Tomasz Grad
Stres organizacyjny i syndrom
wypalenia się zawodowego w pracy
nauczyciela
Nauczyciel i Szkoła 1-2 (22-23), 32-38
Tomasz Grad
Stres organizacyjny i syndrom wypalenia się
zawodowego w pracy nauczyciela
Czym jest stres organizacyjny
Problem atyka stresu organizacyjnego, często pom ijana w krajach rozw ijających się, je s t niezw ykle w ażna i aktualna w krajach w ysokorozw iniętych, które dyktują w spółczesnem u św iatu tem po rozw oju gospodarczego. Cena, k tó rą p łacą ludzie poddani stresow i je s t w ysoka, a w ięc utrata zdrow ia, a często i życia. Przykładem m oże być nasilające się zw łaszcza w Japonii zjaw isko karoshi - czyli nagłego zgo nu w sile w ieku spow odow ane zaw ałem m ięśnia sercow ego lub udarem mózgu.
Liczne badania prow adzone nad zjawiskiem stresu organizacyjnego, w skazująna pow iązanie jeg o w ystąpienia z negatyw nym i postawam i i zachow aniem pracow ni ków, a skutki za niezm iernie kosztowne ekonomicznie. W sum ie stres zawodowy uznaje się obecnie za zjaw isko szkodliwe zarówno z punktu w idzenia pow odzenia i sam opoczucia pracow nika, ja k i z punktu w idzenia efektywności organizacyjnej.
Stw ierdzono fakt, że ju ż w procesie przekazyw ania obiektyw nych w ym agań za w odow ych m ogą nastąpić pew ne niepraw idłow ości i zakłócenia, przez co stają się one potencjalnie stresow e. Pracow nik znajduje się jed n ak pod w pływ em stresu dopiero wtedy, gdy sam oceni zew nętrzne w ym agania jak o przew yższające jeg o m ożliw ości, a oferow ane m u przez środow isko pracy w zm ocnienia ja k o niew y starczające do zaspokojenia odczuw alnych przez siebie potrzeb.
Tak w ięc stan spostrzeganego stresu organizacyjnego je s t utożsam iany z bra kiem w zajem nego dostosow ania pom iędzy pracow nikiem a je g o środow iskiem , który m oże być w ynikiem następujących czynników :
konflikt roli - odbieranie jednocześnie dwóch lub w ięcej przekazów , które s ą sprzeczne a naw et się w ykluczają;
w ieloznaczność roli - brak istotnych informacji niezbędnych do efektyw ne go jej pełnienia, a także nieum iejętne ich przekazyw anie;
przeciążenie roli - w ysuw anie pod adresem pracow nika takich w ym agań, których nie je s t w stanie spełnić w oddanym do je g o dyspozycji czasie i przekazanych m u środkach.1
Tom asz G rad - Stres organizacyjny i syndrom wypalenia się.
33
Czynniki warunkujące stres organizacyjny
R ozpatrując zagadnienie stresu z punktu w idzenia teorii m am y do czynienia ze: Stresem fizjologicznym - odnoszącym się do relacji m iędzy siłą i intensyw nością stym ulacji a odpow iedzią organizm u czyli poziom em pobudzenia fizjologicznego. N a skutek niedoboru lub nadm iaru bodźców objaw ia się on zaburzeniem różnych czynności ustroju a na poziom ie behaw ioralnym , zaburzeniem zachow ania i dys kom fortem . Pierwszym i objaw am i stresu fizjologicznego m ogą być odczucia zim na, niedotlenienia, podw yższenie ciśnienia krwi oraz obniżenie poziom u cukru.
Stresem psychologicznym - w iążącym się z charakterystyką bodźca stresow e go, odzw ierciedlając jeg o znaczenie dla życia i rozw oju człow ieka. Z tego punktu w idzenia m ożem y podzielić go na:
Stres zly - kiedy jest tak ciężki lub trwa tak długo, że wywołuje dezorganizację działania; Stres dobry - którego działanie m im o chw ilow ego dyskom fortu prow adzi do roz w oju osobow ości. M oże on być czynnikiem m otyw ującym do w ysiłku i prow adzić do życiow ych osiągnięć.
