View of On Lexical Definitions in Samuel Bogumił Linde’s Słownik języka polskiego (The Dictionary of the Polish Language)

R O C Z N IK I H U M A N IS T Y C Z N E T o m LI, z eszy t 6 - 2003 B O Ż E N A M A T U S Z C Z Y K

O D E F IN I C J A C H S Ł O W N I K O W Y C H

W S Ł O W N IK U J Ę Z Y K A P O L S K IE G O

S A M U E L A B O G U M IŁ A L IN D E G O

W polskiej tradycji leksykograficznej definicje znaczeniow e pojaw iają się ju ż

w niektórych słownikach dwu- lub wielojęzycznych: Leksykonie J. M ączyńskiego

(1526), Thesaurusie G. Knapskiego (1621), D ykcjonarzu M. A. Troca (1764). I tak

na przykład w słowniku łacińsko-polskim M ączyńskiego definicje z reguły w ystę­

pują wtedy, gdy autor nie znajdował polskiego odpow iednika dla wyrazu łacińskie­

go ( d i s c u s ‘Szeroka misa, Krzynów, T alerz w ielki, też O krągła szyba kam ien­

na, m iedziana albo żelazna, którą przed tym graw ali m łodzi ludzie, ja k o u nas

przed czasy chłopstw o krąg w pośród wsi zw ykli graw ać, kijm i kręgu po bijając’;

o r y x ‘N iejakie źw ierzę kozie podobne, na którym sierść przeciw ko głow ie opak

stoi’) lub gdy w yraz łaciński tłum aczył własnym neologizm em , objaśniając przy

tym jeg o znaczenie ( c o n s o c e r - P o c i e ś ć albo p o c i e ś c i o w i e ‘m ogą

być zw ani, ci zw łaszcza, którzy dzieci sw oje w espołek złączyli, jed en dał

dziew kę, a drugi syna’; p r o s c e n i u m - P r z e d j a c i e ‘to je s t plac, na którym

sprawce kom edyjej ku graniu przyrządzają’)1.

W Thesaurusie Knapskiego dość często przy haśle znajduje się definicja for­

m ułowana w języ ku łacińskim lub polskim. W ystępują tu w szelkiego typu defini­

D r B o ż e n a M a t u s z c z y k - starszy w y k ła d o w ca w K a te d rz e Ję z y k a P o lsk ie g o K U L; ad res do k o re sp o n d en c ji: In sty tu t F ilologii P olskiej K U L , K a ted ra Ję z y k a P o lsk ie g o , A l. R a cław ic k ie 14. 2 0 -9 5 0 L ublin.

1 Z ob. W yrazy p o lsk ie w słow niku ła cińsko-polskim J a n a M ą czyń skieg o , oprać. W . K uraszkie-w icz, cz. I, W ro clauraszkie-w -W a rsz auraszkie-w a -K ra k ó uraszkie-w 1962, s. 8-9.

cje: realnoznaczeniow e ( p o r t a t y 1 'O łtarzyk podróżny do Mszy świętej sprawo­

w ania’), strukturalno-znaczeniow e ( p o d d a n i e c ‘który się poddał, jako jen iec’),

zakresow e ( w i z y t u j ę ‘objeżdżam, doglądam z urzędu poddane’), synonimiczne

( t ę g i ‘krzepki, trudny do rozerw ania’), definicje gramatyczne ( ś w i ę t y ‘adie-

ctiv u m ’; ś w i ę t y ‘substantivum ’) oraz definicje per Oppositionen! ( m ó w i ą c y ,

oppositum N i e m y ; r a n y , oppositum p ó ź n y ) . Z darzają się też definicje łączo­

ne ( t c h n ą c a r z e c z ‘dech abo duszę mającą, ruch, sam oruch, co się samo ru­

sza, zw ierzę, robak, ryba, ptak, człow iek’)'.

W N ow ym dykcjonarzu T roca definicje znaczeniow e pojaw iają się stosunkowo

często. Z reguły w ystępują po haśle, czasem jed n ak na końcu artykułu. W języku

polskim form ułow ane są definicje: realnoznaczeniow e ( a n a t o m i a ‘nauka roz­

bierania zw ierząt po członkach’; f i z j o n o m i a ‘nauka poznania człeka z ciała

je g o ’), strukturalno-znaczeniow e ( k a p a n i n a ‘to, co nakapało’; l o s o w n i k ‘co

losy puszcza, rzu ca’), zakresow e ( j a s p i d ‘kam ień’; k r z y w o n o s ‘ptak’; r e ­

n i f e r ‘zw ierz’), definicje synonim iczne ( d y s y d e n t ‘różnow ierca’; e k s p e n s

‘koszt, w yd atek ’) oraz definicje łączone ( r u p t u r a ‘przerw anie, przetarcie błony

brzuchow ej; przepuklina’; d y m n i k ‘czarna izba, gdzie co d ym ią’). W języku

niem ieckim i francuskim form ułow ane są definicje strukturalne ( b l a c h m a l o -

w y ‘ist A djectivum von B lachm al’) oraz definicje gram atyczne ( d a l s z y ‘ist der

C om parativus von D alek i’) .

Słow nik S. B. Lindego jest w pierwszym w dziejach polskiej leksykografii słowni­

kiem języka polskiego4, w którym wyrazy hasłowe musiały być opisane pod wzglę­

dem semantycznym. Istotnym elementem tego opisu są definicje słownikowe.

1. M I E J S C E D E F I N I C J I W A R T Y K U L E H A S Ł O W Y M

D efinicje w yrazów hasłow ych um ieszcza Linde z reguły bezpośrednio po in­

form acji gram atycznej, w ydzielając je graficznie przecinkam i, np.:

b ezk szta łtn y , a. e, ‘nieforem ny, nieukształcony, k ształtu nie m ający, niezgrabny, nieociesany,

n ie o k rz e s a n y ';

ciągn ąć czyn. nied., 'c ię żk ie g o co prow adzić so b ą z m iejsca na m ie jsc e';

Z ob. J. P u z y n i n a, O m eto d zie leksyko g ra ficzn ej w „ T h esa u ru sie" K n a p skieg o , „Poradnik Ję z y k o w y " 1956, z. 5, s. 172-173.

' Z ob. A. 1 w a n o w s k a, O m e todzie leksyko g ra ficzn ej „N ow ego D ykcjonarza to je s t M ownika p o lsk o -n ie m ie c k o -fr a n c u s k ie g o " (1764) M ichała A b ra h a m a Troca, „Prace F ilo lo g iczn e” 39(1994), s. 318-321.

d arm op łoch, a, m ., "tchórz, który się sw ego c ienia boi. któ reg o p ęch erzem w ystraszysz, który

się i m yszy zlęknie":

g ab ać, ał, a. cz, niedok. (-gabnąć jednotl. w składanych), ‘niepokój czynić, drażnić, nap asto w ać’; o b e rm a ń s k i, a, ie, ‘od o b e rm a n a ’;

rem on stracya, yi, ż , ‘przekładanie, zastanaw ianie kogo nad c z y m ’; zak rętn ość, ści, i ., ‘p rzym iot tego, co je s t z ak rę tn y m ’.

