Andrzej Kokowski
Zagadnienie kręgów kamiennych w
środkowej strefie Pojezierza
Pomorskiego
Acta Universitatis Lodziensis. Folia Archaeologica 8, 63-79
A C T A U N I V E R S 1 T A T I S L O D Z I E N S I S
FOLIA ARCHAEOLOGICA 8, 1987
Andrzej Kokowski
ZAGADNIENIE KRĘGÓW KAMIENNYCH
w
Śr o d k o w e j strefie po je z ie r z a po m o r sk ie g oRozwój badań nad kulturą wielbarską, idący w parze ze znacznym przyrostem źródeł archeologicznych, pozwala na coraz lepsze jej po znanie w aspekcie chronologiczno-chorologicznym i instrumentarium kulturowego1. Na uwagę zasługują zwłaszcza najnowsze badania nad obrządkiem pogrzebowym tej kultury*, lub niektórymi tylko jego prze jawami. Od bardzo dawna jednak szczególna uwaga badaczy ogniskuje się na problematyce związanej ż występowaniem kręgów kamiennych*. Ogólna teza o występowaniu kręgów na Pojezierzu Kaszubsko-Krajeń-
skim1 * 3 4 spowodowała potrzebę jej weryfikacji dla wchodzącej w skład
1 Z ogrom nej bibliografii problemu wymienić ndleży przynajm niej niektóre z now szych opracowań monograficznych: J. K m i e c i ń s k i , Zagadnienie kultury gocko-ge- pidzkiej na Pomorzu Wschodnim w okresie rzymskim, Łóilż 1962; Odry, cmentarzysko kurhanowe z okresu rzymskiego, red. J. K m i e c i ń s k i , Łódź 1968; J. K m i e c i ń s k i , M. B l o m b c r g o w a , K. W a l e n i u , Cmentarzysko kurhanowe ze starsze go okresu rzymskiego w Węsiorach w pow. kartuskim, „Prace i M dterialy Muzeum Archeologicznego i Etnograficznego w Lodzi" 1966, ser. Archeologia, t. XII; R. W o ł ą - g i e w i c z, Orzybnica — cmentarzysko kultury wielbarskiej z kręgami kamiennymi, „Koszalińskie Zeszyty M uzealne" 1975, t. V; t o n i e , Kultura o ks yw s ka i wielbarska, [w;] Prahistoria ziem polskich, l. V, W rocłdw 1981; Problemy kultury wielbarskiej, Słupsk 1981; tam też dalsza literatura.
* K. W a 1 e n t a, Obrządek pogrzebowy na Pomorzu w okresie rzymskim , „Ar- cheologid Balticd" 1980/1981, t. V.
3 Np. K m i e c i ń s k i , op. cii., s. 92—100; J. O k u I i c z, Studia nad przemiana mi kulturowymi i osadniczymi w okresie rzym skim na Pomorzu Wschodnim, Mazow szu i Podlasiu, „A rcheologia Polski" 1970, t. XV, s. 434—453; R. W o 1 ći g i e w i c z, Kręgi kamienne w Grzybnicy, Koszalin 1977; K. W a l e n t a , Kręgi kamienne i kur hany w okresie w p ływ ó w rzymskich na Pomorzu, „A rcheologia Baltica" 1977, t. II, s- 99— 111; t e n ż e , W ybrane zagadnienia obrządku pogrzebowego wczesnej tazy k u l tury wielbarskiej, [w:] Problemy kultury wielbarskiej, Słupsk 1981; t e n ż e , Obrzą dek pogrzebowy..., s. 4.5—48, 56, 57, tam też starsza literatura.
4 W o ł ą g i e w i c z, Kręgi kamienne..., s. 85.
64 Andrzej Kokowski
tego subregionu środkowej strefy Pojezierza Pomorskiego (odpowiada jącej zasięgowi Pojezierza Wałeckiego i zachodniej części — do rzeki Lobzonki — Pojezierza Krajeńskiego).
Według najnowszych zestawień i katalogów w rejonie tym nie stwierdzono kręgów', jakkolwiek osadnictwo kultury wielbarskiej jest
tutaj wyraźnie poświadczone* *.
Badania weryfikacyjne prowadzono równolegle w trzech płaszczy znach: studiów historycznych, opartych o analizę archiwaliów dotyczą cych rozwoju zainteresowań starożytnościami tego obszaru i m. in. akt sądowych, w których często, np. przy sprawach dotyczących podziału sukcesji ziemskich, znajduje się odniesienia do punktów orientacji te renowej w rodzaju kurhanów, grodzisk i in.; kwerendę najstarszej lite ratury archeologicznej i etnologicznej, głównie z pierwszej połowy XIX w., oraz penetrację terenową7. Wynikiem takiego postępowania badawczego jest ustalenie ośmiu stanowisk z interesującymi nas zało
żeniami sepulklarnymi (rys. 1).
1. BIAŁA, GM. TRZCIANKA, WOJ. PILSKIE
Opis: za J. I. Bocheńskim, z odczytu dla Towarzystwa Czytelni czego w Pile, wygłoszonego dnia 27.12.1789 r. (tekst oryginału w języku łacińskim).
„Godne uwagi są jeszcze dwa cmentarzyska pogańskie w iesie, po między cegielnią [w Białej — AK], a Wrząckiem [Wrzącą — AK] przy drodze do Piły. Jedno cmentarzysko po prawej stronie tej drogi z Bia łej mierzy zupełne koło w przekroju 100 stóp i jest otoczone wielkimi dobieranymi narzutowcami, które zostały do połowy w ziemi osadzone. Drugie cmentarzysko znajduje się po lewej stronie drogi i jest mniej sze w obwodzie I...]
