M A T E R I A Ł Y I N O T A T K I
S T U D I A N O R W I D IA N A5-6, 1 9 8 7 -1 9 8 8
LISTY WYDAWNICTWA F. A. BROCKHAUS
DO CYPRIANA NORW IDA
O p ra c o w a ła i p rz e tłu m a c z y ła J a d w ig a R u d n ic k a
W S T Ę P
W ocalałych z o sta tn ie j w o jn y zb io ra c h Z e n o n a P rzesm y ck ieg o , z a w ie ra ją cych spuściznę arty sty czn ą C y p ria n a N o rw id a i d o k u m e n ty z nim zw iązan e, p rzek azan y ch B ib lio tece N aro d o w ej w W arszaw ie, z a ch o w ały się listy lipskiej firm y w ydaw niczej F. A . B ro ck h au s a d re so w a n e d o p o e ty (sygn. IV . 6290, k. 11-18). L istów je s t pięć. P isane są dość w y raźn ie i o p a trz o n e d o k ła d n y m i d ata m i, ja k p rz y sta ło k o re sp o n d e n c ji w y d aw n ictw a zn a n e g o z solidności i w zię cia u szerokiej k lien teli. C ztery listy p o c h o d z ą z 1862 r. i m a ją d a ty d zien n e: 5 lu teg o , 5 k w ietn ia, 24 k w ietn ia i 19 g ru d n ia . O s ta tn i no si d a tę 23 lu te g o 1863 r. W im ien iu firm y F. A . B ro c k h a u s (F rie d ric h A rn o ld B ro c k h a u s, ur. 1772, zm . 1823, p rzed sięb io rczy k sięg arz, k tó ry o d 1817 r. d zia ła ł w L ip sk u , dzięki edy cjo m sło w n ik arsk o -en c y k lo p ed y czn y m ro zw in ął sw ój z a k ła d w d u żą firm ę k się g a rsk o -n ak ła d o w ą. Jeg o sp a d k o b ie rc y - w la ta c h 1849-1874 H e n ry k B ro c k h au s - pozostali przy p ie rw o tn e j n azw ie p rz e d się b io rstw a w p o staci: F. A . B ro ck h au s) pisał je tam te jszy p ra c o w n ik nazw iskiem P au l T ró m e l, k tó ry p o d nazw ą firm y w czterech k o le jn y ch listach d o d a w a ł swój p e łn y p o d p is w n a w iasie o krągłym . Listy te , chociaż p isan e w o g ó le od w y d aw n ictw a, w iążą się szczególnie z jeg o se rią B ib lio tek a P isarzy P o lsk ich , p o w sta łą w 1860 r. z in ic ja tywy za tru d n io n e g o w firm ie E ra z m a Ł u k a sz a K asp ro w icza (1 8 3 5 -1 9 2 2 ), P o la ka p o ch o d zą ceg o sp o d C zęstochow y, k tó ry n a stę p n ie był re d a k to re m i k o r e k to re m s e rii1. T ró m e l, p ra w d o p o d o b n ie se k re ta rz (m oże d z ia łu sło w iań sk ieg o w y daw nictw a lub ty lk o serii B ib lio tek a P isarzy P o lsk ich ), pisał listy w ję z y k u fra n cuskim , a były o n e p rze sy łan e do P ary ż a, gdzie w tym czasie m ieszk ał N o rw id .
' Polski słownik biograficzny. T. 12. Kraków 1966 s. 184-185. Autorka biogramu, Zofia Walczy, informuje, że spośród 81 tomów serii, obejmujących polskie piśmiennictwo Wielkiej Emigracji, które wychodziły do 1886 r., dwa ostatnie wydał E. Kasprowicz we własnej księgar ni nakładowej, działającej w Lipsku od 1864 r.