Stosunkow o często jed n ak definicja znajduje się na dalszym m iejscu. Dzieje

się tak w ów czas, gdy bezpośrednio po informacji gram atycznej um ieszcza leksy­

kograf inne elem enty opisu wyrazu hasłowego, które też nie m ają stałego m iejsca

w obrębie artykułu. T ak więc bezpośrednio po inform acji gram atycznej, a przed

definicją znajdow ać się może:

a) inform acja o pochodzeniu wyrazu obcego, np.:

*ab d an k ow ać, ow ał. uje. 1., Act. imp. z N ie m ie c k . abdanken, ‘odpraw iać, a b sz y to w a ć ’; *baskak, a. m. 1. słow o T atarskie, ‘przełożony, starszy, starosta, w ie lk o rz ąd c a '; *dm isalop ka, i, ż. z Franc, dem ie saloppe; "gatunek krótszej s a lo p y ';

garnitur, u, m. z Franc, "obszyw anie’;

h ajd uk , a, m.. h ajd u czek , czka. m.. zdrbn. (z W ęgiersk.), "piechotnik letko zbrojny, d ra b ’; kaffenh auz. u, m. z N iem . d as K affenhaus, ‘kaw iarnia, gdzie kaw ę go tu ją, p rz e d a ją ’; oboja, i, i, z Franc, hautbois, ‘m uzyczne n a rzę d zie ’;

plezyr, u, m., z Franc., 'zab a w eczk a upodobana, rozryw ka, u k o n ten to w a n ie ’; prasa, y, i. z Niem. die Presse, ‘tło c z arn ia ’;

saw ant, a, m„ z Franc, "literat, sensat, u c zo n y ’;

b) objaśnienie etym ologii wyrazu rodzim ego (podaw ane w naw iasie), np.:

krocz, y, r. (Etym. krok), ‘sz łap ’. drobna a bardzo prędka, ja k kied y czterech m łocków szybko

cepam i biją, pata, pata. pata, p a ta ’;

n ad proże, a. n. (Etym . próg), "nadedrzw ie’;

rozm aitość, ści, ż. (Etym . imać, jąć ); "rozliczność, o d m ie n n a m n o g o ść ’;

c) blok zaw ierający odpowiedniki innojęzyczne w yrazu hasłow ego5, np.:

et Rag. kgljun, (cf. kiw ać, kłuć); Croat, klyun, klyunek; Vind. klun, shnabel, gobez; ( V ind. sobje = m orda); C a m . klun; Sorab. I. pesk, pe.zcżik, (cf. pysk); Sorab. 2. schnobol; Ross. kjiiobi.; Eccl. n y ó t hoctj rm m iii, (aoób; Croat. zob= ow ies), (cf. d u p ', d u b '); "ptaszy nos";

5 N ie są to tylko odpow iedniki innojęzyczne wyrazu hasłow ego, ale zapew ne cały m ateriał, który Linde w różnych słow nikach znajdował, a także je g o uwagi i odniesienia (poprzedzone skrótem cf.).

karm ić, ił, i, c z. nied o k., z k a rm ić . u k a rm ić d o k . , Boh. k rm iti, k rm jm , k rm jw á m ; Slov. krm jrri; Sorah. 1. k o rm u , z k u h u y u , k u b la c ż ; Sorab. 2. k a rm isc h tu c z y ć , k u b la s c h ż y w ić ; Vinel, re d iti, je sti d a ti, p iz h a ti, s h p is h a t, s h iv it, p ita ti, tip ia ti, k o jiti; Carn. ré d im , p ita m , sh p is h a m , k e rm iti p a b u la ri; C r o a t k e rm iti, k e r m im , h ra n iti, p ita ti, g o iti; Dal. p ita ti, h r a n iti; Rag. g o itti; Bosn. g o itti, to v iti, p itta ti, h ra n iti; Ross. KopMHTb, KopMjuo, n m a T b , ynMTaTb; Eccl. cyx.rb ôim i: 'd a w a ć k a rm ią , je d ło . p o k a rm , j e ś ć i p ić d a w a ć ’:

s c h a d zk a . * sch a ck a . z ch a d zk a , i, ± ; Boh. sch ù ze, sch ü zk a, (sc h ù d ce k lu b ista): Slov. sch u z-

ka, sc h á ze n j, sg jti; Sorab. 1. z an d żen o , zro m a d n iż e żo ; C a m . S h o d , sh o d ish e , sbiralshe; Viiid. k u p e i.h az an je , sberi.he, sprauli.he,.hod, bratou.hina, sbirali.he, vkupspravi.he, sbor; Croat. zh o d isch e; Ross, cxojtb. cxojtKa, c x o ą6 n m e, coHMHure, c o h m i, (cf. sejm ); Eccl. c u m ie , chhc- mecTBie, ebinbCTBHt", cbSpaw-me; 'sc h o d z en ie się do kupy, zg ro m ad zen ie się, skupienie się ludu. abo m iejsce sk u p ien ia, sch o d zen ia, zejścia s ię ’.

2 . T Y P Y D E F IN IC J I

W Słow niku w ystępują w szystkie m ożliw e typy definicji;

a) synonim iczne, np.:

a g io "naddatek, p rz y d an ie ’, b atog "bat, kij, palica, p a to g ’, ch w y ta cz ‘łap a cz ’, deklarow ać

"ośw iadczać, o zn ajm iać, o b w ie sz c z ać ', d elek ta cy a "delektow anie się, rozkoszow anie, ucieszanie, u c ie c h a ', ga b a n ie "napastow anie, d ra żn ien ie ’, m nogość "m nóstw o, w ielość, liczn o ść’, potępieniec "p iek ieln ik ’;

b) realnoznaczeniow e, np.:

algieb ra "nauka rachunków za p o m o c ą z ró w n a ń ’, 2. *bat "miara płynnych rzeczy", baw et ‘w stro­

ju kob iecy m , zasło n a p rz ed p ie rś n ia '. b lech arz "w ybielacz płó cien , w o s k u ’, brodn ia "gatunek sieci ry b ie j’, m ata "plecienie czw o ro g ran n e z słom y, zielska, trz c in y ’, m a sztela rz ‘starszy stajenny',

p o d k a n o n ier ‘w artyleryi p o d o fiey e r’, roraty "nabożeństw o ad w en to w e ’;

c) strukturalno-znaczeniow e, np.:

c ie k a w ie c ‘czło w iek c ie k a w y ’, czu b acz "zw ierzę ja k ie k o lw ie k c z u b a te ', d ep tałn ia "gdzie się co

d e p c e ’, d łu żyć się "długi zaciągać, w długi w p a d a ć ’, łak om ca, łak om ieć "człow iek łakom y’.

