy-namika przemian, [w:] Programowanie rozwoju regionu. Ład ekonomiczny i środowiskowo-prze-strzenny, pod red. K. Heffnera, Wydz. Zarządzania i Inżynierii Produkcji Politechniki Opolskiej,
Samorząd Województwa Opolskiego, Komitet Nauk Demograficznych PAN, KPZK PAN, Opole 2007.
Wesołowska M., Rozwój budownictwa mieszkaniowego a przemiany przestrzenne wsi województwa
lubelskiego, Studia Obszarów Wiejskich, t. 10, IGiPZ PAN, PTG, Warszawa 2005.
Williams A.M., Shaw G., Future play: tourism, recreation and land use, „Land Use Policy” 2009, vol. 26.
Koncepcje zmian i nowe procesy przestrzenne na obszarach wiejskich w Polsce 101
CONCEPTS OF CHANGES AND NEW SPATIAL PROCESSES IN RURAL AREAS OF POLAND
Summary: The paper is focused on the analysis of spatial changes in rural areas. The origin
of those processes is explained, i.e. economic, social and political questions. Considerable attention is devoted to the typology of conditions influencing social and economic development and spatial structure of rural areas – endo- and egzogenic factors were pointed. Actual trends in changes of rural areas space and negative consequences of spontaneous urbanization were also discussed.
Keywords: spatial processes, rural areas, transformation of rural space, spontaneous