Wnet siedem lat temu [1782 — AK] kazałem kilka z tych kamieni wygrzebać, po czem wpierw znalazłem pewien sposób nasypu z kamie niami, a pod tymi bryły spalonych ludzkich ciał, wraz ze zwęglonym
drzewem i popiołem zmieszane.
• Ibidem, s. 95, 96; W u I o n t d, Obrządek pogrzebowy..., s. 57.
• K. P r z e w o ź n a , Struktura i rozwój zasiedlenia południowo-wschodniej strefy nadbałtyckiej u schyłku starożytności, W arszaw a—Poznań 1974.
7 W inienem niniejszym w yrazy głębokiej wdzięczności D yrektorowi Muzeum Zie mi Złotowskie j w Złotowie, Panu mgr. Jerzem u Kloskowskiemu za nieograniczoną po moc w realizacji tego tematu, udostępnienie w yników w łasnych poszukiw ań archiw al nych, rezultatów w ery lik a iji terenow ych, bezcenne uwagi co do szczegółów realizo wanego lematu, pomoc w pracy terenowwj i ogromną życzliwość.
Zagadnienie kręgów kamiennych... 6 5
Rys. 1. Położenie kręgów kamiennych w pobliżu
1 — B iałej, l — [iorolow o, 3 — G rodna. 4 — Kłody, 5 — Łom nicy, 6 — Pawlówlca, 7 — Sw ier-czyny, 8 — Zelgniaw a . •
Znalazłem także pod tymi kamieniami grobowymi kilka pierśrieni i różne przedmioty z mosiądzu albo tombaku, które w rękach moich z powodu swej starości się rozkruszyly I...]. Przy tern znajduje się jesz cze więcej takich cmentarzysk w Białej (...) okolicy".
Literatura: J. 1. B o c h e ń s k i , Fragmenty historyczne, teczka „Kręgi kamienne' w Archiwum Muzeum Ziemi Złotowskiej w Złotowie.
Uwagi. Krąg I, po prawej stronie drogi Biała-Piła, posiada«! ok. 30 m średnicy. Krąg II, po lewej stronie tej drogi, był nieco mniejszy. Za stanawiająca jest informacja o znajdowaniu grobów „pod tymi kamie niami". Być może chodzi raczej o bruk wypełniający krąg i przykry wający zarazem pochówki. Musiały być to groby jamowe (?), gdyż brak w tej relacji informacji o odkryciu naczyń. Rodzaj metalu, z którego wykonane były przedmioty — najprawdopodobniej brąz (?), tyle że
66 Andrzej Kokowski
silnie skorodowany, może odnosić się do kultury wielbarskiej. Również wielkość odkrytych zabytków — prawdopodobnie drobne ozdoby lub części odzieży — pozwala na hipotetyczne datowanie grobów na okres wpływów rzymskich.
Informacja o „pewnym sposobie nasypu z kamienia" wydaje się od nosić raczej do płaskich kurhanów z okresu wpływów rzymskich, które mogły znajdować się obok kręgów, a „wygrzebane” głazy znajdują ce się ponad nasypem kamiennym mogły być Stellami (?). Nasypy ka mienne w obrębie kręgów są bowiem bardzo rzadkie i zazwyczaj wtór nie usypane8.
2. DC ROTO WO, GM. WIĘCBORK, WOJ. BVD30SKIE
Opis: na podstawie relacji badacza stanowiska F. Wilkensa z 1877 r. „Po wschodniej stronie doliny rzeki Łobzonki, w młodym lesie, na łagodnym stoku doliny [?], opadającym ku wcześniej zabagnionemu dnu doliny — obecnie torfowisku, został odkryty krąg kamienny. Zbu dowany był z gładkich kamieni, rozstawionych na obwodzie koła o śre dnicy 14 m w odstępach jednakowej wielkości około 125 cm. W środku kręgu znajdował się kamień wysokości około 125 cm, szerokości około 75 cm, który miał na górze zagłębienia w postaci nieregularnych row ków. Kamienie leżały [? — AK] na nieruszanej [? — AK] ziemi.
Blisko znajduje się pięć kurhanów, około 8 m średnicy i około 3,5 m wysokości każdy. Jeden rozkopany, obłożony [? — AK] był kamie niami średnicy od około 25 do 74 cm. Wewnątrz pod 1,5-metrowej gru bości nasypem [? — AK] z kamieni znajdował się szkielet człowieka z głową na wschód, bez wyposażenia. Na pobliskim polu znajdowały się jeszcze dwa kurhany, które uległy zniszczeniu przez zaoranie" (rys. 2).
Literatura: F. W i 1 k e n s, Fundbericht über einige in Gutschezirk Sypniewo Alter thümer, „Zeitschrift des historischen V ereins für R. B M arienw erder" 1877, t. 1IT; A. L i s s d u p r, Die prähistorischen Denkmäler der Provinz Westpreussen und der angrenzenden Gebiete, Leipzig 1887, s. 154.