* o b łą k a n iec "człow iek o b łą k a n y ’, odjem n y "m ogący być o d ję ty m ', plasn ąć "z plaskiem u p ad ać’, r o zcień czy ć ‘cień szy m u c z y n ić ’, szafarzyć "szafarzem być, szafarstw em się tru d zić ’.

d) strukturalne, np.:

bite 'nijak imiesl. o d B ić ’, czysto 'adv. adj. c zy s ty ', d rzew k o 'D em in. sło w a d rz e w o ’, g a b in e­ tow y ‘od g ab in e tu ’, g ęsio w y 'o d g ę śli’, goryw ać 'frequ. verbi g o rz e ć ’, ja śn iu ch n y , ja śn iu sk i, ja śn iu sien k i, ja śn iu sien ieczk i, 'intens. adj. ja s n y ', kąsanie 'subst. verb, k ą sa ć', k ijek 'dem in. nom.

k ii', klocow y 'o d k lo ca ', 2. lub o 'adverb, adj. lu b y ’, n a g o ‘adv. adj. n a g i’, p o zw o w y ‘od p o zw u ’,

roln iczy 'o d ro ln ic tw a', sczesy w a ć 'c z. dok. V erbi C z esa ć ’;

e) gram atyczne, np.;

2. ci ‘w liczb. mn. zaim k. T e n ', 3. ci ‘trzeci przyp. zaim k. T y ’, d rożej ‘C om par. A dverb. D ro ­ g o ’, ja 'p ro n o m . prim ae p e rso n .', jej ‘G enit. Fem in. pionom , on, ona, o n o ’, gorszy 'c o m p a rativ u s adj. Z ly ‘. lep szy ‘com parat. adj. d o b ry ', lu d zie ‘p luralis nom . c zło w iek ’, m ną ‘instr. pronom . ja ',

m y ‘pierw szy przypadek liczby m nogiej zaim ku o so b isteg o J a ’, m ialczéj ‘com p, adverb, m iałk o ’, nasz ‘pronom en p ossesivum prim ae personae p lu ralis’, pierw ej ‘co m p arat. adverbi p ie rw ’, prze- strzenn iej ‘com par. A dverb, p rz estro n n o ’, w a sz ‘Pronom . P ossess, secu n d ae perso n ae P lu ra lis', w iększy ‘C om par. Adj. W ielk i’;

f) definicje per oppositionem , np.:

dob ieżny. d o biegający (oppos. odbieżny). m ądrość (o p p o s. głu p o ść, głup stw o ), m ądry, m ądr

opposit. głupi, m iody, *m łod, oppos. stary, m o k ro opp o s it. sucho, naziem n y , oppos. podziem ny,

och iu d n y. o ppositum nieochludny = niechlujny, nieschlujny.

g) definicje łączone, np.:

ch ęd ożyciel ‘ten, co chędoży, o czy ścicie!’, ch oro ‘przysłk. p rzy m io tn . chory, niezdrow o, sła­

b o ’, h ajd am ak , hajd am ak a ‘w łaściw ie K ozak Z ap o ro zk i, lo tro stw em żyjący; łotr, ra b u ś', pod-

karm 'p o d k arm ien ie. podpasanie. daw anie tyle, by sobie p o d jeś ć ’, p or w a n iec ‘poryw acz, który

po ry w a’, szla ch etk a qua si dem inut. nom. szlachcic; gołota, chudy s z la c h c ic '. *zam eczn ik ,

*zam k arz ‘rzem ieślnik od zam ków , śló sarz'.

Do najczęstszych sposobów objaśniania znaczenia w yrazów hasłow ych należą

definicje synonim iczne. W Słow niku w ystępują definicje

a)

jednym synonim em , np.:

afirm a ty w e ‘po tw ierd zają c’, allod yaln y ‘d z ie d zic zn y ', *ju w a n t 'p o m o c n ik ', ko m iczn y 'śm ie-

sz n o zab aw n y ’, litościw y, lutościw y, litośny m iło sie rn y ’, p o sa d zk o w y p o d ło g o w y ’, p od m ów ca ■podmawiacz’, p ow in szow an ie ‘gratu lacy a’, p rzy g o to w y w a cz ‘p rz y rz ą d zicie !’, rozm arn ow ać ro z trw o n ić ’, taniość, tann ość ‘n ied ro g o ść’ * u b ytk ow y, * u b y szo w y ‘u m n ie jsz aln y ’, u chod zień ‘zb ieg ’;

b) z dw om a synonim am i, np.:

* a b d a n k o w a ć ‘odpraw iać, a b sz y to w ać ’, L bat, *bata ió d ź , łó d k a’, b ląk acz 'b łąk ający się.

tu ła c z ’, * czered a ‘m otloch, h a ła stra ’, czyn ić, ‘działać, ro b ić ’, d ekok t ‘w yw ar, w y w arzy n y ’, d en ty ­

sta ‘łekoząb, z ę b o le k ’, d op ełn iacz, d op ełn iciel ‘dopełniający, w y k o n y w acz’. d ozieracz, dozierca

‘do zo rca, d o g ląd acz;, e w ak u acya ‘w ypróżnienie, ru g o w a n ie ’, gab an ie ‘napastow anie, drażn ien ie’,

g a d u lstw o ‘gad atliw ie, p a p la n ie ', gan ienie ‘nagana, g a ń b a ’, len u n g ‘lata, ż o łd ’, m edyk ‘lekarz,

d o k to r', p o d leg ło ść ‘dep en d en cy a, z aw isło ść ’, p od m u ch ‘poddym anie, p o d d ę cie', *pow iszow ano ‘p o m ierzw io n o , p o w ik ła n o ’ p ow iara ‘zabobon, p o w ie ran ie ’ p rotokoł ‘spis, sp ise k ’, u ciskacz ‘ucie­ m iężycie!. u c is k a ją c y ’;

c) z trzem a synonim am i, np.:

b a ta lia ‘b itw a, akcya, p o ty cz k a ', **b aw a ‘baw ienie się, zabaw a, z atru d n ie n ie ’, cisk ‘ciskanie,

rzucanie, r z u t', d m u ch ‘dm u ch n ien ie, dęcie, d m a ’, d ozn aw acz, d o zn a w ca ‘doznający, dośw iad­ czający, d o c h o d z ą c y ’, d ra p a cz ‘drapieżca, drapieżnik, z d z ie rc a ’, ga szk ow ać 'gachow ać, gamara- tow ać, d w o rz y ć ', m a m liw y 'łu d n y , m am iący, łu d zą cy ’, m ęka ‘m ęczenie, m ordow anie, trapienie',

n ieczo sa n iec ‘n ieo k rzesan iec, nieulizany, g ru n d a l’, *n ied arn y 'n iep o m y śln y , nie zdarzający się,

n ie z d a rz o n y ', n ie d o w ia r stw o ‘niedow ierzanie, niew iara, n ieu fn o ś ć ’, płochość, płochliw ość ‘pierz- ch liw o ść, lekkość, n ie s ta te k ’, p otężn ość ‘m oc, siła, p o tęg a ';

d) z czterem a synonim am i, np.:

bad ać ‘ro zb ierać, roztrząsać, przew ażać, d o c h o d zić ’, b ezk o st ‘ciastoch, flak, lelek, zniew ie-

śc ia ły ’, c ien k o ść ‘n iegrubość. niem iąższość, szczupłość, d e lik a tn o ś ć ’, ciżba ‘cieśń, tłum , tlok, śc is k ', 1. d e n n y ‘scyjatyczny, dnaw y, artretyczny, su ch o b o ln y ’, dero g a cy a ‘uw łoka. ujma, ubliże­ nie, n a ru sze n ie ’, m ed y a cy a ‘w d aw an ia się, instancya, oręd o w n ictw o , p o śrzed n ictw o ', protekcya ‘o b ro n a, o ch ro n a, szczyt, o p ie k a ’, p ro w en t ‘intrata, dochód, urodzaj, krescen cy a’, p rzybycie ■przyjście, p rzy b y w an ie, p rzypłynienie, p rz y ja zd ’;

e) z w ięk sz ą liczbą synonim ów , np.;

b ezk szta łtn y ‘nieforem ny, n ieukształcony, kształtu nie m ający, niezgrabny, nieociesany, nie­

o k rz esa n y ' 1. d ek a ‘p rzykryw anie, przykryw ka, nakryw ka, nastołka, naścielnik, dyw dyk, derba'

d elik a ck i ‘p ieszczo n y , w ym yślny, w ykw intny, p rzysm aczkow y. w ytw orny, d e lik a tn y ’, d ozór ‘do-

zieranie, d o g ląd an ie, p ilnow anie, strzeżenie, d o z o ro w an ie’, głu p iec ‘niem ądry, błazen, dubiel. pień. cym bał, d uda, cietrzew , m a ta cz ‘krętarz. m achlarz, kłam ca, w y k rętarz, łgarz. szalb ierz’, niezbedni-

ca ‘b rzy d n ica. plu g aw ica, k o czkodan, szpetne babsko, ję d z a, larw a, m aszk ara'.