Poznaw cza Teoria Stresu R icharda Lazarusa zakłada, że m ożna w ykorzysty w ać stres (stym ulacja stresem ) w zarządzaniu i kierow aniu ludźm i, pod w arun kiem poznania m echanizm ów pow staw ania stresu i tw orzenia sytuacji stresowej. Teoria ta w yróżnia tzw. czynniki stresowe i reakcje stresowe, do których zaliczamy:
1. Czynniki środow iskow e :
tkw iące w sam ej pracy: przeciążenie pracą, presja czasu, w arunki pracy, praca zm ianow a, konieczność nadążania za zm ianam i;
stosunki społeczne z przełożonymi: niezdolność podporządkow ania się, brak w sparcia społecznego;
struktura organizacyjna i klim at: brak w spółodpow iedzialności, poczucie osam otnienia, zła kom unikacja interpersonalna.
m iejsce organizacji: dw uznaczność roli i konfliktogenność, odpow iedzial ność za rzeczy i ludzi, zbyt duża zależność od kierow nictw a,
źródła ekstraorganizacyjne: problem y rodzinne, kryzysy życiow e, trudności finansowe;
kariera zaw odow a: brak perspektyw rozw oju i aw ansu, status zaw odow y niezgodny z kwalifikacjam i i aspiracjami.
2. C zynniki osobow ościowe:
niezrów now ażenie emocjonalne; konformizm;
brak inicjatywy; sztyw ność postaw; trudności adaptacyjne;
34
Nauczyciel i Szkoła 1-2 2 0 04niski poziom motywacji.
R eakcje bezpośrednie na stres scharakteryzow ane są zw ykle na czterech pozio mach: fizjologicznym , behaw ioralnym, emocjonalnym i um ysłowym.
reakcje fizjologiczne; są odzw ierciedleniem m obilizacji organizm u w sytu acji stresow ej i s ą zw ykle rejestrow ane za p o m o cą specjalistycznej apara tury m edycznej,
reakcje behaw ioralne; w iążą się z różnym i przejaw am i zm odyfikow anego lub zaburzonego zachow ania człow ieka pod w pływ em stresu. Jest ich bar dzo w iele, od zupełnego stuporu i apatii do ekscytacji, nadpobudliw ości m otorycznej i szału w ściekłości w łącznie.
reakcje em ocjonalne; m o g ą być opisyw ane na poziom ie form alnym , po przez intensyw ność em ocji tow arzyszących stresow i, która je s t w ysoko skorelow ana ze wskaźnikam i fizjologicznym i.
reakcje m entalne; zw iązane przede w szystkim z poziom em funkcjonow a nia procesów um ysłow ych w sytuacji stresu (rozkojarzenie, luki pam ięcio we, dezorganizacja myślenia).
Generalnie m ożna powiedzieć, że niezależnie od rodzajów bezpośrednich reakcji na stres istnieje ogólna praw idłow ość, która obejm uje dw a obszary pojaw iania się reakcji stresow ych, a m ianow icie jed en obszar zw iązany z niedoborem bodźców a drugi z nadm iarem bodźców. O w e stany stresow e jak o aw ersyjne w porów naniu do indyw idualnej norm y, m ają charakter dyskom fortow y i w pływ ają bardziej lub mniej drastycznie na zachow anie się człow ieka.
Fizjologiczne podłoże stresu
Fizjologiczna teoria zm ęczenia zakłada, że o ile incydentalny stres nie zaw sze ma negatyw ny w pływ na sam opoczucie i efektyw ność naszego działania, a niekiedy naw et w ręcz pozytyw ny ( m otyw acja do w ysiłku), to z pew nością taka w łaści w ość stresu ja k kum ulow anie się jeg o skutków w tzw. stres chroniczny, nie pozo staje bez w pływ u na zdrow ie człow ieka. Przejaw ia się to najpierw zm ęczeniem , które będąc w entylem bezpieczeństw a, m oże przerodzić się w stan przem ęczenia, który nie je s t obojętny dla organizm u i je s t najczęściej prekursorem choroby ze stresu.