Uwagi. Zastanawiająca jest informacja dotycząca wysokości sąsia dujących z kręgiem kurhanów. Być może jest to przeoczenie, lub na wet błąd drukarski, ponieważ tak wysokie kopce charakterystyczne są raczej na Pomorzu dla okresów starszych i zawierały z reguły pochów ki ciałopalne. Obecność grobu szkieletowego przemawia za później szym niż np. epoka brązu datowaniem tych obiektów. Uwaga o
Zagadnienie kręgów kamiennych... 67
Rys. 2. Położeniu kurhanów znajdujących się w pobliżu kręgu kamiennego w Uorotowiu, wg F. Wilkensa 1877
czeniu przez orkę już w XIX w. kurhanów na pobliskim polu potwier dza wątpliwości co do poprawnego określenia wysokości kurhanów znajdujących się przy kręgu, lub nawet jedynie owe dwa zniszczone kopce datowane były na okres wpływów rzymskich. Penetracja w te renie rejonu Dorotowa nie pozwoliła na razie na odnalezienie tego
stanowiska. Może ono być już zupełnie zniszczone.
3. GRODNO, GM. ZLOTÓW, WOJ. PILSKIE
Opis: na podstawie informacji C. F. Schmitta z 1855 r.
„Pół mili od Grodna [folwarku — AK] znajduje się w lesie krąg kamienny złożony z 40 wielkich głazów. Niektóre wystają ponad ziemię 4 stopy. Mają one szerokość od 2 do 4 stóp. W środku kręgu stoją jeszcze dwa kamienie, jeszcze większe, bo mające wysokość 10 stóp i szerokość 5 stóp. Odległość między kamieniami na obwodzie wynosi 10 stóp" (rys. 3).
68 Andrzej Kokowski
Rys. 3. Kr«t<| kam ienny w pobliżu Grodna — rekonstrukcja na podstaw ie opisu C. F. Schm itt'a 1855
lite ra tu ra : T. T e 11 a u, Volkssagen Ostpreussen, Liltauens und Westpreussens, Berlin 1987, s. 232, 233; C. F. S c h m i t, Kreis Fiatów, Fiatów 1855, s. 289; A. T r e i c h e l , Versteinerte Tänzer bei Bergelau, Berlin 1893; O. G o e r k c , Kreis Flatow, Flatow 1918, s. 526.
Uwagi. Opisany krąg miał ek. 38 m. średnicy, na jego obwodzie w odstępach 3 m stały głazy o wysokości ok. 120 cm i szerokości od 60 do 120 cm. W środku miały znajdować się dwie stelle (?) o wysokoś ci ok. 3 m (?!) (rys. 3). Wszystkie znane nam informacje o kręgu w Gro dnie powołują się na pierwotny jego opis w formie podania w zbiorze
Volkssagen Ostpreussen, Littauens und Westpreussen, który również nie pochodzi „z pierwszej ręki". Faktem jest istnienie w lesie obok folwarku w Grodnie skupienia dużych bloków kamiennych z wyraźny
mi śladami ich formowania, nie znajdujących się jednak in situ. Mogą
więc one pochodzić ze zniszczonego kręgu kamiennego. Żyjąca ostatnia właścicielka folwarku nie umiała jednak udzielić żadnych informacji
Zagadnieniu kręgów kamiennych... 69
o interesującym nas obiekcie, stąd wniosek, że nie istniał on już pod koniec XIX w.
Należy jeszcze wspomnieć o znajdujących się ok. 1500 m na północ od zabudowań byłego folwarku w Grodnie, czterech kurhanów o nie ustalonej chronologii, które prawdopodobnie można łączyć z nieistnie jącym już kręgiem kamiennym, chociaż ich dość znaczne rozmiary su gerują znacznie odleglejsze niż okres wpływów rzymskich datowanie
od opisanego założenia kamiennego.
4. KŁODA, GM. SZYDŁOWO, W OJ. PILSKIE
Opis: za J. I. Bocheńskim z odczytu dla Towarzystwa Czytelnicze go w Pile w dniu 27.12.1789 r.
,,W polu przy Kłodzie znajduje się osobliwe cmentarzysko. Obwód jego wynosi 400—500 kroków. Do połowy wkopane kamienie są bar dzo podpadającej wielkości |...]".
Literatura: J. I. B o c h e ń s k i , Fragmenty historyczne, teczka „Kręgi kam ienne" w Archiwum Muzeum Ziemi Złotowskiej w Złotowie. .
Uwagi: Krąg mierzył ok. 25 m średnicy. Pozostałe informacje nie czytelne.
5. ŁOMNICA (OKOLICE), GM. TRZCIANKA, W OJ. PILSKIE
Opis: za J. I. Bocheńskim, z odczytu dla Towarzystwa Czytelnicze go w Pile w dniu 27.12.1789 r.
„Przy tern znajduje się jeszcze więcej takich cmentarzysk [krę gów — AK] w Białej i Ł o m n i c k i e j o k o l i c y [podkreślenie moje - A K ] [...]".
Uwagi. Istnieją wszelkie podstawy do twierdzenia o znajomości z autopsji przez księdza J. I. Bicheńskiego cmentarzysk z kręgami ka miennymi z okolic tych dwóch miejscowości, jako że interesował się on bardzo starożytnościami i miał swego rodzaju doświadczenie w tej materii®. •
• Świadczy o tym zakres zainteresow ań i operatyw ność tego badacza — par. M. D r o z d o w s k i , Bocheński Jan Ignacy, [w:] W ielkopolski słownik biograliczny, W arszaw a—Poznań 1981, s. 62.