D efinicje synonim iczne składać się m ogą z synonim ów m ających postać w y­

razów i/lub zw iązków frazeologicznych, np.:

darm opłoch, ‘tchórz, który się sw ego cienia boi, którego pęcherzem w ystraszysz, który się i m y­

szy z lę k n ie ’;

d yb id zb an , d yb iku fel. 'm o cz y w ąs, m oczym orda, zdechł n a kieliszek, szu k ający , żeby się u p ić ’: m oczyw ąs, m oczym ord a. ‘pijan ica w ielki; gęba u niego ja k cholew a; leje ja k n a kam ionkę; ku­

fel mu patrzy z oczu; k u fe l’;

pu stak , ‘p usta głow a, pusty człow iek, płochy figlarz, fiu, fiu, św is zc zy p a ła ’.

Przytaczanie synonim ów nie je st w ystarczającym sposobem objaśniania treści

znaczeniow ej wyrazu. M im o to Linde stosuje tę praktykę bardzo często, w yraźnie

naśladując w tym Knapiusza, dla którego um ieszczanie po haśle synonim ów (w y­

razów jednoznacznych i bliskoznacznych) było celem sam ym w sobie* . W The-

s cm rusie synonim y znajdują się zaraz po haśle, zam iast lub obok definicji. Podob­

nie jest w Słow niku Lindego. Synonim y podaw ane są tutaj czasam i przed w łaści­

w ą definicją wyrazu hasłow ego lub po niej, np.:

pręgierz, a, m .. p ra g , p ręga, praga. z M cm . d er P ran g er [o d pow iedniki innostow iańskie]; ‘ka­

tow ski słup, u którego w inow ajców na hańbę p u b licz n ą w ystaw ują, sm agają, p iętn u ją e tc .'. Jeżeli się nie ziszczę, pozw alam sm agać m ię na w ieczn ą hańbę pod pręgierzem . Jak. B aj 228;

ok ołook op y, p lur.. cvrk u m w allacv e. U m schanzung. B ersch an zu n g en , ‘szan iec połow y, złożony

z przed p iersien ia i z row u, broniony m alem i n aro żn ik am i’. Jak. Art. 3,306;

p o zw oliciel, subscriptor, ‘ten, który przy kim stoi w jak iej rz e c z y ’. M ącz. zezw oliciel;

brzu ch acz, b rzu ch a l, 'cz ło w iek z potężnym b rz u ch e m ’. Kpcz. Gr. 3 p. 139. k a łd u n :

d o zorstw o, ‘urząd d o z o rcz y ’, das A ufseheram t, d o z o ro w an ie , m ienie d o z o ru , p ieczo ło w ito ść.

Typowe dla praktyki leksykograficznej Lindego je st też odsyłanie do synoni­

mów (po definicji lub na końcu artykułu hasłowego), poprzedzone skrótem c /., np.:

* ch ow an iec, ‘który się u kogo c h o w a ’ (cf. w ychow aniec);

głup iec, ‘niem ądry, błazen, dubiel, pień, cym bał, duda, c ie trz e w ’ (cf. dureń, błazen); szarm an tsk i. 'N iem e. P .P ’. cf. fraczek, fircyk, fiutyniec;

m elan k olik , ‘niew esoły, ponury, m ala n k o lik ’. Cn. Ad. 691 (cf. kw aśny, zasęp ił się, w esoły ja k

Świnia w deszcz).

a b la k to w a ć, 'w o grodnictw ie gatunek ro zm n ażan ia d rzew u ro d zajn y ch , p o d obny do o d k ład a ­

n ia'. Kluk. Rośl. 1, 111. A blaktow anie, Kluk. ib. (cf. szczepić, odkładać, oczk o w ać, kożychow ać).

6 W przedm ow ie do T hesaurusa K napiusz pisze: „S y n o n y m a n u lla p aen e u sitata neglexi, ut aliud alii quaerenti occurreret, sed quod notius vel sig n ificatiu s visum e st illustravi".

Z reguły je d n a k synonim y nie są w Słow niku w yraźnie oddzielone od definicji.

W ystępują bezpośrednio przed lub po definicji właściw ej, tw orząc w ten sposób

definicję łączoną, np.:

ch ęd o ży ciel, ‘ten, co chędoży, o czy ścicie!’; * d m u ch a cz, 'd y m acz, co d m u ch a ’;

za m ie śc ie , ‘zag ro d zie, m iejsce za m ia ste m ';

d o p ch a ć, ‘tło czy ć, żeby n apełnić, dotłaczać. nabijać, ładow ać, p ak o w ać’; w y w ija cz, ‘w y w ijający, co w y w ija ’;

ra jo w y , ‘rajski, o d ra ju ’;

n u d n ie, n u d n o , 'adverb, adj. nudny; c k liw o ’; serd eczk o , 'dem . N om . serce; serd u szk o '.

O tym , że w Słow niku Lindego synonim ika nie pełni tylko roli definiującej,

św iadczyć m ogą liczne przykłady podawania:

a) synonim ów jednoznacznych (w spółrdzennych) i odm ianek fonetycznych

w yrazu hasłow ego, np.:

* g a n ieb n y , ‘h a n ie b n y ’; g a ń ca , 'g a n ic ie l';

o b g r u p sz y , p rz y g ru p s zy ’;

g łu p a w y , ‘głu p taw y , głupow aty, p rzy g łu p szy ’; * p otęp a, ‘p o tę p ia n ie ’:

b) synonim ów opatrzonych gw iazdeczką (kw alifikow anych jak o archaiczne,

prow incjonalne, gm inne), np.:

d e r h a , d era. ‘kilim , *nastołka, d e k a ’;

p o w in o w a ctw o , pow in ow atość 1 a) ‘*przybużeństw o. k re w n o ść ’; sza fa , sza fk a , sza feczk a ‘*alm arya, *olm orya, sk rz y n ia p rz y w y ższa ’; za m ieść - §. I) ‘zarzucić, zacisnąć, * zak id ać’;

za sz a ch ro w a ć , ‘szach ru jąc zam ienić, zarobić, * zatachlow ać, z am ac h lo w a ć';

c) synonim ów obcych, np.:

o k o ło o k o p y , ‘cy rk u m w alla c y e ’; * p o m ie stn y , ‘p a rty k u larn y ’; sz c ze ln y , ‘d y c h to w y ’; sp rzy m ierzeń sk i, ‘a llian tsk i’.