D o c h o w a n e listy firm y F. A . B ro c k h a u s d o sta rc z a ją d anych tylko z je d n e j stro n y , gdyż do tej p o ry nie są z n a n e listy N o rw id a , ja k ie w tym czasie w ysyłał d o L ip sk a , a k tó re p ó źn iej z a p e w n e sp oczęły w archiw um w ydaw nictw a. J e d n a k ju ż pierw szy znan y list do N o rw id a w sk a z u je , że n a jp ie rw o n zw rócił się do B ro c k h a u sa . M ianow icie p rz e d 5 lu te g o 1862 r. p rz e sła ł a u to g ra f sw ojej tr a gedii p t. K ra k u s, p y ta ją c się, czy nie o g ło siło b y je j w ydaw nictw o. L ist z 5 lu te go je s t o d p o w ie d z ią na N o rw id o w sk ą p ro p o z y c ję . W odpow iedzi te j, u trzy m a nej w n a d e r u p rz e jm e j fo rm ie (ja k zre sz tą w szystkie listy w ydaw nictw a do p o e ty ), z a w a rta je s t o d m o w a d ru k u K ra ku sa o ra z n o w a p ro p o z y c ja w raz ze szcze g ó ło w o p rze d staw io n y m i w a ru n k a m i firm y F. A . B ro c k h a u s, b a rd z o trzeźw o z a b ie g a jąc e j o re a liz a cję w łasn y ch p lan ó w ed y to rsk ich .
P ro p o z y c ja d otyczy to m u , k tó ry o d p o w ia d a łb y c h a ra k te ro w i serii B ib lio tek a P isarzy P o lsk ich . N o rw id d o sto so w u je się do p o d a n y c h w aru n k ó w i dość szyb k o , gdyż ju ż 5 k w ietn ia, L ip sk d y sp o n u je z b io re m u tw o ró w N o rw id a , k tó re w raz z p rz e sła n y m w cześniej K ra k u se m u tw o rzą tom B ib lio tek i P isarzy P o l skich. A u to r zastrz e g a je d y n ie , że w te k sta c h nie w o ln o niczego zm ieniać i u k ła d u tw o ró w m a p o zo stać b ez zm iany.
Z listu trz e c ie g o w ia d o m o , że p o e ta pisał do w ydaw nictw a 19 kw ietn ia w sp raw ie h o n o ra riu m . N a to m ia st list czw arty , z 19 g ru d n ia 1862 r ., in fo rm u jący o w yjściu z d ru k u p rz e d k ilk o m a ty g o d n ia m i P o e zji N o rw id a , św iadczy, że ten to m - stan o w iąc y X X I to m B ib lio te k i P isarzy P o lsk ich - p o s td a to w a n o , tłocząc n a je g o k a rc ie ty tu ło w e j ro k 1863. W liście tym p o jaw ia się ta k ż e p ro b lem now y: co zro b ić z n a d e sła n y m d o w ydaw nictw a an o n im o w o p o e m a te m N orw ida p t. N ie w o la ? W y jaśn ien ie p rz y n o si list o sta tn i, k tó re g o n a d aw ca w y jaśn ia, że rę k o p is p o e m a tu n a d e sła ł do w ydaw nictw a p rzy jaciel p o e ty , F lenryk P rendow - sk i, z a m ie rz ają c y go sw oim k o sz te m o p u b lik o w a ć w firm ie F. A . B ro ck h au s. P rzy o k a z ji w y ja śn ia n ia spraw y rę k o p isu N ie w o li p rzed staw iciel lipskiej firm y w ydaw niczej d a je się p o z n ać nie ty lk o z u p rz e jm o śc i, lecz rów nież z pow ażnego sto su n k u d o a u to ra . P o n iew aż N o rw id w o sta tn im liście, w liście sp rzed 23 lu te go 1863 r ., życzył so b ie sp raw d zać sw oje d aw n iejsze u tw o ry , w ysyła się m u do rew izji p o e m a t N iew ola.
Z listów B ro c k h a u sa do N o rw id a k o rz y sta ł ju ż Z e n o n P rzesm ycki, k tó ry w k o m e n ta rz u do N ie w o li o g ło sił m niej w ięcej p o ło w ę listu czw artego od słów „II y a q u e lq u e te m p s, j ’ai reçu d e M u n ich u n p e tit m an u sc rit p o lo n a is” do „si vous au rie z d é siré d e in tro d u ire e n c o re d an s ce v o lu m e ” , a tak że cały list piąty. Z a ró w n o fra g m e n t listu czw arteg o , ja k i list p ią ty z o stały w y d ru k o w an e w to m ie A
P ism zeb ra n y c h N o rw id a (W arszaw a 1911, a w łaściw ie 1912, s. 836-837 - frag
m e n t, 837-838 - cało ść). L istam i firm y F. A . B ro c k h a u s p o słu ży ł się rów nież Ju liu sz W ik to r G o m u lic k i, k tó ry w D zieła ch zeb ra n ych N o rw id a przytoczył w całości listy pierw szy i drugi ja k o m a te ria ł d o sw oich d o ciek ań k o m e n ta to r skich p t. „ Ź r ó d ła i zasad y w y d a n ia D zieł z e b ra n y c h ” (T . 1. W arszaw a 1966 s. 836-837 i 839). W to m ie dziew iąty m P ism w szy stk ic h N o rw id a ogłosił jeszcze
list p iąty (W arszaw a 1971 s. 545), w cześniej p u b lik o w a n y p rz e z P rzesm y c k ieg o . Z listu teg o sk o rz y sta ł, aby w yjaśnić d o n ie sie n ie N o rw id a o m a n u sk ry p ta c h przysłanych z L ip sk a , p o d a n e w liście do M ic h a ła K leczk o w sk ieg o z 6 m a rc a 1863 r.
