Ludzie w drodze: "Artyści ludowi"

Alicja Helman

Ludzie w drodze: "Artyści ludowi"

Media – Kultura – Komunikacja Społeczna 10/2, 124-137

Ludzie w drodze: Artyści ludowi

Słowa kluczowe: kino chińskie, Piąta Generacja, artyści ludowi, adaptacja, rodzina Key words: Chinese cinema, V Generation, folk artists, adaptation, family

D ro g a rozw oju arty sty czn eg o i losy k a r ie r y T ia n a Z h u an g zh u an g a, w y b it­ nego ch iń sk ieg o tw órcy P ią te j G e n e ra c ji, u k sz ta łto w a ły się zu p ełn ie in aczej niż d zieje je g o zn ak o m ity ch kolegów , z k tó ry m i k oń czy ł P e k iń s k ą A k ad em ię F ilm o w ą w 1 9 8 2 roku. W p raw d zie d la żadnego z n ich n ie było to pasm o su k ­ cesów , k ażd y m ia ł k łop oty z ce n z u rą , zd ejm o w an e z ek ran ó w ty tu ły , zak az w y św ie tla n ia ich z a g ra n icą , ale m im o to Z h an g Y im ou i C h e n K a ig e p rzeb ili się n a św iatow e fe stiw a le i ry n k i, co T ia n o w i przypadło w u d ziale z n aczn ie później.

W szkole u chod ził z a n a jb a rd z ie j u talen to w an eg o , zw rócił n a sieb ie uw agę od p ierw szy ch etiu d , w k ażd y m zesp ole tw órczym zaw sze przew odził. A le gdy z a cz ą ł realizow ać film y n a w łasn y ra c h u n e k , zaproponow ał ro z w ią z a n ia ta k ra d y k a ln ie nowe, że sp o tk a ł się z pow szechnym n iezrozu m ien iem .

L o sy film ów N a z i e m i ło w c ó w ( L i e c h a n g z h a s a , 1 9 8 5 ) i Z ł o d z ie j k o n i ( D a o m a z e i, 1 9 8 6 ), d ep recjonow anych n a w e t w środow isku, k tó re ex d e fin it io - n e w inno T ian o w i sp rzy jać, bo w śród je g o kolegów z P ią te j G e n e ra c ji, sk ło n iły re ż y se ra do w stą p ie n ia w ślad y ty ch , k tó rz y ju ż w cześn iej opow iedzieli się po stro n ie k in a k om ercy jn eg o. K o lejn o p ow stały ta k ie film y, ja k : T h e D r u m S i n ­ g e r s (A rty ści lu d o w i [G u sh u y ir e n ], 1 9 8 7 ), R o c k ’n ’R o ll K i d s (D z ieci r o c k a n d r o l l a [Y a o g u n q in g n ia n ] , 1 9 8 9 ), I l l e g a l L iv e s ( S p e c j a ln a s a l a o p e r a c y jn a [ F e ifa S h e n g m in g ] , 1 9 8 9 ) i T h e I m p e r i a l E u n u c h : L i L i a n y in g ( C e s a r s k i e u n u c h : L i L ia n y in g [D a t a ij ia n : L i L ia n y in g ], 1990).

T ia n ogłosił się człow iek iem do w y n a ję c ia i pod ejm ow ał się reży se ro w an ia film ów , n ie w y b ie ra ją c a n i tem atów , a n i scen a riu sz y , i n ie troszcząc się o z a ­ p ew n ien ie odpow iednich środków fin an so w y ch . W w yp ow iedziach n a te m a t ty ch re a liz a c ji n ie ja k o o d cin ał się od n ich , d e k la ru ją c b r a k osobistego z a a n ­ g ażow an ia. R o b ił je , bo p otrzebow ał p racy, a n ie d latego, że ch cia łb y tr a fić do szerok ich kręgów odbiorców . W w yw iadzie u dzielonym M ich aelow i B e r r y ’em u pow iedział:

Stylistyczną i tematyczną zmianę zawdzięczam chińskiemu systemowi cenzury. Po Z łodzieju kon i zamierzałem wręcz porzucić realizację filmów. Wszystko wy­ dawało mi się beznadziejne. Zacząłem myśleć, że nie ma sposobu, aby ludzie kiedykolwiek zaakceptowali ten rodzaj obrazów, które chciałbym robić. Wielu ludzi w Chinach było przekonanych, że nie powinienem już kręcić filmów, ich zdaniem N a ziem i łowców i Z łod ziej kon i nawet nie zasługują na miano fil­ mów. Ponad rok nie robiłem nic. Siedziałem w domu i zajmowałem się rocznym

Ludzie w drodze: Artyści ludow i 125 wówczas dzieckiem. To był najgorszy moment w mojej karierze, byłem całkiem zdezorientowany. Ale musiałem z czegoś żyć i nie chciałem całkowicie zerwać z kinem, więc zdecydowałem, że mogę pracować dla każdego, kto zechce mnie wynaj ąć. Tak czy inaczej nie mogłem przecież robić takich filmów, jak ie chcia- łem1.

W w yw iadzie u dzielony m zn a cz n ie w cześn iej re ż y se r pow iedział, że r e a ­ liz u je film y d la p u b liczn ości X X I w ieku , co w yw ołało k o m e n ta rz e , w k tó ry ch radzono m u, b y w obec tego z a cz e k a ł z ich r e a liz a c ją do tego cz a su 2.

T ia n w sw oich w ypow iedziach trz y p ierw sze film y w rzu cił do jed n eg o w or­ k a , czy n iąc je d n a k w y ją te k d la C e s a r s k ie g o e u n u c h a , bow iem r e a liz a c ja tego o b razu in te re s o w a ła go osobiście. S k u te k b y ł ła tw y do p rzew id zen ia. Sk o ro sa m tw ó rca o d rzek ał się od sw oich d okonań w ty m o k resie , n ik t n ie w idział powodu, by przy w iązy w ać do n ich ja k ą k o lw ie k w agę; z re g u ły n ie p isze się o n ic h a n i n a w e t n ie w sp o m in a. T y m cz a se m a b so lu tn ie n ie p o d p a d a ją one pod w spólny m ianow n ik . A r ty śc i lu d o w i to film w ybitny, D z ie c i r o c k a n d r o lla in te re su ją c y , S p e c j a l n a s a l a o p e r a c y jn a m oże kand yd ow ać do m ia n a n a jg o r­ szego film u św iata, podczas gdy C e s a r s k i e u n u c h proponu je cie k a w ą form u łę d ra m a tu h istoryczn eg o, d alekieg o od w idow iskow ości w sty lu Z h a n g a Y im ou czy C h e n a K aig e.

N ie z n a la z ła m je d n a k w lite r a tu r z e p rze d m io tu p o tw ierd z e n ia w ła sn e j, w ysokiej oceny A rty stó w lu d o w y c h . P a u l C la rk , je d e n z n ieliczn y ch autorów , k tó rz y p ośw ięcili u w agę film om T ia n a zre a liz o w a n y m w la ta c h 1 9 8 7 - 1 9 9 0 , p isze o A r t y s ta c h lu d o w y c h , że re ż y se r w ra ca ty m film em do ch iń sk ieg o m ain- stre a m u i p ró b u je dow ieść, że p o tra fi zrobić o rto d o k sy jn ą a d a p ta c ję lite ra c k ą , ta k ą , ja k ą re a liz o w a li film ow cy w cześn iejszy ch g e n e ra cji. Z d an iem P . C la rk a , T ia n „św iadom ie c h c ia ł dow ieść scep tyk om , że p o tra fi być tw ó rcą in te lig e n ­ tn y m i p ow ściągliw ym ”. A u to r p od kreśla, że T ia n a n ie in te re so w a ł te m a t, d a­ le k i od tego, co go oso b iście dotyczyło i czego sa m dośw iadczył3.

A r ty ś c i lu d o w i (film z n a n y ta k ż e pod a n g ie lsk im i ty tu ła m i T h e T r a v e lle d S in g e r s i T h e S t r e e t S i n g e r s ) je s t a d a p ta c ją p ow ieści pod ty m sam y m ty tu łe m p ióra L a o S h e (a lte rn a ty w n a p iso w n ia L a u S h aw ), zn an eg o i cenionego p isa ­ rz a narod ow ości m a n d ż u rsk ie j, urodzonego w P e k in ie w 1 8 9 9 roku. N ie b y ła to p ierw sza a d a p ta c ja w dorobku T ia n a , bow iem i N a z ie m i ło w c ó w , i Z ło d z ie j k o n i m ia ły sw oje lite ra c k ie prototypy, w szak że p o trak to w an e n a d e r sw obod­ n ie i tru d n e do rozp ozn an ia. T y m cz a se m A r ty śc i lu d o w i to a d a p ta c ja ja k n a j­ b a rd z iej k la sy cz n a , n a le ż ą c a do ta k zw an ych a d a p ta c ji w iern y ch - zarów no lite rz e , ja k i duchow i ory ginału .