70 Andrz(>j Kokowski
li. PAWLOWEK, GM. KAMIEŃ KRAJEŃSKI, W OJ. 1WDGCSKIE
Opis: za Preussische Proyinzialblatler z 1830 r.
„Koło wsi Pawłówek — 314 mili cxl Chojnic, na granicy Nowej Cer kwicy i granicy Komturostwa Człuchowskiego i Tucholskiego znajdu je się wydłużone wyniesienie. Na nim zlokalizowano 18 kurhanów kamiennych o średnicy od 7 do 31 kroków. Obok znajdują się dwa kręgi kamienne mające średnicę 31 i 28 kroków".
L iteratu ra: „Proussischo Pro vinzialblälU r" K önigsberg, 1830, s. 20, § 11.
Uwagi. Średnicę kurhanów należy ustalić przy średniej długości kroków ok. 75 cm, na ok. 5,25 do 23,25 m. Kręgi będą mierzyły odpo wiednio ok. 23,25 i 21 m średnicy. Jeżeli mierzący starał się odmie rzać kroki w przybliżeniu odpowiadające metrowi, to odległości kro ków należałoby odpowiednio uznać za odległości w metrach.
7. SWIERCZYNA, GM. WIERZCHOWO, W OJ. KOSZALIŃSKIE
Opis: na podstawie relacji Brummera z Broczyna z 1875 (?) r. „Mniej więcej w środku pomiędzy miejscowościami Gr. Linichen (Swierczyna) a Herzberg, około 1 km od każdej z nich, leży niewielki płaskowyż. Znajdował się tutaj krąg o średnicy około 16 m, którego obwód wyznaczają 23 zagłębienia po wyrwanych kamieniach, o śred nich wymiarach 94X126 i głębokości około 60 cm. W jego centralnej części leżał wielki płaski kamień, obok którego znajdowało się zagłębie nie około 60 cm. Około 30 metrów dalej znajduje się niewielki wzgórek. Łącznie na powierzchni około 1 hektara rozrzucone jest 14 kolistych pagórków o średnicy około 6,5 m i średniej wysokości 95 cm. Na ob wodzie jednego z nich w odstępach 125 cm znajduje się 15 dziur o po
wierzchni 0,4 m2 każda, w których stały kamienie" (rys. 4).
Uwagi. Krąg zniszczono w 1874 r. po pożarze wsi.
Źródło informacji o zabytku: teczka „Kręgi kamienne" w Archi wum Muzeum Ziemi Złotowskiej. 8
8. ZELGNIEWO, STAN. 2, GM. KACZORY, W OJ. PILSKIE
Opis: na podstawie badań autora (Katedra Archeologii Uniwersyte tu M. Curie-Sklodowskiej w Lublinie) i mgra Jerzego Kloskowskiego (Muzeum Ziemi Złotowskiej w Złotowie).
Zagadnienie kręgów kamiennych... 71
Rys. 4. Krąg kam ienny i kurhan z wieńcem kam iennym (b) w pobliżu Świerczyny — rekonstrukcja wg relacji Brumera
72 Andrzej Kokowski
W trakcie weryfikacji informacji o kurhanach typu siedlemińskie- go, mających znajdować się w lesie przy wsi Zelgniewo10, natrafiono po południowej stronie rynny jeziora Wakuńskiego — Długiego na trzy interesujące skupienia bloków kamiennych, z których dwa skłon
ny Jestem uznać za kręgi* 11.
Stanowisko położone jest w oddziale leśnym 2336 (b), na wysokiej krawędzi rynny jeziora (z ekspozycją północno-zachodnią), w bliskim sąsiedztwie cypla wchodzącego w rynnę od południa i bardzo wyraź
nie eksponowanego wyniesienia (ok. 20 m. ,ponad krawędź rynny),
zwanego potocznie Diabelską Górą (Teufelsberg). Geologicznie prze ważają tutaj piaski typu zandrowego o niewielkiej naturalnej kamie- nistości (kamienie do 5 om średnicy) z wyraźnym brakiem dużych ka mieni. Miejscami występują płaty zglinionego piasku lub gliny. Teren
poza krawędzią rynny jest nieznacznie pofałdowany.
Krąg I (rys. 5a) zlokalizowany został ok. 200 m na południe od Dia belskiej Góry. Średnicę jego ustalono na ok. 12 m. Na jego obwodzie znajduje się 5 bloków kamiennych o średniej wysokości ok. 110 cm i szerokości u podstawy ok. 80 cm. Jedynie blok nr 4 znajduje się
in situ, pozostałe zaś są przewrócone. Wszystkie głazy zwężają się ku górze. Ponadto odnaleziono trzy jamy po wyrwanych blokach na ob wodzie kręgu i jedną prawdopodobną w środku. Średnia odległość pomiędzy kamieniami na obwodzie wynosi 4,5 m.
Opisywane stanowisko było miejscem próby wywózki głazów. Blok nr 3 zachowany jest jedynie w części i posiada wyraźny kanał po ładunku wybuchowym. Brakujące dwa bloki mogły być wywiezione z tego miejsca.
W jamie, prawdopodobnie po bloku nr 3, zaobserwowano układy małych kamieni ją wyścielających, mogące być pierwotnie podkład kami stabilizującymi pionowe położenie kamienia głównego. Regular nie kolisty układ takich niedużych kamieni widoczny jest przy prze wróconym głazie nr 5. Sondowanie szpilą okolicy wskazuje na inten cjonalne ich ułożenie, oraz prawdopodobną (?) obecność wieńca łą czącego bloki na obwodzie kręgu. Wydaje się, iż środek założenia nie posiada bruku, ani innych układów kamiennych.