P o n a d to z listów B ro c k h a u sa do N o rw id a sk o rzy stał B o g d a n Z a k rz e w sk i p i sząc arty k u ł „ P oezje” N o rw id a w edycji B ro c k h a u sa , k tó ry d ru k o w a ły w ro c ła w skie „ P race L ite ra c k ie ” w 1976 r .2 P rzytoczył ta m fra g m e n ty k o le jn y c h listów , o d pierw szego do czw arte g o , w szystkie w yłączn ie w p rz e k ła d z ie p o lsk im . Z a krzew ski je s t ró w n ież a u to re m „P o sło w ia” , u m ie szczo n eg o przy w y d a n iu faksy- m ilow anym N o rw id o w sk ich P o e zji z 1863 r ., k tó r e sp o rz ą d z iło W y d aw n ictw o O sso lin eu m w 1981 r. „P o sło w ie ” to je s t p o w tó rz e n ie m a rty k u łu z „ P ra c L ite ra ck ich ” z 1976 r ., ty lk o w skrócie i z o p u szcz en iem d o k u m e n ta c ji.
Sięgnięcie do listów B ro c k h a u sa p rz e z Z a k rz e w sk ie g o m a n iec o in n y c h a ra k te r niż ed y to ró w pism N o rw id a. Z a k rz e w sk ie m u w y starczał p rz e k ła d o d p o w ie d nich fra g m e n tó w , P rzesm y c k iem u i G o m u lic k ie m u nie.
W niniejszej p u b lik a c ji p o d sta w ą je s t te k s t o ry g in aln y listów . B io rą c to p o d uw agę, trz e b a stw ierdzić, że do tej p o ry n ie by ły o g ło szo n e: list trzeci z 24 k w ietn ia 1862 r ., dotyczący h o n o ra riu m za to m P o e zji, o ra z część listu z 19 g ru d n ia tegoż ro k u , w k tó re j m o w a o u k a z a n iu się d ru k ie m P o e zji i o p rz e słan iu tu zin a egzem p larzy au to ro w i.
Z d e cy d o w an o się je d n a k zeb ra ć w szystkie listy firm y F . A . B ro c k h a u s a d re sow ane d o N o rw id a i w ydać je ra z e m , aby u ła tw ić d o nich d o stę p i d a ć m o żli w ość p o z n a n ia b e z p o śre d n io sto su n k ó w , ja k ie z a c h o d ziły p o m ię d z y p o e tą a je g o e d y to re m lip sk im , znanym i p o w ażan y m w ó w czesnym św iecie k u ltu ra l nym . C hcąc te listy jeszcze b ard ziej u p rz y stę p n ić , d o d a n o im tłu m a c z e n ie p o l skie.
N o rw id a, n a ra ż o n e g o n ie ra z n a cierp k ie sło w a ro d a k ó w lu b n a ich le k c e w a żące m ilczenie, u p rz e jm e i życzliwe listy w ydaw nictw a F . A . B ro c k h a u s z a p e w n e m obilizow ały d o p rac y tw ó rczej. P rzyczyniły się o n e n iew ą tp liw ie d o u fo r m ow ania i edycji to m u P oezji, n a jo b sz e rn ie jsz ej p u b lik a c ji za życia p o e ty , a także do d o łączen ia do p o e m a tu N iew o la jeszcze in n y ch je g o u tw o ró w .