L ao S h e (w łaściw e nazw isko S h u Q uinchun) b y ł d la T ia n a p isarzem z in n ej epoki, o odm ien n ych d ośw iad czen iach i z a in te re so w a n ia ch . W ży cio ry sach ich

1

2

obu b y ł je d n a k p u n k t w spólny - R ew o lu cja K u ltu r a ln a . U z n a n y z a k o n trre ­ w o lu cjo n istę, dręczony fizy czn ie i p sy ch iczn ie przez C zerw on ą G w ard ię, L ao S h e , zgodnie z w e rs ją o ficja ln ą , w 1 9 6 6 ro k u p op ełn ił sam obójstw o, to p iąc się w je z io rz e T a jp in g w P e k in ie . P óźn iej p ojaw iły się głosy, że go zam ordow ano. W 1 9 7 9 ro k u z o s ta ł zre h a b ilito w a n y , a je g o k s ią ż k i zaczęły się n a nowo u k a ­ zyw ać. W 1 9 8 8 ro k u otw arto w P e k in ie h e r b a c ia rn ię im ie n ia L ao S h e , k tó ra słu ży ja k o tu ry sty cz n a a tr a k c ja . D la u czcze n ia sto d z ie sią te j roczn icy urodzin p isa rz a te a tr y w y staw iły je g o s ta r e i now e sztu k i. Od 2 0 0 0 ro k u p rzy zn aw an a je s t n a g ro d a je g o im ie n ia , w y łączn ie p isa rz o m zw ią z a n y m z P e k in e m . D ziś u chod zi z a je d n e g o z n a jw y b itn ie jsz y c h c h iń s k ic h p isa rz y , d o cen ian y ch n ie ty lk o w k ra ju .

W m łodości był pod siln y m w pływ em R u ch u C zw artego M a ja (1 9 1 9 ), u trzy ­ m u jąc, że in sp ira c je stąd płynące spraw iły, iż z o sta ł p isarzem . N ie bez wpływu n a jeg o tw órczość pozostaw ała p ra c a z a g ran icą. W la ta c h 1 9 2 4 - 1 9 2 9 był le k ­ to rem ję z y k a chińskieg o n a u n iw ersy tecie w Londynie, od 1 9 4 6 do 1 9 4 7 roku podróżow ał po S ta n a c h Zjednoczonych. B y ł zd ek laro w an y m m iło śn ik ie m b ry ­ ty js k ie j prozy, a z w łaszcza C h a r le s a D ick en sa . K ry ty cy k o m e n tu ją cy p rz e k ła ­ dy je g o d zieł n a ję z y k a n g ie ls k i u z n a li go z a sp a d k o b iercę tr a d y c ji w ie lk ie j prozy św iatow ej - T o łsto ja , D ick en sa , D ostojew sk ieg o i B a lz a k a .

Je g o n a jb a rd z ie j z n a n a pow ieść, R y k s ia r z (1 9 3 6 ), z dodanym h ap p y end em w n ieau to ry zo w an y m p rzek ład zie z 1 9 4 5 rok u , b y ła w S ta n a c h Z jednoczonych b e s tse lle re m . Podobny s ta tu s o sią g n ę ła jeg o sz tu k a H e r b a c i a r n i a (1 9 5 7 ). Do n a jb a rd z ie j z n a n y c h je g o p ow ieści n a le ż ą m ięd zy in n y m i: F i l o z o f i a S t a r e g o Z h a n g a (1 9 2 6 ), Ż y c ie N iu T ia n c i (1 9 3 4 ), C z te r y p o k o l e n i a p o d j e d n y m d a ­ c h e m ( 1 9 4 4 - 1 9 5 0 ) , Ż ó łty s z to r m (1 9 5 1 ) i A r ty śc i lu d o w i. T a o s ta tn ia u k a z a ła się w S ta n a c h Z jednoczonych w 1 9 5 2 ro k u pod ty tu łe m T h e D r u m S in g e r s , n a to m ia s t w C h in a ch dopiero w 1 9 8 0 roku.

W cz a sie w ojn y ch iń sk o -ja p o ń sk ie j ( 1 9 3 7 - 1 9 4 5 ) L a o S h e b y ł przew od ni­ czący m O g ó ln o ch iń sk iej F e d e r a c ji P isa rz y A n ty ja p o ń sk ich , z a c h ę c a ją c tw ó r­ ców do p is a n ia utw orów p atrio ty czn y ch i propagandow ych. S a m n ie stro n ił od tego ro d zaju p isa rstw a , a le je g o re z u lta te m były d zieła ew id en tn ie sła b sz e niż te w olne od tego ro d zaju serw itu tów .

K ilk a jeg o dzieł sfilm ow ano. N ie k tó re je sz c z e w la ta c h p ięćd ziesiąty ch , ja k T o j e s t m o je ż y c ie (W o z h e y i b e i z i, 1 9 5 0 , reż. S h i H u i) i D r a g o n B e a r d D itc h ( L o n g xu g o u , 1 9 5 2 , reż. X ia n Q un). W la ta c h o sie m d z ie sią ty c h n a e k ra n y w szed ł R y k s ia r z ( L u o tu o x ia n g z i, 1 9 8 2 , reż. L in g Z ifeng), H e r b a c ia r n ia ( C h a g u a n , 1 9 8 2 , reż. X ie T ia n ), P r z y b ie r a ją c y k s ię ż y c (Y u e y a r , 1 9 8 6 , reż. Huo

Z hu ang) i A r ty śc i lu d o w i (1 9 8 7 , reż. T ia n Z h u an gzh u an g).

H is to ria o p ow ied zian a w A r t y s t a c h lu d o w y c h toczy się w o k re sie w ojny c h iń sk o -ja p o ń sk ie j - w la ta c h 1 9 3 8 - 1 9 4 5 . W o jn a n ie je s t tu w szak że te m a ­ tem , lecz tłe m d la dziejów dwu rodzin, choć losy ich s ą przecież w o sta tecz n ej k o n se k w e n c ji z d eterm in o w an e przez w yp ad k i ty ch la t. R odziny F a n g i T a n g to w ędrow ni śp iew acy u p ra w ia ją cy s ta r ą , tra d y c y jn ą sz tu k ę ludow ą - śpiew przy ak o m p a n ia m e n cie b ęb n a . P rz e m ie sz c z a ją się z m ia s ta do m ia s ta , w y stę­ p u ją c w h e r b a c ia rn ia c h i m ały ch te a trz y k a c h . To, z czym m am y do czy n ien ia

Ludzie w drodze: Artyści ludow i 1 2 7

w w a rstw ie zd arzen iow ej, podporządkow ane je s t p sy ch iczn ej ew o lu cji p ostaci, z w łaszcza m łod ziu tk iej głów nej b o h a te rk i, c z te rn a s to la tk i X iu lia n (C z a ru ją cy L o to s), oraz z m ie n n y m re la c jo m m ięd zy ro d z in a m i i w o b ręb ie obu rodzin. O pow ieść u w ik ła n a je s t w typow o c h iń s k ą re fle k s ję obyczajow ą, w m y śl k tó rej człow iek n ie m oże u jść sw em u p rze zn acze n iu bez w zględu n a w y siłk i, k tó re p od ejm u je, b y p rzezn aczen ie to przezw yciężyć.

A k c ja rozpoczyna się la te m 1 9 3 8 rok u , k ied y trw a m asow y e x o d u s z H a n ­ kow zagrożonego w ojn ą. L u d zie u c ie k a ją do C h u n g k in g w p ro w in cji Szech w an . N a m ały m , z a tło cz o n y m do n ie m o żliw o ści s ta te c z k u sp o ty k a m y b o h ateró w opow ieści. L ao S h e d aje ich k ró tk ie , w ym ow ne c h a r a k te ry s ty k i, p o czy n ając od głów nego b o h a te ra :

Fang Pao Ching był czterdziestolatkiem. Zarabiał na swój ryż, śpiewając pieśni ludowe i opowiadając historie w herbaciarniach przy akompaniamencie bębna rozmiarów tacy na herbatę, pary kastanietów i trzystrunowego instrum entu zwanego san -hsien . Był trubadurem, zawsze w drodze dokądś. Zabierał ze sobą całą rodzinę4.