Krąg II (rys. 5b) zlokalizowany został u podnóża Diabelskiej Gó ry — ok. 15 m na północ od niej. Prawdopodobnie prowadzono tutaj intensywną wybiórkę kamieni dla celów komunalnych, jednak trzy
bloki wydają się znajdować in situ. Trudno na ich podstawie wyzna
>° A. K a r p i ń s k a , Kurhany z okresu rzymskiego w Polsce ze szczególnym uwzględnieniem typu siedlemińskiego, Poznań 1926, s. 22, 35, 36.
11 Trzecie skupienie skłonny jestem uznać raczej za pozostałość neolitycznej bu dowli m egalitycznej, gdyż bloki je tw orzące m ają w ym iary 120 X 70 do 170 X 90 i tw orzą układ tró jk ą ta o w ysokości 13 m.
Zagadnienie kręgów kdiniunnych... 73
Rys. 5. Kręgi kam ienni' w pobliżu Zolgniewa, a — krąg I ; b — krąg II; miejsce zikreskow ane oznaczone „O" — doły po w yrw anych blokach
74 Andrzej Kokowski
czyć zarys kręgu, a przypuszczalna jego średnica wynosi ok. 11 m,
odległość pomiędzy kamieniami na obwodzie 2 (?) metry.
Przy zachowanych blokach stwierdzono mniejsze układy kamieni,
analogiczne jak w przypadku kręgu 1.
Uwagi. Nie stwierdzono w oklicy stan. 2 kurhanów, które jeżeli miały kamienne nasypy, to mogły być zniszczone przez zbieraczy tego surowca. Nie znaleziono też śladów wskazujących na ewentualną obec ność cmentarzyska płaskiego.
Opisane wyżej obiekty z uwagi na fragmentaryczną ich dokumenta
cję trudno umieścić w schemacie typologicznym kręgów12 13. Wszystkie
szczegółowiej publikowane w dawnej literaturze, lub też znane ze współczesnych 'badań — jak w przypadku Zelgniewa — posiadały w środku stelle kamienne. Najczęściej są to pojedyncze głazy. Jedynie w odniesieniu do obiektu z Grodna (rys. 3) wyraźnie podkreśla się obecność dwóch kamieni w środku koła.
Również wielkości przedstawionych obiektów są bardzo zróżnico wane. Krąg z Grodna, mierzący prawdopodobnie ok. 38 m średnicy, jest zarazem największym tego typu obiektem ze wszystkich znanych do tej pory (tab. 1). Zbliżone wielkością są jedynie kręgi I, II z Grzy- bnicy i IX z Oder. Do tej samej grupy należy prawdopodobnie za liczyć kręgi z Białej, mierzące ok. 30 m średnicy. Kręgi z Zelgniewa, stan. 2 (rys. 5) i Dorotowa (rys. 2) są natomiast jednymi z najmniej szych na Pomorzu (tab. 1) i jedynie obiekt IV z Grzybnicy, mający zaledwie 7 m średnicy, jest od nich wyraźnie mniejszy. Obiekty o zbli żonych wymiarach znane są natomiast z Babiego Dołu15, Oder — krąg X, Podgór, Swierczyny i Węsiorów — krąg III.
Wstępne badania inwentaryzacyjne na stan. 2 w Zelgniewie po
zwalają sugerować, iż zarejestrowane kręgi reprezentują odmianę 2
grupy „A". R. Wołągiewicza14, a być może do tej samej odmiany można zaliczyć też kręgi z Białej.
Godny uwagi jest fakt odnotowania w literaturze materiałów z cmentarzysk z okresu wpływów rzymskich, dotyczących niektórych z wymienionych w tym opracowaniu miejscowości z odkrytymi kręga mi: Biała, Dorotowo i Swierczyna. Najprawdopodobniej może je z so
'* W o ł ą g i e w i c z , Kręgi kamienne..., s. 45—49.
13 Nałoży zwrócić tu ta j uwagę na interesujący plan tego obiektu, będący zasadni czo założeniom na planie owalu — M. T e m p e l m a n n - M ą c z y ń s k a , Babi Dół — — Borcz, Woiwodschalt Gdańsk, Gemainde Somonino, Fundstelle 2 (Gräberleid aus der römischen Kaiserzeit), [w:] Recherches archéologiques de 1981, Kraków 1983, rys. 1.
75 Zagadnienie kręgów kamiennych...
bą powiązać, chociaż kwestia ta wymaga dalszej kwerendy archiwal nej.