Zgodnie z koncepcją zm ęczenia w g G randjeana, zjaw isko zm ęczenia odgryw a d użą rolę profilaktyczną, sygnalizującą konieczność w ypoczynku. K um ulacja w ciągu dnia różnych stresorów, zarów no fizycznych, psychologicznych ja k i orga nizacyjnych, w yw ołuje zw łaszcza pod koniec dnia, uogólnioną reakcję na nie, w postaci w yczerpania dobow ych zasobów energetycznych. Brak ow ych zaso bów należy uzupełnić poprzez w ypoczynek, racjonalne odżyw ianie i odpow iednią
Tomasz Grad - Stres organizacyjny i syndrom wypalenia się.
35
daw kę snu. W sytuacji gdy w ypoczynek rów now aży zm ęczenie nie w ystępują objaw y zm ęczenia chronicznego. W ystępują one wtedy, gdy dzienne obciążenie stresow ym i zdarzeniam i życiow ym i przekracza charakterystyczny dla danego człow ieka dobow y pułap i prow adzi w efekcie do kum ulow ania się skutków zdro w otnych dających o sobie znać w przyszłości. Efekty tej kum ulacji są p rz y c z y n ą tzw. chorób cyw ilizacyjnych o charakterze psychosom atycznym a niekiedy do dra stycznego tzw. syndrom u stresu traum atycznego, charakterystycznego dla sytu acji skrajnie ekstrem alnych ( kataklizm y, wojny, tragedie życiow e).W ypalenie zawodowe w pracy nauczyciela
W przypadku tak specyficznej grupy, ja k ą są niew ątpliw ie nauczyciele, często m am y do czynienia dodatkow o ze zjaw iskiem „w ypalenia się zaw odow ego” .
Termin „syndromu wypalenia się zawodowego” (bum out syndrome) po raz pierw szy zastosow ał w 1974r. Freudenberger, który zdefiniow ał go ja k o spadek energii u pracow nika, pojaw iający się na skutek przytłoczenia problem am i innych. W ypa lenie w ystępuje głów nie u osób, których zaw ód zw iązany je st z niesieniem pomocy innym. K ontakt z uczniam i, klientam i czy pacjentam i, nacechow any je s t dużym ładunkiem em ocjonalnym , co m oże stanow ić znaczne obciążenie dla pracow nika. Zespół w ypalenia je st je d n ą z m ożliw ych odpow iedzi jednostki na chroniczny stres em ocjonalny zw iązany z działalnością w zaw odach, których w spólną cechą jest ciągły kontakt z ludźm i( w ychow aw cy, nauczyciele, lekarze, psychologow ie, m e nedżerow ie). N a syndrom ten składają się trzy odrębne kom ponenty, które stano w ią podstaw ow e w ym iary zespołu wypalenia:
- w yczerpanie em ocjonalne - nadm ierna depersonalizacja
- brak satysfakcji osobistej z w yników pracy3
Bez w zględu na to czy przyjm iem y, że syndrom w ypalenia zaw odow ego je st stanem , procesem czy tylko końcow ym etapem procesu, m ożna w yodrębnić kilka jeg o stałych cech:
burnout je s t zespołem negatyw nych postaw i zachow ań zw iązanych z w y konyw anym zaw odem ;
występuje u osób, których praca polega na częstym kontakcie z innymi ludźmi; praca ta je s t często źródłem stresu i frustracji;
w zw iązku z ograniczonym i zasobam i energii ludzkiej dochodzi do em ocjo nalnego, fizycznego i um ysłow ego w yczerpania.
2 A.Biela, Slres w p ra cy zawodowej, s. 79-89, Wyd. KUL, Lublin 1990r. 3 J.F.Terelak, Studia z p sych o lo g ii stresu, s. 283-299, Wyd. ATK, Warszawa 1997r.