T a k je s t i ty m ra z e m . T ow arzy szy m u sta rs z y b ra t, zw an y p ow szechnie B ez u ż y tecz n y m F a n g ie m . Z asłu że n ie , gdyż n ie ro b i p ra k ty cz n ie nic, p o tra fi je d y n ie u sta w ic z n ie się sk a rż y ć . Ż on a b o h a te r a n ie r o z s ta je się z b u te lk ą , a gdy w y p ije d o sta te c z n ie dużo, w szczy n a a w a n tu ry pod b y le p re te k s te m . R o d z in a m a dw ie có rk i. S ta r s z a , D a fe n g (F e n ik s ), je s t ich rod zo n ą có rk ą, m łod sza, X iu lia n , p rz y b ra n ą . K u p ili ją , gdy m ia ła sied em la t od kogoś, k to m ie n ił się je j w u jem ; b y ła c h o ra i b ru d n a, z tru d e m przeżyła. P ao C hin g, a n ­ a lfa b e ta , je s t człow iek iem niew in n y m , n aiw n y m ja k d zie się cio letn ie dziecko. O p u ścił rod zinny P eip in g , choć m ógł żyć ta m n ie n iep okojony przez Ja p o ń c z y ­ ków. „N aw et n ie w ied ział, czy je s t , czy n ie je s t p a trio tą ” [D S 15], ale n ie ch cia ł być ta m , gdzie pow iew ała ja p o ń s k a flag a.

Z w y czajem w ęd row nych śpiew aków było k u p o w an ie d ziew czy nek, k tó re u czy li sw ojej p ro fesji, by czerp ać stą d zy ski. W ła sn y ch có rek n ie w d ra ż a li do zaw odu, gdyż m ia ły p ozostać d ziew czętam i godnym i sz a cu n k u i zn a le ź ć od­ p ow ied nich m ężów . P ro fe s ję śp iew acze k u zn an o z a p o d e jrz a n ą i p ow szech ­ n ie p og ard zaną. C hoć X iu lia n je s t tą , k tó r a z a p e w n ia rod zin ie dochody, P ao C h in g troszczy się o n ią n ie ty lk o d lateg o. K o c h a j ą ja k w ła s n ą có rk ę i nie ch ce, by z e sz ła n a złe drogi. P a n i F a n g n a to m ia s t n ią g a rd z i i - zazd ro sn a o je j urodę - m y śli ty lk o o ty m , by j ą sp rzed ać ja k ie m u ś b o g atem u m ężczyźnie ja k o k on k u b in ę.

W C h u n g k in g P a o C h in g p ró b u je zm on tow ać tru p ę te a tr a ln ą , p la n u ją c otw arcie w łasn ego te a trz y k u , a le w ty m celu p o trzeb u je w ięk szej liczby w y­ konaw ców . P rzy p ad k ie m sp o ty k a rod zinę Tangów , z k tó ry m i ju ż k ied y ś p ra ­ cow ał. C ó rk a T an g ów Q in zh u (O zd o b n a L u tn ia ) j e s t śp iew a cz k ą . J e s t też z n im i X iao L iu , m łody u liczn y a r ty s ta g ra ją c y n a sa n -h sie n ie . O bie rodziny p o trz e b u ją sie b ie n a w z a je m , lecz p row ad zą d łu gie i z a w iłe ta r g i. K a ż d a ze

stro n p ró b u je p rzech y trzy ć tę dru gą, by u zy sk ać d o m in u jącą pozycję. W ystęp y p rz e b ie g a ją ze zm ien n y m szczęściem . Q in zh u je s t głów ną a tr a k c ją - p rzy ciąg a u w agę m ężczyzn św iad czen iem im zg oła in n y ch u słu g niż w ystęp y scen iczn e, z arów n o d la p ien ięd zy , ja k i p rz y je m n o ści. G dy X iu lia n to od kry w a, je s t w s trz ą ś n ię ta i p rzerażo n a. U św ia d a m ia sobie, że lu d zie m ogą o n ie j m y śleć w podobny sposób, choć P a o C h in g tłu m a cz y je j, że m in ę ły ju ż czasy, kied y śpiew aków tra k to w a n o n a rów ni z ż e b ra k a m i i n iew oln ik am i.

P oczątk ow o ży cie w C h u n g k in g toczy się sp o k ojn ie. N a p ły w a ją cy w ciąż u cie k in ie rz y s ą w d zięczną p u b liczn o ścią te a trz y k u . G ę s ta m gła, sta le spow i­ ja ją c a m ia sto zim ą, ch ro n i je przed a ta k a m i bom bow ców . N a r a s t a ją je d n a k k o n flik ty m iędzy F a n g a m i i T an g am i. P ao C h in g ch ciałb y się uw olnić od n a ­ trę tn y ch , w yzy sku jący ch go Tangów , i ob m y śla ch y try plan , by pozyskać sobie ich a k o m p an iato ra, X iao L iu . M ógłby on poślubić D afen g i w ejść do rodziny. A le p lan n ie m a szan s się pow ieść, bow iem chłopiec je s t z ak o ch an y w Q inzhu.

W szy stk o się z m ien ia, gdy w raz z w io sn ą z n ik a m g ła, w ra c a ją n alo ty , m ia ­ sto z o sta je obrócone w ru in ę, b u d y n k i płoną, u lice p ełn e s ą trupów . F an g o w ie i T an g ow ie c h ro n ią się w w iosce S o u th W a rm S p rin g s, ale c e n ą poczu cia b ez­ p ieczeń stw a je s t głód. U cie k in ie rz y d ecy d u ją się w racać, zw łaszcza że n alo ty chw ilow o u stały .

P a n i F a n g n a d a l m y śli o sp rzed an iu X iu lia n i w szczy n a n a w e t z a p le c a ­ m i m ę ża p e r tr a k ta c je w te j sp raw ie. P o ja w ia się bow iem pow ażny k a n d y d a t - s ta r y k o m an d o r W an g . P a o C h in g odm aw ia, m im o że je s t p e łe n obaw , iż u rażon y W a n g zech ce się m ścić. Co m y śli o ty m s a m a b o h a te rk a ?

Być konkubiną to niegodne zajęcie. Będąc zabawką starego mężczyzny, traci się twarz. Byłaby tylko jedną z kilku młodziutkich żon. A ona była tak a młoda. I musiałaby spać z mężczyzną ponadpięćdziesięcioletnim. [...] Im dłużej o tym myślała, tym bardziej była przerażona. Może byłoby lepiej się zabić, nim ta straszna rzecz się stanie [DS 119].

S p ra w ę ro z strz y g a d ecy zja żony W an g a, k tó r a sa m a w y b iera m ężow i k o n ­ k u b in y i n ie ch ce X iu lia n . T y m cz a se m zaw odow a s y tu a c ja obu rodzin s ta je się b a rd z iej sk om p likow an a. W śród n ap ły w ający ch u ciek in ieró w s ą też p raw ­ dziw i a rty śc i, z k tó ry m i tru d n o je s t k on k u row ać. U lic z n i śp iew acy z y s k u ją je d n a k n ie o cz e k iw a n ą pom oc ze stro n y m łodego d ra m a tu rg a M en g L ia n g a , k tó ry zobow iązu je się p isać d la n ich b a lla d y o tr e ś c i p rz e m a w ia ją ce j do p u b­ liczn ości. O b iecu je też, że będ zie u czy ł X iu lia n cz y ta n ia i p isa n ia , co n a p e łn ia j ą en tu z ja z m e m . W k ró tce ro z strz y g a się los D afe n g - s ie rż a n t T ao, k tó ry był p o śre d n ik iem W a n g a , m arzy o m a łż e ń stw ie . O k a z u je się, że u p a trz y ł sobie córk ę Fang ów . D ziew czyna n ie je s t z a k o ch a n a , a le chce od ejść z domu, gdzie czu je się b ezu ży teczn a, n ie k o c h a n a ; p rzy p ięk n ej X iu lia n n ik t n ie z w ra ca n a n ią uw agi.

D o r a s ta ją c a X iu lia n coraz częściej m y śli o tym , co cz e k a j ą w p rzyszłości i czym je s t m iłość, o k tó re j n ic n ie w ie. Sw oje w ątp liw o ści p ow ierza n au czy ­ cielow i:

Ludzie w drodze: Artyści ludow i 129 Chcę wiedzieć, ponieważ nie wiem nic. Nie mam braci i sióstr. Ani przyjaciół. Nikt mnie nie kocha. Mężczyźni gonią za mną i chcą mnie szczypać. Czy to je s t miłość? Moja siostra wychodzi za mąż za mężczyznę, którego nie zna. On będzie z nią spał, a ona będzie mu gotować. Czy to je st miłość? Młodzi chłopcy i dziewczęta spacerują po parku, trzym ając się za ręce, leżą w trawie i całują się. Czy to je st miłość? Qinzhu idzie do łóżka z każdym mężczyzną, który da jej pieniądze. Czy to je st miłość? [DS 163].

M en g n ie odpow iada je j n a to p y tan ie, lecz z a ch ę ca , by w zięła swój los we w ła sn e ręce. B y s t a ła się now oczesną k o b ie tą , k tó r a sa m a decydu je o sw oim ży ciu i p o tra fi zaro b ić n a sieb ie n ie ty lk o ja k o u trz y m a n k a czy śp iew aczk a. R ad zi, b y p o szła do szk oły. T a p ró b a k oń czy się je d n a k d ra m a ty c z n ie . Ju ż p ierw szeg o d n ia w szk o le d z ie w cz ęta ro z p o z n a ją X iu lia n ja k o śp iew aczk ę z h e r b a c ia rn i, o b rz u ca ją o b elg am i i p rzep ęd zają. B o le śn ie z ra n io n a dziew czy­ n a rezy g n u je z m y śli o ed u k acji.