Serię zabytków pochodzących z grobów ciałopalnych odkrytych w kurhanach (?!) na terenie Białej opublikował M. Jahn. Zostały one uznane przez tego badacza za „burgundzkie" i datowane na młodszy okres wpływów rzymskich15. Wcześniej wspomniał jedynie o nich J. Kostrzewski, uznając je za pochodzące z późnej fazy okresu późno- lateńskiego16. We współczesnej literaturze natomiast ukazała się wstę
pna publikacja materiałów ze Zbiorów Muzeum Narodowego w Szcze cinie17, mających pochodzić z Białej, przy czym określono położenie tego stanowiska w woj. koszalińskim. Istnieje pewna doza prawdopodo bieństwa, iż materiał ten pochodzi ze stanowiska publikowanego przez M. Jahna, a więc może znanego już Bocheńskiemu. Na podstawie znaj dującej się w tym zbiorze bransolety odmiany 3 T. Grabarczyka, mo
żna by ramowo datować go od fazy 82^ ! po Ct włącznie18. Oczywiście
zdaję sobie w pełni sprawę z hipotetyczności łączenia tych stanowisk. W odniesieniu do cmentarzyska w Dorotowie, współczesna literatu ra ogranicza się zasadniczo do eksponowania zespołu z prawdopodob nie szkieletowego grobu spod kurhanu. W jego skład obok zestawu kościanych, szklanych i kamiennych bierek (?), wchodziło naczynie brą zowe typu E 44 i naszyjnik pętlicowy19. Nie zwracano natomiast uwa
gi na sprawozdanie F. Wilkensa20 i monografię A. Lissauera21, gdzie
bardzo szczegółowo opisuje się założenie kręgu kamiennego i sąsia dujących z nim kurhanów. O wspomnianym wyżej zespole pisze jed nak tylko A. Lissauer, stąd wniosek, że grób ten wykopano już po opu blikowaniu informacji F. Wilkensa. Należy więc pamiętać o przebada niu co najmniej dwóch grobów na tym cmentarzysku, z których jeden bez wyposażenia był na pewno przykryty nasypem kurhanu, a drugi najprawdopodobniej znajdował się w kurhanie. Ostatni zespół można datować na fazę Cj okresu wpływów rzymskich. Z tym wnioskiem ko responduje forma kurhanów — bardzo wysokie nasypy — która w
ta-15 M. J a h n , Neue spät kaiserliche Funde aus der Lausitz. Studien zur vorges chichtlichen Archäologie, Leipzig 1925.
10 J. K o s t r z e w s k i , Die ostgermanische Kultur der Spätlatenzeit, Leipzig—• —W ürzburg 1919, s. 220.
17 W a l e n t a , Obrządek pogrzebowy..., s. 100.
18 T. G r a b a r c z y k , Metalowe rzemiosło artystyczne na Pomorzu w okresie rzymskim , W rocław 1981, s. 18, 19.
19 W. L a B a u m e , Urgeschichte der Ostgermanen, Danzing 1934, ryc. 64, k—o. 90 F. W 11 k e n s, Fundberichl über einige in Gutschezirk Sypniewo endecte AI-terthümer, „Zeitschrift des historisches V ereine lür R. B. M arienw order" 1877, t. III. 11 A. L i s s a u e r , Die prähistorischen Denkmäler der Provinz Westpreussen und der angrenzenden Gebiete, Leipzig 1887, s. 64.
76 Andrzej Kokowski
T a b e l a t W ykaz badanych stanow isk i obiektów
M iejscowość C harakterystyka obiektu O biekty tow arzy szące (3 ►» 2 'S o t-O) Uwagi N r k rę g u i śr e d n ic a w ie n ie c b ru k >1 a c </> fi -o <rj C M gła z śr o d k o w y g ró b o d m ia n a 1 2 3 4 5 6 7 8 ' 9 10 11 12 Babi Dól-Borcz 1 17 ? 5 II 16 i Bclno 21 1 zniszczony 1877 Biała I 30 7 ? 7 7 7 11 30 7 ? 7 7 7 Bfędowo 25 1 Bytów ? 1 zniszczony 1875 Dąbrowa ? ?
Dębina ? 7 1 zachow ane
3 głazy Dorotowo I 14 1 7 2? 7 7 Grodno I 38 ? 2 7 7 47 Grzybnica I 36 + 1 2 10 11 36 + + 4 1 3 III 13 1 1 2 IV 7 1 1 Kłoda I 25 Krępsk 28,6 ? 5 8 kręgów Lutom ? ? + 1 zniszczony 1894 Łomnica + ? Mnich 23 7 O dry I 27,5 + + 1 2 3 + 27 11 25,5 + 2 2 4 III 25 2 IV 15 + ? 1 4 V 23 2 VI 19 + 1 VII 17 + 2 1 4 VIII 27 + 1 IX 33 7 X 15 + 1 4 Osowo ? 1 zniszczony 1874
Zagadnienie kręgów kamiennych... 7 7 Tabela 1 (cd.) 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 Pawłówok I 21 ? 18 II 23,3 ? Podgóry 10 2 zniszczony 1880 Seefeld ? 3 zniszczony 1852 Starzyska ? 1 zniszczony 1875 Swierczyna 16 1 14 zniszczony 1874 W ęsiory I 19 3 2 + 20 11 21 2 2 2 III 16 1 3 2 IV + 1? 1 4 Zelgniewo I 12 ? 1? II 11? ? zachowane 3 głazy
Złe Mięso 29 3 zniszczony
1879
Źródło Inform acji o o b ie k c ie: Babi Dół-Horcz — M. M ęczy ń sk a, M. T e m p e l m a n n - M ę - c i y ń i k « , B a b i D ó ł-B o r c z , w o lw o d sch a lt G d a ń s k , G e m a in d e S o m o n in o , F u n d s te lle 2 (G rä b e r fe ld a u s