Przy wyrazach hasłow ych reprezentujących określone kategorie (typy) sło­

wotw órcze w ystępują dość regularnie definicje strukturalno-znaczeniow e. Zw raca

uwagę fakt, że niektóre kategorie (typy) słow otw órcze opatrzone zostały jed n o li­

tymi pod względem strukturalnym definicjam i, inne natom iast m ają definicje

mniej regularne pod względem budowy. 1 tak na przykład przym iotniki odrze-

czow nikow e o strukturze sem antycznej 'taki ja k ’ z w yspecjalizow anym w tej

funkcji sufiksem -owaty opatrzone są najczęściej definicją o postaci „na kształt +

rzeczow nik” , por.:

boch en k ow aty. ‘na kształt b o c h n a ’; h rzegow aty. ‘na kształt b rzeg u ’; cycow aty, ‘na kształt c y có w ’; dzio b o w a ty , 'n a k ształt d z io b a ’; figow aty, ‘na kształt fig ’;

g ałeczk ow aty, "na kształt g a le cz k i’; gw ia z d o w a ty , ‘na k ształt gw iazd) ’; ja jk o w a ty , ‘na kształt ja jk a ’; ja rzm o w a ty , 'n a kształt jarz m a’; k ieliszk o w a ty , ‘na kształt k ieliszk a’.

Podstaw ę do przyjęcia, że w form acjach odrzeczow nikow ych z przyrostkiem

-ow aty chodzi o w skazanie relacji podobieństw a pod w zględem kształtu, znaj­

duje Linde w cytatach, por.:

ja jk o w a ty , ‘na kształt ja jk a ’ („K ształt ja jk o w a ty ogn isk a p iecó w ch y m iczn y ch n a jw y g o d n ie j­

szy, fig u r a elliptoidea, p a ra b ó lica ”. Krum l. Chy. 20);

k ieliszk o w a ty , ‘na k ształt k ielisz k a’ („K ształt k w iatu tego je s t k ielisz k o w aty ” N. Pani. 13,65);

sk rzy p co w a ty , ‘na kształt sk rzy p có w ’ ( - Botan. L iście sk rzy p co w ate, p a n d u r ifo m te fo liu m ,

okrągław o zakończone, m a boki na kształt skrzypców w ycięte. Bot. N ar. 55).

O dnotow ać jed n ak trzeba, że nie w szystkie hasła opatrzone d efin icją o postaci:

„na kształt + rzeczow nik” m ają w Słow niku dokum entację cytatow ą. O tym, że

Linde stosuje raczej definicję uogólnioną (teoretyczną), św iadczą przykłady haseł,

których znaczenie realne (udokum entow ane cytatem ) różni się od znaczenia

słow nikow ego (podanego w definicji), por. np.:

R egularną postać m ają też w Słow niku definicje formacji z sufiksem -czyk o zna­

czeniu ‘m łody’ w odniesieniu do wykonawców zawodów, np.:

a p tek a rczy k , 'c ze la d n ik a p te k arsk i’; b la ch a rczy k , ‘czelad n ik b lac h arsk i’; d ru k a rczy k , ‘czelad n ik d ru k a rsk i’; g a rb a rczy k , ‘c zelad n ik g a rb arsk i’; k sifg a r c zy k , ‘cze la d n ik k sięg arsk i’: m in ca rczy k , ‘czelad n ik m in carsk i'; p iek a rczy k , ‘czelad n ik p iek a rsk i’; ślo sa rczy k , 'c z e la d n ik ślo sa rsk i’; w a łk a rczy k , ‘czelad n ik w a lk arsk i’.

O pis kilku haseł z sufiksem -czyk świadczy, że dla Lindego są to formacje demi-

nutyw ne7, por.:

b a n k ierczy k , dem ., ‘m ały bankier; czeladnik b a n k ie rsk i’;

k a r c zm a r cz y k , 'zdrobn. rzeczow a, karczm arz; chłopiec k a rcz m a rsk i’; Ciesielczyk, ‘ciesielski czelad n ik albo c h ło p ie c ’;

ćw iek a rczy k , ‘czelad n ik lub chłopiec ćw iek arsk i’.

Linde nie zauw aża, że form acje typu kupczyk, krawczyk, kuśnierczyk mogą być

nacechow ane stylistycznie (= kupiec, kraw iec, kuśnierz z odcieniem lekceważe­

nia, pogardy), m im o że ekspresyw ną w artość tych form acji dokum entują niekiedy

cytaty, np.:

k u szn ierczyk , 'czelad n ik kusznierski' („Szew czyk, kraw czyk, kuśnierczyk. gdy się ustroi w bła­

w aty, p o rz u ciw sz y igłę, a p rzy w iąże się do szabli, rozum ie, że szlach cic” M on. 73, 578).

Innym przykładem objaśniania wartości znaczeniow ej wyrazu na podstawie

w iedzy gram atycznej leksykografa są w Słow niku rzeczow niki ekspresyw ne z su­

fiksem -ina, -isko. N a tem at ekspresywnej funkcji tych form antów Linde tak pisze

w P raw idłach etym ologii:

W fo rm o w an iu zd ro b n iały ch im ion, przystępujem y do W ło sk ieg o [...]; zdro b n io n e z pożałow a­ niem ka p elitsin a , ta b a kie rczyn a = biedny kapelusz, b iedna tabakiera; zak o ń czo n e na ohydę kapclii- sisko, la b a kie rczysko (W stęp. s. LIV).

7 L in d e w id ział tu z apew ne dem in u ty w n y sufiks -ik, tak ja k w form acjach typu m yśliw czyk z.drobn. rzeczow a, m y śliw ie c ’, -§ ‘chłopiec m y śliw czy ’.

E tym olog tedy p o w in ien sobie sporządzić dokładny sp is zak o ń czeń , z w y szczeg ó ln ie n iem tych znaczeń, jak ic h p rzez te zak o ń czen ia n abierają słow a. N a przy k ład zak o ń czen ie 3) -skos w yraża ohydę, pogardę: zam czysko, suknisko, w ilczysko [W stęp, s. LV).

Zgodnie z przekonaniem o jednorodnym zabarw ieniu em ocjonalnym sufiksu -

ina Linde niemal w szystkie form acje ekspresyw ne z tym sufiksem objaśnia defi­

nicjami zaw ierającym i przydaw kę biedny. Zw raca przy tym uw agę fakt, że cechą

definiow anego przedm iotu, która wzbudza uczucie „pożałow ania”, je s t stale nie­

w ielka w artość przedm iotu, w skazyw ana zw ykle p rzydaw ką m izerny (wyjątkowo:

ubogi, nędzny, niew iele wart). Dotyczy to zarów no rzeczow ników żyw otnych, jak

i nieżyw otnych, np.:

ch alu p in a. 'b ie d n a m izerna c h ału p a ’; charcina, ‘biedny, m izerny c h art’; chuścina. 'b ied n a, m izerna c h u stk a ’; ku pczyn a. ‘biedny m izerny k u p iec’; m ieścina, ‘biedne, ubogie m ia sto ’; nożyna, ‘biedny nóż, niew iele w a rt’; szab lin a, ‘biedna, m izern a sz ab la'; żołn ierzyn a, ‘biedny nędzny ż o łn ie rz ’.