R od zinę d o się g a ją k o le jn e ciosy. W cz a sie n a lo tu g in ie B ezu ży teczn y F a n g ; P ao C h in g p rz y p ła ca to cię ż k ą ch orobą. S ie r ż a n t T ao p o rzu ca D a fe n g w raz z dzieck iem . Ic h m ałżeń stw o było w z a sa d z ie n iew ażn e, bo on b y ł ju ż żo n aty i m ia ł k ilk o ro dzieci. D a fe n g szybko w ychodzi z a m ąż po raz w tóry, znów bez m iłości. X ia o L iu , ro zczarow an y zw iązk iem z p ro sty tu u ją c ą się Q inzhu , p rzy­ łą c z a się do tru p y F ang ów i decydu je się poślu bić D afen g.

X iu lia n sz u k a te ra z m iło ści w św iecie fik cji. K ino, a z w łaszcza a m e ry k a ń ­ sk ie film y, o tw iera przed n ią now y św iat. T u ta j dow iaduje się, czym n a p ra w ­ dę je s t m iłość i że je s t to n a jw a ż n ie jsz a sp ra w a w życiu. C hce być now oczesna i w o ln a ja k b o h a te rk i e k ra n u . W k in ie sp o ty k a pew nego m łodego przy stojneg o człow ieka. L i Y u a n je s t n ie śm ia ły i d elik a tn y , m a p racę, k tó r a z tru d e m w y­ sta rc z a n a sk ro m n e u trz y m a n ie . In te r e s u je się dziew czyną, ale k u je j rozcza­ row an iu zach o w u je się n a d e r p ow ściągliw ie. Z cz a se m z a cz y n a j ą z a p ra sz a ć n a obiad y i o fiaro w u je d robn e p re z en ty , a le n ie p osu w a się d alej w obaw ie przed k o m p lik a cja m i. P ao C h in g dow iaduje się o ty m zw iązk u od pracodaw - czy n i L i Y u a n a ; w ychodzi n a ja w , że te n o k ra d ł ją , b y m óc obdarow yw ać u ko­ ch a n ą . M ężczyzn a tr a fia do w ięzien ia. X iu lia n je s t z tego d um na, u w aża jeg o z ach o w an ie z a n a d e r ro m an ty czn e, a p rzy b ran y o jciec godzi się z je j w yborem . L i Y u a n tr a c i p racę i n ie m oże zn aleźć now ej. Ż yje pod d ach em F an g ó w i n a ich u trz y m a n iu , a le n a d a l n ie m a odw agi zbliżyć się do X iu lia n , k tó ra , z n u ­ dzona i rozczarow an a, d arem n ie cz e k a n a w y m arzon ą m iłość.

P ao C h in g p o sta n a w ia w ziąć sp raw ę we w ła sn e ręce i pozbyć się m łodego człow ieka, p od su w ając córce kogoś inn ego. P rzy p om in a sobie ta jn e g o a g e n ta C h a n g W en a, k tó re m u k ied y ś od d ał p rzy słu g ę. N ie w ie, że to człow iek bez sk rupu łów i m o raln o ści, gotów n a w szy stk o d la pienięd zy. Stu p rocen tow o m ę­ sk i, e le g a n ck i C h a n g W en ro b i n a X iu lia n p io ru n u ją ce w rażen ie. B ez tru d u m ężczy zna zdobyw a je j m iłość i w ład zę n ad n ią . B u rz a , k tó re j X iu lia n boi się p an iczn ie, sp rz y ja z a m ia ro m m ężczyzny, d ziew czyna z o s ta je je g o k o ch a n k ą . L i Y u a n w yjeżd ża do B u rm y , i P ao C h in g łu d zi się, że to rozw iązu je problem i że m oże pozbyć się ta k ż e zby teczneg o ju ż C h a n g W en a. N ie w ie je d n a k , że X iu lia n je s t w ciąży. C h a n g W en n ie w y ja śn ia , z ja k ic h powodów n ie m oże się

ożenić, a le z a b ie ra dziew czynę ze sobą. Z a m ie sz k u ją w nęd znym , z a n ie d b a ­ n y m m ie sz k a n iu w zru jn o w an y m domu. P ó k i m ogą żyć ze sprzed aży b iż u te rii X iu lia n , życie je s t p ięk n e - o n a go u w ielb ia, je s t szczęśliw a. G dy p ien iąd ze się k oń czą, a X iu lia n od m aw ia u d a n ia się do o jca po śro d k i n a życie, C h a n g W en z o sta w ia j ą i w yjeżdża do In d ii. P ao C h in g czu w a n ad n ią ca ły czas i gdy tylko z o sta je sa m a , z a b ie ra j ą do domu. N arod ziny d zieck a p rz y w ra ca ją je j spokój duszy. W y p ełn iła sw o ją pow inność k o b iety i czu je się w o ln a od poczu cia w iny. W o jn a się k oń czy i F an g o w ie w ra c a ją w rod zin n e strony.

T ia n n ie m ia ł w pływ u n a w ybór pow ieści L ao S h e p rzezn aczo n ej do sfilm o ­ w an ia, je d n a k b y ł też s c e n a rz y stą A rty stó w lu d o w y c h . D ochow u jąc w iern ości oryginałow i, ja k b y ła ju ż o ty m m ow a, sp row ad ził złożoną, rozbu dow aną fa ­ b u łę do n a s tę p s tw a „ułam ków ch a ra k te ry sty cz n y ch ”, n ie p o m ija ją c niczego, co d la d zieła było w ażn e i isto tn e . R odzi się je d n a k p y tan ie, co było w ażn e i is to t­ n e d la re ż y se ra ; czy m ożem y w sk a z a ć e le m e n ty w y stę p u ją ce też we w cześ­ n ie jsz y ch i p ó źn iejszych d ziełach T ia n a . C la rk zw rócił u w agę n a fa k t, że - po­ dobnie ja k w dwu p ierw szy ch film a ch tego re ż y se ra - b o h a te ra m i s ą tu ludzie ż y jący n a m a rg in e sie sp o łeczeń stw a, n ie ja k o poza głów nym n u rte m zd arzeń. N a z ie m i ło w c ó w i Z ło d z ie j k o n i tr a k t u ją o m n ie jsz o ścia ch etn iczn y ch , m on ­ g o lsk iej i ty b e ta ń s k ie j, n a to m ia s t A r t y ś c i lu d o w i u k a z u ją środ ow isko lu d zi w p raw d zie n a le ż ą c y c h do d o m in u ją c e j w ię k sz o śc i H a n , a le p o g ard zan y ch przez otoczen ie z r a c ji sw ojej p ro fesji - u z n a n e j z a p o d ejrz a n ą i tra k to w a n e j n ie u fn ie 5. W o p in ii ogółu, sk ą d in ą d c h ę tn ie o g ląd ająceg o d aw ane przez n ich sp e k ta k le , m ężczy źni to oszu ści i n acią g a cz e, a k o b iety to p ro sty tu tk i. N ie z a ­ słu g u ją n a szacu n ek . A r ty śc i lu d o w i to film o In n y ch , d arem n ie p róbu jących pozbyć się p ię tn a owej inności.

P o d o b n ie ja k a u to r p o w ieści, T ia n lo k a liz u je w y d a rz e n ia h isto ry c z n e w tle , n ie o b ja ś n ia ich , n ie k o m e n tu je . T a p o sta w a je s t z re s z tą c h a r a k te r y ­ sty c z n a d la w sz y stk ich je g o dzieł. Do w yd arzeń, k tó re m a ją is to tn e zn aczen ie d la ż y cia b o h ate ró w , o d sy ła poprzez sy g n a ły - d a tę , fra g m e n t k o m u n ik a tu radiow ego, ja k ą ś p a d a ją c ą w dialogu u w agę. O p rzeb ieg u o śm io letn iej w ojny ch iń sk o -ja p o ń sk ie j n ie d ow iadujem y się niczego poza ty m , że pow oduje m a so ­ wy e x o d u s lu d n o ści z teren ó w z a ję ty c h przez Jap o ń czy k ó w bądź n a jb a rd z ie j n arażo n y ch n a b om bard ow anie. T ia n p ośw ięca m in im u m u w ag i a tak o m , n a k tó re w y staw io n e je s t C h u n g k in g w p orach , k ied y m ia s ta n ie ch ro n i g ę sta , z im ow a m g ła. N a jb a rd z ie j z n a m ie n n a z tego p u n k tu w id z e n ia je s t sc e n a , w k tó re j P ao C h in g b ieg n ie do m ia s ta po n alo cie, by się dow iedzieć, co stało się z p rzy jaciółm i. W id zim y go pogrążonego w zad u m ie w ja k im ś z ru jn o w a ­ n y m w n ętrzu . S c e n a je s t sta ty c z n a , u trz y m a n a w p onu rym k lim a cie , o b razu ­ je dokonane zn iszczen ia. P odobnie w k ilk a la t później w y k o rzy sta T ia n tego ro d zaju u ję cie w B łę k it n y m la t a w c u ( L a n fe n g z h e n g , 1 9 9 3 ), gdy b o h a te rk a z o sta je s a m a w m iesz k a n iu , k tó re opu szcza; n ie m a ju ż w n im rzeczy, jed y n ie n a podłodze w a la ją się ja k ie ś szczątk i. T e w ym ow ne pauzy, m om en ty za w ie­ szen ia, będ ziem y s ta le sp o ty k ać w k o le jn y ch film a ch T ia n a .