d » r rö m isch e n K a is e rz e lt I, |w :J R echerche* a r c h ć o lo g iq u e s d e 1981, K raków 1983. Bełno — M. R o h n s a c k , O stg e rm a n isc h e G r ä b e r m it S teinpfeilern un d S t e in k r e is in O std e u tsc h la n d , „G o- th isk a n d za " 1940, nr 2, s. 35} J. K m I c c I ń s k i. Z a g a d n ie n ie k u lt u r y g o ck o -g ep td z.k ief na Pom orzu
W sc h o d n im w o k r e s ie rz y m sk im , Łódź 1962, s. 164. Biała — J. I. B o c h e ń s k i , F ra g m e n ty h isto r y c z n e , teczka ,,Kręgi k a m ie n n e" w Archiw um M uzeum Ziemi Z ło to w sk iej w Złotow ie. Błędowo — R o h n s a c k . op, c lt ., s. 31, ryc. 8. Bytów — R. W o ł ę g i e w i c z , K r ę g i k a m ie n n e w G rz y b n ie /, Koszalin 1977, s. 96. C edynia — L. K o z ł o w s k i , G roby m eg a/ify czn e no w schód od O d r y , ..P race i M ate riały A ntropologiczne. A rcheologiczne i e tn o g ra fic z n e " 1921, t. II, s. 42f J. O k u I I c z, Studia
n ad p rze m ia n a m i k u ltu r o w y m i I o s a d n ic z y m i w ok re sie r z y m sk im n a P om orzu W sc h o d n im , M a zo w szu I P o d la s iu , , , A rcheologia P o lsk i" 1970, t. XV, s. 443. D ębrow a — R o h n s a c k , op. c lt ., s. 35. D ębina — T. M a l i n o w s k i , B a d a n ia na c m e n ta rz y sk u k u lt u r y w le lb a r s k le f w D ę b in ie , gm . U stk a ,
w o j. s łu p s k ie , stan . t, |w :j P ro b le m y k u ltu r y w le lb a r s k le f, Słupsk 1981. D orotow o — P. W i 1 k e n s, F u n d b e ric h t U b er ein ig e in G ufacherirk S y p n ie w o en d ecte A lte r t h ü m e r, ,.Z eitschrift des h isto risc h en
V ereins fü r R. B. M a rie n w e rd e r" 1R77, t. III; A. L I s s a u e r, Die p r ä h is to r is c h e n D e n k m ä le r d er Provinz W esfp re u 'se n und d e r a n g re n ze n d e n G ebiete, Leipzig 1887, s. 154. G rodno — T. T e 11 a n,
V o lk s a n g e n O s tp re u sse n , L itta u e n s und W e stp re u sse n s, Berlin 1837, s. 232, 233; C. F. S c h m i t t , K reis F ia t ó w , Flatow 1855, s. 2P9. G rzybnica — R. W o l q g l e w i c z , G rzybnica — c m e n ta rz y sk o
k u lt u r y w le lb a r s k le f z k r ę g a m i k a m ie n n y m i, ,,K oszalińskie Z eszyty M u ze a ln e " 1975, t. V. Kłoda —
B o c h e ń s k i , op. clt. K rępsk — F. H o l t e r . D ie a m tlic h e V o r g e s c h ic h t s lo r s c h u n g e n in d er P ro
v in z P o se n , W e stp re u sse n se it d en 1 V f l 1928, „ N a rh ric h tc n b la lt fü r d e u tsc h e V o rz e it" 1929, t. V III,
r. 1I5j K m i e c i ń s k i , op. cif., s. 164. Lutom — W o l q g l e w i c z , K r ę g i k a m ie n n e ..., s. 96. Łom nica — B o c h e ń s k i , op. cif. M nich — 5, L e n c e w i c z , S p raw o zd an ie z p o sz u k iw a ń w M n i
c h u , wo/, kutn o w sk ie, ..S w ła to w łt" 1912, t. X, s. 15—20; B o h n s a c k , op. c lt ., s. 35. O dry — O dry, c m e n ta rz y sk o k u rh a n o w e z o kresu r z y m s k ie g o , red. J. K m i e c i ń s k l , Ł ń d i 1968. O sow o — C*. O s o v/ s k i, O p o m n ik a c h p r z e d h is t o r y c z n y c h P ru s K r ó le w s k ic h . ..R orznik T ow arzystw a N a u k o w e go w T o ru n iu " l p7H, s. 25. P aw łów ek — ..P reu ssisch e P ro v in z ia lb lä tte r" , K ö n ig sb erg 1830, s. 29, 4 II. Seefeld — W o I q q j e w l c z, K r ę g i k a m ie n n e ..., s. 96. S tsrz y sk a — B o h n s a c k , op. c lt .,
s. 35; K m i e c i ń s k i , op. c lt ., s. 164. S w ierczyna — Archiw um M uzeum Ziemi Z łotow skiej w Zło
tow ie. W ęsio ry — J. K m i e c i ń s k i , M. B l o m h e r g o w a , K. W a l e n i a , C m e n t a r z y s k o k u r
h an o w e ze sta rsze g o o k re su r z y m s k ie g o w W ę sio rn c h w po w. kartuskim . ,.P race I M ate riały Muzeum
A rcheologicznego i E tn ograficznego w Łod-.*i" 1966, ser. A rch eo lo g ia, t. X ff, s. 37— 111. Z elgniew o — A rchiw um K ated ry A rcheologii U n iw ersy tetu M arli C u rie-S kłodow skle] w Lublinie, A rchiw um Muzeum Ziemi Z łotow skiej w Złotow ie. Złe M ięso — B o h n s a c k , op. cif., s. 29, ry c. 7.