36
Nauczyciel i Szkoła 1-2 2 0 04Analizując związki m iędzy poszczególnym i wymiaram i w ypalenia zaw odowego, m ożem y w yróżnić osiem jeg o faz:
faza I - stan początkow y - niski poziom w szystkich w ym iarów w ypalenia; faza II - w ysoki poziom depersonalizacji, niski poziom w ypalenia em ocjonalnego i poczucia osiągnięć;
faza III - w ysoki poziom poczucia osiągnięć osobistych, niski depersonalizacji i w yczerpania em ocjonalnego.
faza IV - w ysoki poziom depersonalizacji i poczucia osiągnięć osobistych, niski w yczerpania em ocjonalnego;
faza V - wysoki poziom w yczerpania em ocjonalnego, niski poziom poczucia osią gnięć osobistych i depersonalizacji;
faza VI - w ysoki poziom depersonalizacji i w yczerpania em ocjonalnego, niski po ziom poczucia osiągnięć osobistych;
faza VII - w ysoki poziom w yczerpania em ocjonalnego i poczucia braku osiągnięć osobistych, niski poziom depersonalizacji.
faza V III - w ysoki poziom w szystkich trzech w ym iarów ( faza najbardziej niebez pieczna).
Sposoby radzenia sobie ze stresem
N iezależnie od teoretycznego ujęcia syndrom u w ypalenia się zaw odow ego jeg o pow stanie u nauczycieli upatruje się w następujących przyczynach:
frustracja z pow odu braku sukcesu zaw odow ego (sukces w tym zaw odzie je s t trudny do zm ierzenia)
wielorakość interakcji dotyczących problemów innych (wychowanków, uczniów) silna potrzeba zachow ania profesjonalnego image'u. O soby pom agające in nym ze w zględów zaw odow ych zm uszone są do ukryw ania sw oich w ła snych obaw i słabości, poniew aż charakter pracy w ym aga od nich określo nego zachow ania i stylu funkcjonowania. U trzym anie profesjonalnego im a ge'u je s t trudne i w skrajnej form ie m oże prow adzić do utraty kontaktu ze sw oim „praw dziw ym j a ” , tzw. m aska pom agacza. Z literatury przedm iotu w ynika, że frustracja je s t pow szechnym stanem u nauczycieli, w ychow aw ców i profesjonalnych opiekunów.
W zw iązku z pow yższym należy zadać pytanie - ja k sobie radzić ze stresem ? Przyjm ując d aleką analogię do odporności biologicznej, m ożem y określić odpor ność na stres w sensie psychologicznym jak o w rodzonąbazę biologiczną człow ie ka, stanow iącą podstaw ę kształtow ania się tem peram entu i inteligencji oraz nie
4 J.F.Terelak, P sychologia m enedżera, s.227-230, Difin W arszawa 1999r.
Tom asz Grad - Stres organizacyjny i syndrom wypalenia się.
37
których cech osobow ości, stw arzających m ożliw ości lepszego lub gorszego radze nia sobie ze stresem .W przypadku człow ieka należy jednak unikać analogii do biologicznej odporności na stres i m ów ić raczej o um iejętności radzenia sobie ze stresem , która je s t efek tem życiow ego dośw iadczenia człow ieka lub wiedzy.
Z badań w ynika, że m iędzy sytuacją stresow ą a radzeniem sobie ze stresem istniejądw a mediatory: poznaw czy i emocjonalny, które decydują o wyborze sposo bów radzenia sobie ze stresem, bądź zorientow anych poznaw czo lub emocjonalnie.
Przyjm ując za R. Lazarusem i S. Folkm an ( 1984), że radzenie sobie ze stresem je s t akty w n o ściąp o zn aw czą i behaw ioralną, ukierunkow aną na w yelim inow anie, zm inim alizow anie lub tolerow anie zdarzeń stresow ych, m ożem y w yodrębnić dwie głów ne strategie radzenia sobie ze stresem:
Strategie zorientow ane problem ow o - nastaw ione przede w szystkim na konse kw entną realizację celu m im o istniejącego stresu;
1) konfrontacja - zw iązana z ochroną w łasnej drogi realizacji celu i w alk ą o to co się chce osiągnąć indyw idualnie bądź w organizacji.