Ludzie w drodze: Artyści ludow i 131 Z a sta n a w ia fa k t, że w film ie op o w iad ający m o lo sa ch a rty stów ludow ych, k tó ry ch sz tu k a ju ż n ale ży do z a n ik a ją c y c h fenom enów , ta k n iew iele je s t m u ­ zyki, podczas gdy w d ziełach tw órców P ią te j G e n e ra c ji, n a jb liż sz y ch kolegów T ia n a , je s t o n a sk ła d n ik ie m bard zo w ażnym . Ż ó łt a z i e m ia ( H u a n g tu d i, 19 8 4 ) C h e n a K a ig e , o b raz, o k tó ry m T ia n w y ra ż a się z podziw em , w y k o rz y stu je ludow y folk lo r - p ie śn i w ykonyw ane przez m ieszk ań có w odległych g órsk ich rejonów ; C z e r w o n e s o r g o (H o n g g a o lia n g , 1 9 8 7 ) Z h a n g a Y im ou , film n a k r ę ­ cony w ty m sam y m ro k u co A r ty śc i lu d o w i, z a w ie ra bard zo b o g aty m a te ria ł m u zyczny rod em z op er ludow ych i p ie śn i obrzędow ych. F o lk lo r ch iń sk i, czę­ sto „podrasow any” pod eu ro p e jsk ie g u sta , w yk orzystyw an y b y ł w ty m czasie ch ę tn ie , ja k o je d e n z elem en tó w dobrze się sp rz e d a ją c e j c h iń s k ie j egzotyki. C zy b y ł to z a te m ze stro n y T ia n a g e s t p rzek o ry ? P ro b le m ze z n a le z ie n ie m w ykonaw ców te j z a n ik a ją c e j sz tu k i? C zy m oże n a d e r p rozaiczn y w zgląd, j a ­ k im b y ła k on ieczn ość z m iesz cz e n ia się w zap lan ow an y m cz a sie ek ranow ym ? W k a ż d y m ra z ie po sc e n ie p ierw szeg o w y stę p u zesp ołu , k ie d y to X iu lia n u d e rz a w b ę b e n i u ru c h a m ia k o ła tk i, n a s tę p u je cięcie , n im je s z c z e za cz n ie śp iew ać. N ie og ląd am y też w y stęp u a n i je j o jca, a n i Q inzhu . D op iero w s a ­ m ym zak oń czen iu , n a w ią z u ją cy m do scen y pierw szego w ystępu , gdy s y tu a c ja się p ow tarza, X iu lia n d an e je s t z aśp iew ać k ilk a fraz. W praw dzie P ao C h in g śp iew a, a le n ie j e s t to p ie śń w y k o n y w an a pod czas w y stęp u - p rzy g robie b r a t a czci je g o p a m ięć p ie śn ią . G ro m ad zi się ta m ty lk o n a jb liż s z a rod zina, b ia łe czę ści ich strojów sy g n a liz u ją żałobę. J e s t to jed n o z n ieliczn y ch długich u ję ć w film ie, w k tó ry ch b o h a te r w p e łn i m oże dać w yraz p rz e p e łn ia ją cy m go em ocjom .

W p ow ieści k ażd ej z p o sta c i pośw ięcono w iele u w agi, m im o że n a p ierw ­ szym p la n ie s ta le je s t P ao C h in g i jeg o p rz y b ra n a có rk a. K on ieczność dokona­ n ia skrótów sp raw iła, że T ia n o g ran iczy ł do m in im u m ro le in n y ch boh aterów , w ty m ta k ż e D a fe n g i Q inzhu . U k a z a ł je n ie ty le ja k o p o sta c i au tonom iczne, ile z u w ag i n a rolę, k tó r ą p e łn ią w ew o lu cji c h a r a k te r u X iu lia n . H is to ria D a ­ fen g o b ra z u je n a jle p ie j los d ziew cząt w c h iń s k ie j ro d zin ie - tr a k to w a n e są one n a jc z ę ś c ie j ja k o k ło p o tliw y b a la s t, „zbęd na g ę b a do w y ży w ien ia”, a n ie u p rag n io n y potom ek. G dy P a n i F a n g z o sta je pow iadom iona, że X iu lia n u ro­ d ziła zdrow ą, ślicz n ą córeczk ę, p o tra fi ty lk o n ie c h ę tn ie zam ru czeć: „Jeszcze je d n a b e zu ży teczn a d ziew czyna”.

P o z y cja obu d ziew cząt w rod zinie je s t szczególna. D afen g, rodzona córka, n ie j e s t p rz e z n a cz o n a do zaw odu, a w ięc z p u n k tu w id z e n ia in te re só w po­ z o sta je „bezu ży teczna”. P o w in n a szybko w y jść z a m ąż i zn aleźć się w now ej rodzinie. A le je s t n ie ła d n a , p ozbaw iona w d zięku i sex ap p ealu , n ie będ zie to w ięc sp ra w a p ro sta . To, ja k d a le ce D a fe n g je s t n ie w a ż n a , w film ie T ia n g a z o sta je p rzed staw ion e w sposób n a jp ro stsz y - przez w ię k sz ą część u tw oru po p ro stu w ogóle je j n ie oglądam y.

Ś lic z n a , p e łn a w d zięk u X iu lia n , ja ś n ie ją c a n ie w in n o ścią i dobrocią, je s t d la o d m ian y ja k n a jb a rd z ie j „u ży teczn a”. W z esp ole je s t t ą a b so lu tn ie n ie ­ zbęd n ą. B ez n ie j - czy kogoś ta k ie g o ja k o n a - F an g o w ie n ie m ielib y trupy, a ty m sa m y m ź ró d ła dochodów. P a o C h in g je s t w p raw d zie u ta le n to w a n y m

śp iew a k iem i od nosi su k cesy , a le lu d zie p rzy chod zą głów nie po to, by o g lą ­ dać c z a r u ją c ą dziew czynę, p rz e o b ra ż a ją cą się z n ie śm iałeg o pod lotka w m łodą p ięk ność. Z azd ro sn a o n ią p a n i F a n g je s t prześw iad czon a, że m łod a osoba te j p ro fesji m oże ty lk o z e jść n a z łą drogę, że w n iczym n ie je s t le p sz a od p ro sty ­ tu tk i. M oże ty lk o przysporzyć rod zin ie kłopotów , k ied y za cz n ie zad aw ać się z m ężczy znam i, z a te m n a jle p ie j byłoby j ą k o rz y stn ie sprzedać.

S to s u n e k P ao C h in g a do obu có rek je s t złożony. X iu lia n je s t m u z n aczn ie b liż sz a niż D afen g, ta k ż e z u w ag i n a żyw ą in te lig e n c ję i w ięź zaw odow ą. J e j p rzy b ran y o jciec z d aje sobie sp raw ę, że dziew czyna je s t d la rodziny głów nie źród łem dochodów, a le n ie tr a k tu je je j w sposób m e rk a n ty ln y . Z a n ic b y je j n ie sp rzed ał, troszczy się o je j przyszłość, o to, by n ie sp o tk a ł j ą los planow any przez jeg o żonę. P on o si zn aczn e k oszty , by u m ieścić X iu lia n w szkole. B o le je , gdy m łod sza có rk a em ocjon aln ie odsuw a się od niego, z a ję t a w ła sn y m i p rze­ ż y ciam i i z ra ż o n a sposobem , w ja k i ro d zin a decyd u je o lo sie D afeng.