78 Andrzej Kokowski
kiej postaci występuje na Pomorzu w młodszym okresie wpływów rzymskich22.
Z opisanym cmentarzyskiem w Swierczynie będzie można najpraw dopodobniej łączyć publikowany zbiór materiałów z różnych grobów, mających pochodzić właśnie ze Swierczyny22. Jako że brak na Pomo rzu drugiej miejscowości o identycznej nazwie, powyższe ustalenia wydają się być słuszne.
Najprawdopodobniej jeszcze w XIX w. badano opisane cmentarzy sko kurhanowe z kręgiem w Pawłówku, jednak brak bliższych infor macji na ten temat.
Zaprezentowany materiał pozwolił zwiększyć ilość znanych stano
wisk z kręgami do 26, a ogólną liczbę tych obiektów do 45 (tab. 1).
Należy jednocześnie podkreślić słuszność uwagi R. Wołągiewicza o du żej wartości analizy podań i legend dla ewentualnej lokalizacji dal szych obiektów tego typu21, czego najlepszym przykładem jest krąg z Grodna.
Wyraźnym zmianom uległ natomiast pogląd o rozmieszczeniu krę gów kamiennych na Pomorzu, mających występować głównie w strefie Pojezierza Kaszubsko-Krajeńskiego. Nowe obiekty lokalizowane dale ko na południowy zachód od tego skupienia zwracają uwagę na dużo
szersze rozprzestrzenienie się idei budowy kręgów (rys. 6), które to
w chwili obecnej występują wyraźnie na całym obszarze rozmieszcze
nia się osadnictwa kultury wielbarskiej w fazę B2/Ci25.
Przedstawione rezultaty badań nad rekonstrukcją sieci cmentarzysk z kręgami kamiennymi w środkowej strefie Pojezierza Pomorskiego stanowią wynik pierwszego ich etapu. Mają one na celu wskazanie na możliwości kryjące się za przyjętym programem badań i na fakt nie dostatecznego w dalszym ciągu wykorzystania istniejących już infor macji o często już nie istniejących obiektach, definiowanych jako „two rzące własne formy krajobrazowe"26, a więc grodziskach, kurhanach, grobach megalitycznych i właśnie kręgach kamiennych.
K atedra Archeologii Uniwersytetu M. Curie-Skiodowskiej w Lublinie * 15
n W o 1 4 g i e w i c z, Kręg/ kamienne..., s. 69. n W a 1 '■ n t ,i, Obrządek pogrzebowy..., s. 163.
W o t 4 g i e vr i cz, Kręgi kamienne..., s. 36—38, 15 W o ł a g i e w i c z, Kultura oksywska...
rt R. M a z u r o w s k i , M eto dyku archeologicznych badań powierzchniowych, W urszjw a—Poznań 1980, s. 88, 89.
Zagadnienie kręgów k<iraicnnych... 79 Andrzej Kokowski
ZUR TRAGE DER STEINKREISE IN DER MITTELZONE VON DER HOMMERSCHEN SEEPLATTE
B ’i der Verifizierung der These vom grundsätzlich auf Kaszubsko-Krajeńskie Seenplatte beschränkten A uftreten der Kreise, w urden 8, in bisherigen Zusam m enstel lu n g 'n nicht notierten Fundstellen ausser diesem Gebiet festgclegt (Abb. 1). Auf Grund der H andschrift vom Jahre 1789 w urde ihre Anwesenheit in Biała, Kłoda und in der Gegend von Łomnica lestgestellt. Der Kreis aus Grodno w urde auf Grund des beschreibenden Teils einer Sage von verzauberten M usikern und Tänzern, die ge gen das Jah r 1837 (Abb. 3) abgefasst worden war, rekonstruiert. Der Bericht von Brummer aus Broczyn erlaubte, den Kreis und das H ügelgrab mit Steinkranz aus Swierczyna graphisch w iederherzustellen (Abb. 4). Inform ationen über solche Bauten w urden auch in den Berichten von Forschungen in Dorotowo (Abb. 2), Pawłówek und Krępsk notiert. W ährend der zeitgenössischen T errainuntersuchungen w urden 2 Kreise im Zelgniewo lokalisiert (Abb. 5). Die Ergebnisse der durchgelührten U ntersuchungen vergrösserten die Zahl der Fundstellen mit Kreisen bis 26 und die Zahl der Kreise selbst bis 45. (Tab. 1). Das O bjekt aus Grodno ist zur Zeit der grösste Kreis von solchem Typ und hat etwa 38 in. Durchmesser. Die Kreise aus Zelgniew gehören zu den k le in ste m und jeder hnt etwa 12 m. Durchmesser. Mit den dargestellten O bjekten aus SvsiiTczyna und B ijłi können w ahrscheinlich die aus Literatur bekannten G räber feldfunde verbunden werden.
Die davgestellten O bjekte ändern die These vom A uftreten der ähnlichen haupt sächlich in der Zone der K aszubsko-Krajeńskie Seenplatte. N euc Kreise w erden weit süd-w estlich von dieser A nhäulung lokalisiert was sich deutlich mit maxim alen Be reich der B Siedlung der W iclbark-K ultur in der Unterstufe B2 und B2/C 1 deckt. Man roll noch einmal auf grosse M öglichkeiten der W iederherstellung vom Netz der Ob jekte mit S'.einkreisen aufm erksam machen. Solche M öglichkeiten stecken in der Rund frage des allen archäologischen Schifttums- darin der Sagen.