Występujące w definicjach przymiotniki: mizerny, ubogi, nędzny w skazują na jed ­

ną i tę samą cechę definiowanego przedmiotu (niew ielką wartość), podczas gdy w cy­

tatach przydawki wskazują czasem na inne cechy przedmiotu, por.:

mościna. ‘most biedny, m izerny’ (..M ościny stare”. Kosz. Lor. 161 b.).

Podobnie odzwierciedleniem świadomości gramatycznej Lindego są definicje rze­

czowników ekspresywnych z sufiksem -isko. Wyrazem przekonania, że formant ten

„wyraża ohydę, pogardę”, jest przydawka paskudny, szpetny. Natom iast cechą defi­

niowanego przedmiotu, wzbudzającą uczucie „pogardy”, jest nieforemność przed­

miotu, wyrażana za pom ocą przydawek niezgrabny, nieforemny, niekształtny. Jedna­

kowo pod tym względem definiowane są rzeczowniki żywotne i nieżywotne, por.:

bagn ecisk o, 'niezg rab n y , paskudny b ag n et’; chuścisk o, 'p ask u d n a, nieforem na c h u sta ’; du k acisk o, ‘szpetny, nieforem ny d u k a t’; kob iecisk o, 'n iezg rab n a, szp etn a k o b ieta ’; lw isko, ‘lew n iekształtny sz p e tn y ’;

lo p a cisk o , 'p a sk u d n a , n iefo rem n a ło p a ta ';

o g r o d z isk o , 'sz p e tn y ogród, niekształtny, n iefo re m n y ’.

N iem al w szystkie rzeczow niki z ekspresyw nym sufiksem -isko opisuje autor

Słow nika ja k o form acje jednorodne pod w zględem wartości em ocjonalnej i se­

m antycznej9. I znów , ja k w przypadku rzeczow ników na -ina, Linde „nie zauw a­

ża”, że cytaty w skazują niekiedy na inną niż podaną przez niego w definicji cechę

przedm iotu, a naw et na inny (dodatni) w alor em ocjonalny form acji, por.;

d o k to rzy sk o , 'n iez g ra b n y d o k to r’ („O tó ż i nasze kochane doktorzysko! w esele będzie zupeł­

n e!” Teal. 20, b. 10);

b ałw a n isk o , 'z przy o strzen iem : brzydki, niefo rem n y bałw an, b o ży sk o ’ („ S to ją tam sm utne bo­

gów b ałw an isk a ” C.hrośc. Luk. 82);

k a rczm isk o , 'b rz y d k a k a rcz m a ’ („G o ściń ca blisko stało o p u sto szałe i stare karczm isko” Pol.

Arg. 186);

o lb rzy m isk o , ‘szpetny o lb rzy m ’ („P rzerosłe o lb rzy m isk o ” Zab. 9.33. Z abł.);

p sisk o contem n. ‘pies b rz y d k i’ („P sisko stare niezdatne oddano do bydła". Kras. Baj. 22); w ąsisk o. ‘szp etn y niek ształtn y w ą s ’ („O padłe w ąsiska" M on. 70, 172).

N aw et, gdy w cytatach pojaw ia się przydaw ka biedny (w ykładnik uczucia

„pożałow ania” ), Linde interpretuje to jak o przykład jednostkow ego albo wręcz

niew łaściw ego użycia form acji na -isko, por.:

d ziew czy n isk o , d ziew czysk o, 'z p o g ard y ’ („Z now u się P io tr C h ry stu sa przed biednym dziew-

c zy sk iem z ap iera ” . W. Post. Mn. 262. Z pożał.. B iedna dziew czy n isk o . zdaje się, że w głow ę zacho­ dzi. Teat. 27, 16)10;

2. k o cisk o , kot szpetny, n iezgrabny („O tóż przyszło to biedne kocisko. darm om go tak daleko szukała. Teat. 14, d., 30. raczej: b ied n a kocina).

D efinicje strukturalne w ystępują w Słow niku regularnie przy hasłach repre­

zentujących następujące typy formacji;

a) rzeczow niki zdrobniałe (dem inutiva), np.:

ą Z u p ełn ie sp o rad y czn ie p o jaw iają się w definicjach tego ty p u form acji przydaw ki w skazujące na inną je s z c z e p ró cz n iefo rem n e g o kształtu cechę p rzed m io tu (a rm a cisk o 'w ielk a niezgrabna a rm a ta ’, b ó cisk o . b u cisk o 'b o t stary, brzydki, n iek ształtn y ’, h ą jd u czy sk o 'h a jd u k przerosły, nie­ z g ra b n y '. k lin isk o ‘gru b y niefo rem n y k ij’, lodyżysko ‘łodyga gruba, n iefo re m n a ’).

10 Jed y n y m p rzy k ła d em form acji ekspresyw nej n a -isko, opisanej w Sło w n iku ja k o posiadającą n ieje d n o ro d n ą w arto ść em ocjonalną, je s t hasło w łoszysk o z k w aiifk ato rem m iser el contem n. (bez definicji).

d rzew k o 'D em in. sło w a d rz ew o '; d ziurka 'dem in. nom in. d z iu ra ’; gołąbek, 'dem in. subst. g o łąb '; k ijaczek , k ijaszek ‘z.drbn. rz. k ija k '; kijek 'dem in. nom . k ij’;

k oszyk 'dem in. nom. k o sz '; łezka 'dem . nom. Iza"; m ydełko 'dem . nom. m y d ło ’; nożyk 'dem . nom. n ó ż ’;

b) intensiva, np.:

g ęściu ch n y 'intens. adj. g ęsty ’;

g łu p iu ch n y. głu p iu sień k i, głup iu teń ki. głu p iu tk i, glu p iu sin eczk i ‘in ten siva adj. g łu p i'; ja śn iu ch n y , ja śn iu sk i, ja śn iu sien k i, ja śn iu sien ieczk i 'intens. adj. ja s n y ’;

letn iu ch n y, letn iu ch n o adv. 'intens. adj. letn i’;

m atu ch n a, m atula, m atulka, m atuleńka, m atusia, m a tu sień k a , m a tu sien eczk a , m atun ia, m atyńka, m ateń ka 'dem in. blanda nom. m atk a’;

c) przysłówki odprzym iotnikow e, np.:

hojn ie, h ojn o 'adv. adj. h o jn y ’; ja d o w icie 'adv. adj. jad o w ity ';

k rzyw o, *k rzyw ie 'adverb, adj. k rzy w y ’;

2. lub o 'adverb, adj. lu b y ’;

n u d n ie, nu d n o 'adverb, adj. n u d n y ’; przykro, * p rzy k rze 'adverb, adj. p rzy k ry ’;

d) przym iotniki odprzym iotnikow e (definicja przyjm uje najczęściej postać w y­

rażenia przyim kowego: „od + rzeczow nik”), np.:

d ep u tack i 'o d d e p u tacy i’; g a b in eto w y 'o d g ab in etu '; h erb atn y ‘od h e rb aty ’; ig rzy sk o w y 'o d ig rzy sk ’; ja r zm o w y 'o d ja rz m a ’; k a d zio w y 'o d k a d zi'; lam u so w y ‘o d lam u sa’;

m ły n a rsk i 'o d m ły n a rza '; o łta rzn y , o łta rzo w y ‘od ołtarza ; r a tu szn y , r a tu sz o w y 'o d ra tu sza ’