D a fe n g p o jaw ia się w o rb icie z a in te re so w a ń re ż y se ra w m om en cie, gdy de­ cyduje się sp ra w a je j zam ą ż p ó jścia , n ie ja k o p re fig u ru ją c a los, ja k i ju ż w krótce sp o tk a ta k ż e X iu lia n . P a r a le ln ie p o tra k to w a n e h isto rie obu d ziew cząt ilu s tru ­ j ą s y tu a c ję typow ą d la ch iń sk ie j obyczajow ości. K o b ie ta n ie sta n o w i o sobie, 0 w sz y stk im będ zie decydow ał m ężczy zna, k tó ry j ą w ybierze i p oślu b i (lu b nie). D a fe n g i je j ro d zin a w ierzą, że je j m ałżeń stw o z sie rż a n te m T ao zo stało z a ­ w a rte zgodnie z p raw em i je s t w ażn e - a le w k ró tce o k a z u je się, że je s t in aczej, 1 gdy d ziew czy na m u się zn u d z iła , po p ro stu j ą o d p raw ia. N ie in a c z e j je s t z X iu lia n . C h a n g W en po p ro stu o z n a jm ia , że b ęd ąc u rz ę d n ik ie m p a ń stw o ­ w ym , n ie m oże się żen ić, a le z a b ie ra X iu lia n ja k o „sw oją k o b ie tę ” - i zostaw ia, gdy k oń czą się p ien iąd ze.

P o n u ra d e te rm in a cja , z ja k ą D a fe n g p rzy jm u je swój los, p rz e ra ż a X iu lia n . D afe n g n ie k o c h a a n i pierw szego, a n i drugiego m ęża, obu n a rz u c iła je j rod zi­ n a z m y ślą o w łasn y m in te re sie . D ziew czyn a n ie m a je d n a k żadnego w yboru. M oże z o sta ć „bezu ży teczn ą” có rk ą w rod zinie, do czego zap ew n e n ie dopuści­ łab y m a tk a , albo p o stąp ić ta k , ja k się od n ie j o czek u je. W p ierw szy m zw iązk u z a sp o k a ja ż y czen ia m a tk i, w d ru gim o jca - w osobie X ia o L iu ro d zin a z y sk u je a k o m p a n ia to ra i u w a ln ia się od n a tr ę tn y c h Tangów . X iu lia n m a ojcu z a złe jeg o postaw ę, fry m a rcz en ie có rk ą. S a m a ch c ia ła b y w n ik n ą ć podobnego losu. C h ce być n o w oczesn ą, w y k sz ta łc o n ą k o b ie tą , z y sk a ć praw o do sta n o w ie n ia o sobie, a le gdy je j a m b icje o k a z u ją się niem ożliw e do sp e łn ie n ia , p o sta n a w ia dokonać innego w yboru.

F in a ło w a p a r tia dziejów X iu lia n , choć fa b u la rn ie zgodna z k sią ż k ą , z o s ta ­ ła przez T ia n a w z n a m ie n n y sposób „p rzezn akow an a”, by w p isać j ą bez re sz ty w m odel losu c h iń sk ie j k ob iety : n ie u ch ro n n ie p rzezn aczo n a je s t j e j ro la ofiary m ężczyzn. T y m cz a se m X iu lia n w u ję ciu L ao S h e n ie ty lk o p róbu je odm ienić sw oje ży cie przez ed u k a c ję i u z y sk a ć s ta tu s s tu d e n tk i, lecz ta k ż e u le g a ro ­ m a n ty czn y m złu d zen iom n a te m a t m iłości. T ia n m a rg in a liz u je m otyw k in o ­ w ej przygody X iu lia n , sy g n a liz u ją c go je d n ą ty lk o scen ą, w k tó re j ojciec mówi dziew czynie, że dow iedział się o je j p o ta je m n y ch w yp adach do k in a i w p rzy­ szło ści c h ę tn ie będ zie je j to w arzy szył. M ożem y się je d y n ie d om yślać, że był

Ludzie w drodze: Artyści ludow i 133

to w ażny e ta p „ed u k acji s e n ty m e n ta ln e j” dziew czyny. To, że w ybór L i Y u a n a n ie b y ł fo rtu n n y , T ia n z a z n a c z a d w iem a k r ó tk im i sc e n k a m i. W p ierw sz ej w id zim y X iu lia n w r e s ta u r a c ji w to w a rz y stw ie b ard zo m łodego, n ie m raw o w y g ląd ająceg o ch ło p ca (sc e n a ty p u b ły sk n ie m ów i w łaściw ie n ic a n i o nim , a n i o c h a ra k te rz e jeg o w ięzi z dziew czyną), w drugiej P ao C h in g czyni je j wy­ rzuty, in fo rm u ją c o a re sz to w a n iu je j znajom ego.

R e ż y se r n ie p ośw ięca te m u zw iązkow i w ięcej uw agi, p rzechod ząc do decy­ d u jącej o ży ciu X iu lia n r e la c ji z C h a n g W en em . W ą te k te n je d n a k k s z ta łtu je się in a cz ej niż w k sią ż c e . P ow ieściow a X iu lia n z a k o ch u je się w n im bez p a ­ m ięci, sk ło n n a je s t d la te j m iło ści pośw ięcić w szystko, w ierzy w sw ojego m ęż­ czyznę, je s t szczęśliw a, że j ą w ybrał, i do czasu szczęśliw a w zw iązk u z nim . W film ie je s t in a c z e j. S c e n a pierw szego fizycznego z b liż e n ia m ięd zy X iu lia n i C h a n g W en e m m a w szelk ie z n a m io n a g w ałtu . M ężczyzn a w y k o rzy stu je je j stra c h przed b u rzą, p a ra liż u ją cy od ruchy obronne. K in o ch iń sk ie tego o k resu n ie u kazy w ało w ogóle scen erotyczn ych , p o p rz e sta ją c je d y n ie n a a lu z ja ch , to ­ też n ie ogląd am y scen y łóżkow ej, lecz to, co d zieje się później, gdy C h a n g W en op u ścił ju ż dom. S k u lo n a , z ła m a n a X iu lia n rozpaczliw ie szloch a n a b alk o n ie. S e n o m iło ści się n ie ziścił, p o zo stał w styd i u pokorzenie.

Z w ierzen ia, k tó re X iu lia n czy n i sw ojej sio strz e, s ą zw ie rcia d la n y m odbi­ ciem sy tu a cji, w k tó re j to D a fe n g z w ie rz a ła się je j. E k ra n o w a X iu lia n n ie je s t z a k o ch a n a , lecz fizy czn ie i p sy ch iczn ie zn iew olon a przez m ężczyznę, k tó ry j ą sobie podporządkow ał. P rzy n im n ie m a w ła sn e j w oli a n i p ra g n ie ń , ro b i to, czego on od n ie j oczeku je i d om aga się. S p o d ziew ając się d zieck a C h a n g W en a, n ie m a in n ego w y jścia , ja k ty lk o p ójść z a n im , gdy m ężczy zna tego zażąd a. A ż ą d a tego w sposób b ru ta ln y i bezw zględny, z d a ją c sobie sp raw ę, że P ao C h in g p ozn ał się n a n im i dobrow olnie n ie odda córk i. A n i przez ch w ilę n ie w idzim y X iu lia n szczęśliw ej. J a k w k siążk ow y m pierw ow zorze, C h a n g W en tr a k tu je j ą ja k o źródło dochodów, a gdy o n a od m aw ia zw ró cen ia się do o jca po p ien iąd ze, po p ro stu j a zo staw ia, n ie c z e k a ją c n aro d zin d ziecka. A m b itn a d ziew czy na p ró b u je z n a le ź ć ja k ą ś p racę, a le u n iem o ż liw ia je j to z a a w a n so ­ w a n a ciąża. P ao C h in g z a b ie ra córk ę do dom u i z ap e w n ia ją , że p ok och a je j n ie ślu b n e dziecko, bow iem w sz y stk ie d zieci z a s łu g u ją n a to, żeby je k o c h a ­ no. J e j życie w ra ca w daw ne k olein y. Znów będ zie śp iew ać w h e r b a c ia rn ia c h i chow ać „bezu ży teczną” dziew czynkę, k tó re j los w edle w szelkiego praw dopo­ d o b ień stw a u k s z ta łtu je się podobnie. M acierzy ń stw o pogodziło X iu lia n z je j p rzezn aczen iem , p rzy jm u je je pokornie, a n a w e t z pogodą ducha.

W sp o m n ia ła m ju ż o ty m , że e k sp o n u ją c h is to r ię X iu lia n i je j o jca, T ia n m ocno o g ran iczy ł ro lę in n y ch p o staci. U k a z a ł j e je d n a k w sposób w y ra z isty i k a ż d e j p rz y p isa ł sc e n ę lu b sc en y c h a r a k te r y z u ją c e j ą w w y sta rc z a ją c y m stop n iu . Od ra z u w prow adził w idza in m e d i a s r e s w yd arzeń d eterm in u ją cy ch losy obu rodzin. W p rzeciw ień stw ie do p ow ieści n ie d ow iadujem y się od p ierw ­ szych kadrów , k to je s t k im . P o s ta c i o d sła n ia n e s ą stopniow o.