2) planow e rozw iązyw anie problem u - dotyczące przem yślanych działań w obec piętrzących się trudności.
Strategie zorientow ane em ocjonalnie - nastaw ione na redukcję em ocji negatyw nych zw iązanych z uczuciem porażki;
1) dystansow anie się - podejm ow anie w ysiłków m ających na celu odsunięcie od siebie problem u, unikanie m yślenia o nim ;
2) ucieczka w św iat fantazji - w celu odsunięcia od siebie praw dziw ych niepow o d z e ń często alkohol, narkotyki);
3) samoobwinianie się - przybierające często różne formy autoagresji i samokrytyki; 4) nadm ierna sam okontrola - polegająca na w strzym yw aniu się od negatyw nych
uczuć ( tzw. pozytyw ne m yślenie za w szelką cenę)
5) pozytyw ne przew artościow anie - czyli d o strzeganie dobrych stron stresu w celu zm niejszenia poczucia straty lub porażki;
6) poszukiw anie w sparcia - polegające na próbach uzyskania pom ocy i w spół czucia ze strony osób lub instytucji.
S zczególnie ta ostatnia form a radzenia sobie ze stresem , zw łaszcza w środow i sku nauczycielskim , ma szczególne znaczenie w przypadku stresu organizacyjne go, gdyż nauczyciel jak o jednostka działająca na rzecz najm łodszej części społe czeństwa, ma praw o oczekiw ać od niego pom ocy w sytuacjach trudnych.
6 R.S. Lazarus, Psychologikal strass in the workplace, Special issue. Handbook on jo b stress. Journal o ľ Social B ehavior and Personality, 6(7), 1-13; 1991 r.
7 A .Krawulska-Ptaszyńska, Analiza czynników wypalenia zaw odow ego u nauczycieli szk ó ł średnich. P rzeg lą d p sych o lo g iczn y, s. 17-19; I992r.
38
Nauczyciel i Szkota 1-2 20 04Bibliografia:
A n tonovsky, A. R o zw ik ła n ie ta jem n icy zd row ia: j a k ra d zić so b ie że b y nie
zachorow ać? Fundacja IPN , W arszaw a (1995).
Biela, A. Stres w p ra cy zaw odow ej. Wyd. K UL, Lublin (1990).
Cooper, C .L., M arshall, J. Ź ródła stresu w p ra c y kiero w n iczej i um ysłow ej. PW N , W arszaw a (1987).
Freudenberger, H .J.StafF burn-out. Jo u rn a l o f S o cia l Issues (1975). G randjean, E. F izjologia pracy. PZW L, W arszaw a (1971). H uberm an, J. D yscyplina bez kary. PW N , W arszaw a (1983).
K atz, D .(1983). M otyw acyjna p o d sta w a zachow ań w organizacji. W arszawa: PW N .
K raw ulska-P taszyńska, A. A n a liza czyn n ikó w w ypalenia za w odow ego u n a
uczycieli szkó ł średnich. Przegląd Psychologiczny, ( 1992).
Lazarus, R.S. P sych o lo g ica l stress a n d the cop in g p ro cesses. M cG raw -H ill B ook Co, N ew York (1966).
Terelak, J.F. Stres psychologiczny. Oficyna Wydawnicza „Branta”, Bydgoszcz ( 1995). Terelak, J.F. Studia z p sych o lo g ii stresu. Wyd. ATK, W arszaw a (1997). Terelak, J.F. P sychologia m enedżera. D ifin, W arszaw a (1999).
S u m m a r y
The paper deals with a very important problem o f the organization stress and the bumout syndrome. It is a problem o f all working people, especially o f those, whose profession consists in helping other people.
In the paper there is presented the substance o f the organization stress, the factors o f its arising and its physiological ground. It also presents the stages o f the organization stress, connected w ith the special ch aracte r o f te ach ers w ork and th e m o st often reasons o f th e o rg an izatio n stress and o f the b urnout syndrome, too. A t the end, the paper also presents also the strategies o f get through with the stress.