Poza tym definicje strukturalne pojaw iają się niekiedy przy następujących ty­

pach form acji:

e) czasow nikach odczasow nikow ych, np.:

ja d a ć 'c zę sto tl sło w a je ś ć ’;

m aczać 'act. contin. et frec/it. verbi niedok. m o cz y ć’; *m ad!ać się 'freąu, verb, m odlić się ’;

sczesa ć 'cz. dok. verbi c z e sa ć ’;

f) im iesłow ach, np,:

c h o w a n y 'im iesł. czasu przeszłego części biernej sło w a C h o w a ć '; k w ieco n y 'part, verbi k w ie cić ’;

p r z ew iezio n y 'part. verb, przew ieść ’;

g) rzeczow nikach odsłow nych, np;

ch o w a n ie ‘Subst. verbale we w szystkich znaczeniach sło w a c h o w a ć ’; ję cie ‘subst, verbi j ą ć ’;

m a r cie 'subst. verb, m rze ć ’; m rzeć, m ełcie 'subst. verbi M le ć ’; najęcie 'subst. verb, n a ją ć ’; rycie a) actio 'Subst. Verbi R y ć ’.

W wielu wypadkach definicje strukturalne są niepełne, nieprecyzyjne albo

w ręcz błędne. W ydaje się, że Lindemu chodziło przede wszystkim o wskazanie

relacji sem antycznej (a nie formalnej, por. np. lepszość "compar. nominis dobroć’

m iędzy form acją a podstaw ą słowotwórczą. Przem aw iają za tym przykłady takich

definicji, jak:

g ó rn ick i, g ó rn iczy 'o d g ó rn ictw a lub g ó rn ik ó w ’ ; p isto le to w y 'o d p isto le tó w ’;

p ra ln y 'o d p ra n ia ’ ; r o ln iczy 'o d ro ln ic tw a ’ ; ssa ln y 'o d ss a n ia ’;

Zapew ne też nie zaw sze potrafił Linde praw idłow o w skazać podstaw ę sło­

w otw órczą definiow anej form acji, por. np.:

ch ło p eczek 'zdrbn. rzeczow n. chłopek, c h ło p czy k ’; głup tas, niby ‘dem in. nom . g łu p ie c ’;

półka, pułka 'dem . nom . p o łic a '; sk a rb iczek 'dem . Nom. s k a rb ’; *stajad ło 'dem . nom. stajan ie’.

N ieprecyzyjne z konieczności są definicje strukturalne, którym i opatruje lek­

sykograf hasła szeregowe, por.:

d ołek, d o łeczek 'zdrobn. rzeczow n. d ó ł’; nap ięcie, n ap in an ie 'subst. verbi n ap iąć’; płocho, p ło ch liw ie 'adverb, adject, p ło ch y ’;

cen ien ie, zacen ien ie, ocen ien ie ‘rzec zo w n ik sło w a c e n ić ’.

3. Ź R Ó D Ł A D E F I N I C J I

Linde bardzo często definiuje wyrazy hasłow e, przejm ując objaśnienia swoich

poprzedników: M ączyńskiego, Knapiusza, Troca, W łodka, D udzińskiego, np.:

d łu b acz 'drożycie!, co w ydłubuje n. p. koryta, c zó łn a ’. W łod.: garg a ry zm ‘płókanie g a rd ła ’. Dudz. 38;

h an ieb n ik "hańbiarz, om ow ca. szacow nik, przechera, vitiligator. M ącz.: m ela n k o lik ’N iew esoły, ponury, m ela n k o lik ’. Cn. Ad. 691;

*m ąd row n ia ‘n a u cz n ia ’. Ir ,

m azin et, m a cin et ‘rak m orski pająkow i p o d o b n y ’. Włod. ex C n a p ii Th. ; sław iciel ‘ w ychw al acz, pra edicator. Mącz.

C harakterystyczne dla praktyki L indego je st zestaw ianie obok siebie definicji

z różnych źródeł słow nikow ych, np.:

gardlin a, g arlin a "kłóć’ Cn.Th. 282. ‘snop prostej a rów nej sło m y ’. W łod.. gastrzyca ‘kustrzyca, guzica, huzica, rz ąp ’. Cn. Th. ‘ku p er u p ta k a ’. Włod.',

rycw erk i ‘w y cw erk i, łam anie, strzępienie głosu, trzęsien ie g a rd ła ’. Cn. Th. 1300. Dudz. 36.

‘trele w śp ie w a n iu '. W/od.:

sk rzyb ać ‘w y sk ro b u jąc zam iatać błoto, g n ó j’ W łod., ‘skrobać co p rz era źliw ie ’. Dudz. 57; *stu m iec ‘pew ny gatunek rzem ie śln ik ó w ' Tr. ‘kam ien iarz, śn icerz k a m ie n i’. Bandtk.

K onsekw en cją przejm ow ania objaśnień znaczenia wyrazu z innych źródeł jest

fakt, że w słow niku języ k a polskiego, jakim je st dzieło Lindego, niektóre hasła

definiow ane są w języku łacińskim (w yjątkow o w innym języku). O bjaśnienia

w języ k u obcym zapisyw ane są zawsze kursywą, np.:

c zło n k o w a n ie 'm em bratitra

ju r y d y k a , ju r y sd y k a 'ju d iciu m nobilitatis, cui p ra e est regius praefectus, vulgo C apilaneus g e ­

neralis, veI a b so lu te G eneralis dictas, sed hoc in qitibiisdam lo t is tantum fit: a lib i roki grodzkie hoc ju d ic iu m vocalur'. Cn T h :

m a n d a t 'sp e c ia lis c o n stitu tio p rin cip is". Farr. 627;

o b lo k a ć się 'd e b n ttis vel h o m in ib u s g ulosis et so rd id is p ro p r ie d icitu Ę objadać się ’ Cn. Th.: o b r a z o b ó r stw o ‘ico n o m a ch ia ' Cn. Th.:

o d jem ek 'v o x obsoleta, sig n ifica t rem aüqitam a v u lsa in ' Zał. Test. 72; p r zy cięższy 'su b g r a v is'. M ącz.;

sz a c u n k o w y ‘a e stim a to r iu s’ Cn. Th. 1095;

fa łd y s z to r ‘fa ld is to r io , u n a d e lle sedie, ch e u sa n o i p r e la li n e lle r í f e s e , w ezg ło w ie do

klę-1 —r, ] ]

c z e m a Tr. ;

k o b ieln e '¡.’en ta b le m en t d 'u n ordre de c o lo n n e ’ Tr.