P a o C h in g z o s ta ł s c h a ra k te ry z o w a n y p rzed e w sz y stk im poprzez a k to r ­ stw o X u e jia n L i. W p raw d zie e k s p r e s ja aktorów c h iń sk ich n ie zaw sze je s t je d ­ n o zn aczn ie cz y te ln a d la E u ro p e jcz y k a , ale w ty m w yp adku je s t d o stateczn ie

w y ra z ista . P ao C h in g w osobliw y sposób łączy dobroduszność z ch ło p sk ą chy- tro ścią . Z u s t n ie m a l n ie schodzi m u jo w ia ln y u śm iech , k tó ry czy n i zeń b r a ta ła tę i sp raw ia, że m im o b ra k u in te lig e n c ji w ychodzi n a sw oje, łatw o z jed n u ją c sobie ludzi. J e s t bezsp o rn ie głow ą rodziny, lecz jeg o a u to ry te t s ta le k w e stio ­ n u je i n ad w y ręża żo n a alk o h o liczk a, z a p leca m i m ę ż a s n u ją c a p lan y pozbycia się, czyli k orzy stn eg o sp rzed an ia, X iu lia n i w y d an ia z a m ąż D afen g. W isto cie je d n a k n ie u sta n n ie z a ję ta je s t p iciem i k ażdy, k to d zieli z n ią tę p rzyjem ność, n a ty c h m ia s t s ta je się je j p rzy jacielem . P ao C h in g p o tra fi się je j je d n a k p rze­ ciw staw ić, podobnie ja k n ie u le g a T ang om , b a rd z iej niż on przebiegłym .

S c e n a p e r tr a k ta c ji b o h a te r a z T a n g a m i je s t p ierw sz ą d łu ższą sc e n ą fil­ m u. W w y sta rcz a ją c y m stop n iu ch a ra k te ry z u je P ao C h in g a, by śm y w iedzieli, z k im m am y do cz y n ie n ia . Jo w ia ln y , serd e cz n y czy n a w e t p rzy m iln y , w ie, ja k w yjść n a sw oje. J e s t z n a tu ry ugodowy, sk łon n y do kom p rom isu , a le nie w sy tu a cja ch , w k tó ry ch zagrożony je s t k to ś z je g o b lisk ic h . J e s t e ś m y św iad ­ k a m i dwu ta k ic h sy tu a cji. W obu chodzi o X iu lia n . P ao C h in g a n i przez chw ilę n ie m y śli o ty m , że m ógłby zaak cep to w ać propozycję k o m a n d o ra W an g a. N ie sp rzed a c z te rn a s to le tn ie j w ów czas dziew czynki b o g a tem u starco w i. N iem n iej je s t p ełen obaw, z a tro sk a n y i niepew ny, co s ta n ie się z nim , gdy W a n g zech ce się m ścić. M a w pływ y i w ładzę, m ógłby ich p rześlad ow ać, n a w e t gdy opuszczą m iasteczk o . Z w ierza się b ra tu , a te n , choć św iad om pow agi sy tu a cji, podziela jeg o zd an ie. O b m y śla p lan - u d ad zą się do W an g a, by złożyć m u hołd w y ra ż a ­ ją c y g łęb o k i d lań szacu n ek , co m iało b y go p rzeb łag ać. A le to żo n a W a n g a po­ zbyw a się X iu lia n , a „p rezen t” w p o sta c i z n a cz n e j su m y z a ła tw ia sp raw ę. J a k się o k azu je, n ie do k oń ca. G dy s ie rż a n t T ao ż e n i się z D afen g, W a n g w yrzu ca m u, że n ie p o tra fił d lań z a ła tw ić k on k u b in y , a sa m cieszy się w zględ am i m ło­ dej żony z te j sa m e j rodziny. D om ag a się od podw ładnego, by się n ią z nim d zielił. U p ok orzona d otkliw ie k o b ie ta o sta te c z n ie w ra ca do ojca. Po raz drugi P ao C h in g s ta je w obec zag ro żen ia, k ied y dow iaduje się, że C h a n g W en uw iódł X iu lia n . B ezczeln o ść g a n g s te ra bu d zi jeg o gniew i w o stry ch słow ach d aje m u odpraw ę. N ie k a p itu lu je w obec broni, k tó r ą w odpow iedzi w y ciąg a i w y m ierza w eń m ężczy zn a. To C h a n g k a p itu lu je , o b ra c a ją c s y tu a c ję w ż a r t o z n a jm ie ­ niem , że n ie będ zie przecież s trz e la ł do przyszłego te ścia .

P ao C h in g a ch a ra k te ry z u je rów nież p ełen dobroci i w y rozu m iałości sto su ­ n e k do sta rsz eg o b ra ta , zw anego, n ie bez podstaw , B ez u ży teczn y m F a n g iem . J e s t on czło w iek iem sto ją c y m um ysłow o w yżej niż m łodszy b r a t, a le niepo- d e jm u ją c y m ż a d n e j p ra cy ; p og rążon y w w ie cz n e j d e p re sji, o d m aw ia p ra cy w ro d zin n y m zesp ole, choć p o tra fi św ie tn ie g ra ć n a in s tr u m e n ta c h s tru n o ­ w ych. Je d n a k ż e , p a ra d o k sa ln ie , gdy tr z e b a z a b ra ć głos w sp ra w a ch ro d zin ­ nych, to zajm o w an e p rzezeń stan o w isk o je s t n a jb a rd z ie j w yw ażone i rozsąd ne. W s y tu a c ji k ry ty c z n e j, gdy F an g o w ie tr a c ą w sp ó łp raco w n ik a w osobie X iao L iu , a sk ło p o tan y P ao C h in g zw ie rza się b ra tu , B ezu ży teczn y F a n g decyduje, że w y stą p i w zesp ole. T a n a jd łu ż sz a sc e n a z u d z ia łe m obu b r a c i d oskon ale o b razu je ich b lis k ą w ięź em ocjon aln ą, w zajem n y sz a cu n ek i oddanie. K im był w isto cie d la b o h a te ra B e zu ży teczn y F a n g , d ow iadujem y się ze scen rozg ry ­ w a ją cy ch się ju ż po jeg o śm ie rc i - z o p isan e j ju ż scen y n ad g ro bem i je d n e j ze

Ludzie w drodze: Artyści ludow i 135

scen końcow ych, w k tó re j P ao C h in g w ra c a n a to m iejsce , by u roczyście p rzy­ rzec b ra tu , że sprow adzi je g o prochy, by j e pochow ać w rod zin n y ch stro n ach .

Zarów no w k sią ż c e , ja k i w film ie, choć w m n ie jsz y m stop n iu , is to tn ą rolę odgryw a M en g L ia n g , a u to r sztu k i, k tó r ą F an g o w ie o b e jrz e li w te a trz e , ad- m ira to r ich w ystępów . O fe ru je im pomoc i s ta je się m e n to re m z a ra z e m P ao C h in g a i X iu lia n . D la o b o jg a je s t a u to ry te te m . P o tr a fi się zn a le ź ć w k ażd ej sy tu a c ji, z je d n u ją c sobie sy m p a tię ca łe j rodziny. X iu lia n j e s t n iezw y k le p il­ n ą u czen n icą, a n a p isa n e przez M en g a b a lla d y p o zw alają je j rozw in ąć ta le n t śp iew aczk i. F a n g o w ie s ą sk ło n n i tr a k to w a ć go ja k o kogoś sto ją c e g o w yżej; u jm u je ich fa k t, że on tr a k t u je c a łą rod zin ę ja k o lu d zi sobie rów nych. P ao C h in g od p o cz ą tk u u w aża go z a p rz y ja cie la , choć n ie p rz e s ta je ła m a ć sobie głowy p roblem em , czego M en g m oże zażąd ać w z a m ia n z a ty le p rzysłu g. X iu- lia n z w ie rz a m u się szczerze ze sw oich problem ów d otyczących je j s ta tu s u , m ożliw ych p e rsp e k ty w m a łż e ń s k ic h , e w e n tu a ln o ś c i d alszeg o k s z ta łc e n ia . M en g troszczy się o p rzy szłość dziew czyny; pom ysł, b y z a p isa ć j ą do szkoły, pochodzi od niego, d a je je j ta k ż e lis t rek o m en d acy jn y .