Trudno stw ierdzić, jaki procent definicji leksykograf przejął z innych słowni­

ków, poniew aż nie zaw sze podaje on źródło, z którego czerpał. Przykładowo

z M ow nika T roca-M oszczeńskiego pochodzą definicje (w wersji dosłownej lub

nieco zm odyfikow anej) następujących haseł12:

b a g n ik ‘ry b a m o rsk a ’ vide T uń czy k (T r-M oszcz: b a g n i k. tuńczyk, ryba m orska);

b o b ro w a ć ‘b ro d zić ja k b ó b r w w odzie, w b ło cie ’ (T r-M oszcz: b o b r u i ę , iako bobr brodzę

w w o d zie, w błocie);

b ron ow n ik , b ron ow łok ‘bronujący, w łó czek ’ (Tr-M oszcz: b r o n o w n i k , bronujący, w łóczek); c era ta ‘w o sk o w an e p łó tn o ’ (T r-M oszcz: c e r a t a , w oskata, w o skow ane płotno);

esk a rp a , ‘sto c z y s to ś ć ’ (T r-M oszcz: e s k a r p a. stoczystość).

N iejednokrotnie Linde form ułow ał definicje w języku polskim na podstawie

niem ieckich definicji M ow nika, por.:

b irb a ‘zn ac zn e g o stanu ż e b ra k ’ Tr. (T r-M oszcz: b i r b a, ein v o rn eh m er B ettler),

*d a rm o w sk i żart. ‘darm o w szystko c h cą c y ’ (T r-M oszcz: d a r m o w s k i , im Scherz: der ailes

u m so n st hab en w ill);

11 U T ro c a h asło m a postać f a ł d y s z t o r z,

O p rz ejm o w an iu przez L indego definicji z M ow nika p o tsko -n iem iecko -fra n cu skieg o M. A. T ro ca w o p raco w an iu S. N a łęc za M oszczeńskiego piszę w arty k u le L in d e w obec Troca, w: Poznań­ skie S p o tk a n ia Język o zn a w c ze , t. X, red. Z. K rężyńska, Z. Z agórski, P oznań 2002, s. 65-75.

1. dych, u Trotza ‘m ięsista sztuka zabitego b y d lęcia’ (T r-M o szcz: d y c h , fleischichtes S tück eines gesch lach teten V iehes);

*had erląb ‘zb ieracz g alg an ó w do papierni w ołając po u lic a c h ’. Tr. (T r-M oszcz: h a d e r l ą b .

H aderlum p, H adersam m ler, peillier. chiffonier, d rillier qui ram asse des ch iffo n s p o u r une papeterie);

em p ir, poet. ’trzecie n ie b o ’ Tr. (T r-M oszcz: e m p i r P oet., d e r dritte H im m el);

*kaw at ‘szabla na kształt n o ż a ’. T r ? (T r-M oszcz: k a w a t, G äbel in G estalt eines M essers).

W ażnym źródłem wiedzy o znaczeniach wyrazów były dla sam ego Lindego

cytaty. Św iadczą o tym zamieszczane w artykułach hasłowych kom entarze leksy­

kografa, np.:

chynąć. m oże je d n o ze słow em kinąć; K napski i w ierny jeg o w ypisarz W ło d ek tłu m aczą to słowo:

raptim funcłere, effundere cursim 'lunąć, raptem co w ylać’; Trotz tłum aczy go ‘ro zp ro szy ć’. - N astę­ pujące przykłady okażą, że znaczy ‘chylić, kłaniać, nakłaniać, skłaniać’ („Tu ledw ie dzień z południa na dół głow ę chynie. Z araz się cień rozciągnie po wszystkiej nizinie". Zim or. Siei. 132; „Król sam zrażony został; lecz podniósł B randenburczyk z konia schynionego" Tward. W. D. 2, 198).

arm ata. §*. W ojsko m orskie, arm ia, flota, [cytaty]. Uwaga. Że w yraz ten arm ata, w szelkie w oj­

sko czyli arm ią oznaczał, dow odem są następ u jące przykłady, w któ ry ch je s t dodane: w odna; n.p. D w a tysiące ok rętó w arm aty w odnej im odjął. Stryjk. 47. i 49.

Jednak nie zaw sze udaje się Lindemu na podstaw ie dokum entacji cytatowej

ustalić w łaściw e znaczenie wyrazu, por. np.:

o b alisk o ’obalenie, nagły u p ad ek ’ („C iężkim ob alisk iem starty z o sta ł” P ilcz. Sen. list. 2, 17); u k rążyć, uk rążać ‘w krążki p o k rajać’ („Z iele to d ro b n o ukrążane, a z o brokiem koniom d aw a­

ne” . Syr. 2 5 3 )13.

Na koniec należy odnotować, że niektórych w yrazów nie definiuje Linde w ogó­

le (np. brać, fartuch, jędza, kiereszować, płaszcz, prosto, stać). Zdaniem B. W al­

czaka „brak definicji przy niektórych wyrazach ze sfery podstaw ow ego zasobu

leksykalnego tłumaczy się zapewne tym, że Linde przyjął jak o swego rodzaju ak­

sjomat, iż znaczenie takich wyrazów je s t intuicyjnie dla w szystkich oczyw iste” .

Zważywszy jednak na to, jak często Linde w yręcza się przy definiowaniu haseł

cytatami lub objaśnieniami swoich poprzedników, sądzę, że brak definicji przy

13 C h o d zi tu zap ew n e o zn aczen ie ‘narzn ąć, n a ciąć n a tzw . k rą ż a k u ’ p o św ia d c zo n e sp o ra ­ d y czn ie w g w arach ( ‘o tra w ie ’ Siepraw m y ślen ick i; 'o k a p u ś c ie ’ C z arn y D u n a jec n o w o tarsk i). Podaję n a p o d sta w ie m ateriałó w S ło w n ik a g w a r p o ls k ic h o p ra co w y w an e g o p rz ez Z ak ład D ialek ­ tologii PAN w K rakow ie.

niektórych wyrazach trzeba by raczej tłum aczyć niedostateczną kom petencją języ­

kow ą leksykografa15.

S. B. L in d e 's D ictio n a ry (1 807-1815) is the first general dictio n ary o f the P olish language in the h isto ry o f P olish lex ico g rap h y in w hich the entries had to be d escrib ed w ith respect to their sem an­ tics. L exical d e fin itio n s are an im portant part o f this d escription. L inde introduces all possible types o f defin itio n s: sy nonym ic, pertain in g to the actual m eaning o f the w ord, structural-sem antic, struc­ tural, g ram m atical, d efin itio n s p e r oppo sitio n em and m ixed d efinitions. S ynonym ic definitions (fo rm ed a cco rd in g to the rule o f substitution) and m ixed ones (a sym ptom o f aspiration for the p o ssib ly fullest sem antic ch aracte ristics o f the w ord) ap p ear in the D ictio n a ry m ost often. On the o th er h and, stru ctu ral-sem an tic and structural definitions, form ulated on the basis o f theoretical- g ram m atical k n o w led g e, are u sually not full, and som etim es indeed incorrect. H ow ever, they are a precio u s source o f in fo rm atio n about L in d e’s lexicographic and linguistic consciousness.

T ra n sla ted by Tadeusz K arłow icz

S ło w a klu czow e: d e fin icja słow nikow a, typy d e finicji, ź ró d ła d efinicji, artykuł hasłow y. K ey w ord s: lexical d efin itio n , types o f definitions, sources o f d efinitions, entry.

15 N a tem a t ko m p eten cji jęz y k o w ej L indego por. mój artykuł P o lszczyzn a S a m u ela Bogum iła L in d eg o , w: J ę z y k po lski. W spółczesność. H isto ria, red. W. K siążek -B ry ło w a. H. D uda. Lublin 2 00 0 , s. 211-219.