M en g L ia n g je s t je d n a k p o sta c ią do pew nego sto p n ia ta je m n ic z ą . Je d n e g o d n ia p o w iad am ia P a o C h in g a , że w k ró tce w yjedzie. N ie je s t tu bezp ieczny , je g o ży ciu z a g r a ż a n ie b ez p iecz eń stw o . S w o ją s y tu a c ję k o m e n tu je p o w ścią­ g liw ie. M a lib e r a ln e pogląd y, sp rz e cz n e z k o n se rw a ty w n ą p o lity k ą rząd u . W k sią ż c e je g o wypow iedź je s t b a rd z iej k o m p le tn a , gdy m ów i do p rzy jaciela:

Nie wiesz o niczym, co ciebie bezpośrednio nie dotyczy. Współczesność prze­ chodzi obok ciebie. Wojna, którą Chiny prowadzą z Japończykami, to nie je st sprawa prosta. To je s t jednak skomplikowane. Toczymy wojnę zarówno na ze­ wnątrz, ja k i wewnątrz. Z powodu inwazji walka między starym i nowym nie osłabła. Chiny są republiką, lecz feudalizm nadal dominuje. Prowadzimy teraz dwie wojny, jedna z nich rozpoczęła się przed czterdziestu laty, druga wraz z inwazją. Kto wie, która z nich je st ważniejsza. Jestem dramaturgiem. Moim obowiązkiem je st przedstawianie nowych ideałów, nowych metod, nowej etyki. I to, co nowe, zderza się ze starym. Naraziłem się staremu, rozpadającemu się systemowi, który nadal ma dość mocne zęby, by niszczyć. Rząd nadzoruje teatr. Niektórzy z naszych ludzi już zostali aresztowani za zbyt daleko idący liberalizm. Administracja nie lubi ludzi postępowych. Wszystko, co napisałem, je s t opatrzone moim nazwiskiem. Prędzej czy później mnie dopadną. Zostanę aresztowany albo zamordowany, bowiem nigdy nie wyrzeknę się prawa do swo­ body wypowiedzi [DS 206].

P ao C h in g je s t zb y t p ro stod u szn y i k on serw aty w n y , by go zrozum ieć. M eng pow ie m u je sz c z e , że n ie rozu m ie też X iu lia n , m im o że ja k o ojciec bard zo j ą k o ­ ch a. P rz e k o n u je go, że ty lk o poprzez n a u k ę dziew czyna m oże z y sk a ć życiow ą sz a n sę, in a cz ej zaw sze będ zie ty lk o n iew oln icą. „ J e ś li n ie dasz je j w olności - m ów i pod k o n ie c rozm ow y - w eźm ie j ą sobie s a m a i spow oduje k a ta s tr o fę . J e ś l i je j j ą dasz, m oże n a d a l zdziczeć, a le n ie będ ziesz z a to odpow iedzialny. W ie lu lu d zi p ośw ięca się w im ię ideałów , o n a n ie je s t w y ją tk ie m . Lecz lep iej z o sta ć p ośw ięconym now ym id eało m niż s ta ry m ” [D S 2 0 7 ].

M en g L ia n g odchodzi i w film ie n ie p o jaw ia się ju ż w ięcej. W k sią ż c e fin a ł n ale ży do niego. P ao C h in g sp o ty k a go n a pok ład zie sta tk u , k tó ry m rod zin a

w ra c a do dom u, i dow iad uje się, że z o s ta ł zw olniony z w ię z ie n ia . To on k o ­ m e n tu je to, co sp o tk ało X iu lia n , i tłu m a cz y o jcu dziew czyny, że n a d a l może o n a m ieć n a d z ie ję n a lep sze życie. M iłość je s t zaw sze d ośw iadczeniem , k tó re pozw ala dojrzeć, n a w e t gdy ow ocuje cierp ie n iem . M en g p orów nuje w ła sn ą sy ­ tu a c ję do tego, co sp otk ało dziew czynę: „ P isa łe m o rzeczach , w k tó re w ierzy ­ łe m i d lateg o m n ie tortu row an o. X iu lia n c h c ia ła zm ien ić sw oje życie w edług w łasn y ch p ra g n ie ń i z o s ta ła u k a ra n a . A le n a d e jd ą lep sze czasy. Lecz z a n im to się s ta n ie , w ielu lu d zi z o sta n ie p ośw ięconych” [D S 282].

W film ie T ia n a b r a k tego ro d zaju u m o ra ln ia ją ceg o p od su m ow ania i je d n o ­ z n aczn ie op ty m isty czneg o w ydźw ięku. F in a ł je s t p ow rotem do p oczątku . N ic się n ie zm ien iło, X iu lia n z n a la z ła się w m iejscu , k tó re było je j przeznaczone, sk ąd b ez sk u tecz n ie u siło w a ła się w ym k nąć. W ą te k w a lk i stareg o i now ego - w ty m id e a N ow ych C h in - n ie z o sta je w ogóle rozw inięty. M en g L ia n g je s t tu nieodzow ny po to, by in sp irow ać X iu lia n w je j p o szu k iw an iach w ła sn e j drogi, u św iad om ić dziew czynie, że m a w ybór, n ie m u si iść drogą, k tó r ą p rzew id ziała do n ie j m a tk a , a k tó r ą d y k tu je je j s y tu a c ja śp iew aczk i z h e rb a c ia rn i.

A r t y ś c i lu d o w i to p rzed e w sz y stk im film o ro d zin ie. N a pozór d y sfu n k ­ c y jn e j, a le je d n a k ta k ie j, d la k tó re j w ażn e s ą em o c jo n a ln e w ię zi i w k tó re j o sta te c z n ie k ażd y z n a jd u je sw oje m iejsce . „B ezu żyteczn y ” b r a t m oże liczyć n a w sp arcie głowy rodziny i sa m w k ry ty cz n ej s y tu a c ji sp ieszy z pom ocą. „B ez­ u ż y tecz n e” có rk i z o s ta n ą serd e cz n ie p rz y g a rn ię te w raz z d ziećm i i n a łonie rodziny o d n ajd ą ponow nie poczucie bezp ieczeń stw a. O sta te cz n ie n a w e t w iecz­ n ie zam ro czo n a alk o h o lem m a tk a , n ie u s ta ją c a w sp ek u lo w an iu lo sa m i córek, zdobyw a się n a serd eczn ość, gdy w r a c a ją do dom u z ła m a n e i n ieszczęśliw e. R eż y se r k o n c e n tru je się w yłączn ie n a p o sta c ia c h i zm ien n y ch re la c ja c h m ię­ dzy nim i. N ie ek sp o n u je tła , n a k tó ry m ro zg ry w ają się ich losy, n iew iele tu sc e n e k rod zajow ych, n ie m a też o b ra z o w a n ia ż y cia m ia s ta . Z a p a m ię tu je m y obraz schodów i m głę w y p e łn ia ją cą k ad r. T ia n stu d iu je u w ażn ie tw arze, g e­ sty , za ch o w a n ia , p o św ię ca ją c m in i-e tiu d y p obocznym w ą tk o m p o w ieści L ao S h e , k tó re d o o k re śla ją w ą tk i główne.

Z n a ją c pow ieść i film , n ie sposób n ie dopełniać le k tu ry tego o sta tn ie g o w ie­ dzą z a cz e rp n ię tą z d zieła L ao S h e . N iem n iej s t r ic t e au ton om iczny ogląd A r t y ­ stó w lu d o w y c h bu d zi podziw d la p recy zji, z ja k ą „u łam k i ch a r a k te ry sty c z n e ” w y b ran e przez T ia n a b u d u ją p rzek az zd u m iew ająco k o m p le tn y i p rzek o n y ­ w a ją cy s iłą w yrazu . F ilm te n z d aje się ju ż zap ow iad ać arcydzieło, k tó re T ia n z re a liz u je k ilk a la t później - B łę k it n y la t a w ie c .

B i b l i o g r a f i a

Clark P, Reinventing China. V Generation and Its Films, Hong Kong 2005. Lao S., The Drum Singers, tłum. H. Kuo, New York 1952.

Tian Zhuangzhuang: Stealing Horses and Flying Kites, w: M. Berry, Speaking in Images. Inter­ views with Contemporary Chinese Filmmakers, New York 2005.

Yang P., A Director Who is Trying to Change the Audience: A Chat with Young Director Tian Zhuangzhuang, w: Chinese Cinema, red. Ch. Berry, London 1991.

Ludzie w drodze: Artyści ludow i 1 3 7 S t r e s z c z e n i e

Autorka analizuje film Tiana Zhuangzhuanga A rtyści lu dow i (1987), pomijany w recenzjach i opracowaniach dorobku twórcy. Powstał on w okresie, w którym Tian, po niepowodzeniach z dystrybucją swoich dwu pierwszych filmów awangardowych, zwrócił się w stronę działalności komercyjnej, realizując kilka filmów na zlecenie. Sam nie przywiązywał do nich żadnego znaczenia. Autorka dowodzi, że A rtyści lu d ow i, adaptacja powieści wybitnego pisarza Lao She, to film mający już wszystkie cechy dojrzałego stylu Tiana oraz podejmujący charakterystyczne dlań wątki tematyczne. Celem tekstu je st rehabilitacja tego zapomnianego filmu i wskazanie na jego walory artystyczne.

S u m m a r y

T r a v e llin g P e o p le : The Drum Singers

The author interprets T he D rum S in gers - an often neglected film by Tian Zhuangzhuang (1987). The movie was made soon after poor reception of the director’s two avant-garde works, when he decided to complete several m ainstream projects. Tian Zhuangzhuang him self did not really care about them too much. However, the author of the article discovers th at the movie T he D rum S in g ers, adapted from a novel by the outstanding w riter Lao She, includes elements of the director’s mature style and also several of his favourite subjects. The author’s aim is to rediscover this forgot­ ten masterpiece and discuss its artistic qualities.