1
M onsieur C yprian N o rw id 1 P aris, 38 R u e de B ellefond2
Leipzig, le 5 février 1862. J ’ai eu l’h o n n eu r, M onsieur, de recevoir votre le ttre et je vous rem ercie bien de l’of fre que vous m e faites relativem ent à la publication de votre tragédie K rakus3. A yant com m encé seulem ent depuis quelques années la publication de livres polonais, il est très flatteu r p o u r m oi q u ’un au teu r si bien connu com m e vous dans le m onde littéraire, veut m e confier ses oeuvres et je ne désire pas m ieux que de pouvoir m ’arran g er avec vous p o u r qu elq u e publication de votre plum e. V ous saurez p eu t-ê tre que j ’ai com m encé d e puis qu elq u e tem ps la publication d ’une série d’ouvrages polonais sous le titre de Biblio te k a Pisarzy Polskich et il est de m on inten tio n de con cen trer toute m on activité à cette en tre p rise e t de n ’im prim er aucun au tre ouvrage en langue polonaise qui n’est pas de n a tu re p o u r e n tre r dans cette collection. O r il m e conviendrait p arfaitem ent de publier dans m a B iblioteka un volum e de vos oeuvres choisies inédites ou épuisées, qui po u rrait e n tr’autres ren ferm er vo tre nouvelle tragédie. Si vous étiez disposé à une pareille publi cation, je recevrais avec plaisir vos dispositions sur le contenu d ’un volum e de 15 à 20 feuilles de m a B iblioteka; la publication de la nouvelle tragédie seule ne po u rrait p ro b a blem en t m e convenir, p arc eq u ’elle n ’en tra it pas bien dans le genre des autres volumes de cette collection, qui o n t tous, plus ou m oins, le caractère d ’une collection des oeuvres com plètes ou choisies des auteurs polonais. A insi, j ’ai publié les oeuvres de Słowacki, de G arczyński, et j ’im prim e à p rése n t celles de M ickiewicz4. P our le cas que cette bi blio th èq u e ne vous est pas encore connue, vous pourriez en p ren d re connaissance à la librairie de M . A . F ra n ck , R ue R ichelieu5.
C om m e j ’ai ad o p té le principe de faire m es publications polonaises à très bon m ar ché, p o u r les m e ttre à la p o rtée de tous les lecteurs, riches et pauvres, je ne suis pas en é ta t d ’offrir à m es au teu rs des honoraires in p o rtan ts; ils ne peuvent être , au contraire, que très m édiocres. Je crois de m on devoir de vous en avertir d ’avance, po u r vous m e t tre to u t au co u ra n t de la n atu re de m a publication. Je donne en général, cinq cents francs p a r volum e de 15 à 20 feuilles e t c’est aussi la som m e que je pourrais vous offrir p o u r le volum e que je viens vous p roposer. V ous savez que les livres polonais n ’ont pas un très grand d éb it, et si on veut les faire b o n m arché po u r en augm enter le débit6, on n ’est pas en é ta t de p ayer des h o noraires considérables.
Si donc les propositions que je vous fais p euvent vous convenir, je vous serai obligé si vous voulez bien m e faire co nnaître vos conditions particulières, po u r toucher à une décision définitive.
D ans cette a tte n te veuillez agréer, M onsieur, l’assurance, de m a plus haute considé ration.
F. A. B rockhaus (Paul T rôm el)
Miałem za szc zy t otrzym ać list od Pana i dziękuję uprzejm ie za uczynioną ofertę w y dania Pańskiej tragedii K ra k u s'. O d kilku lat zajm uję się drukiem ksią żek polskich, więc jest m i przyjem nie, że tak znany w świecie literackim autor ja k Pan chce m i p ow ierzyć swoje dzieło; nie m am też większego życzenia, ja k ułożyć się z Panem w sprawie edycji jego pism . Pan zapew ne wie, że o d jakiegoś czasu wydaję serię dzieł polskich pt. B ibliote ka Pisarzy Polskich, zam ierzam też o koło tego przedsięw zięcia skupić w szystkie m oje starania i nie drukow ać żadnego utw oru w ję z y k u p o lsk im , któ ry by nie b ył odpow iedni dla tej serii. D o druku w m ej bibliotece nadaw ałby się doskonale tom Pańskich d ziel w y branych, jeszcze nie publikow anych lub rozproszonych, p o m ię d z y któ rym i znaleźć by się mogła i nowa Pańska tragedia. Jeżeli Panu odpow iadałaby tego rodzaju publikacja, przy jm ę z przyjem nością Pańskie dyspozycje na tom w m ej Bibliotece, zaw ierający o d 15 do 20 arkuszy. W ydanie pojedynczo now ej tragedii nie odpow iada m o im p lanom , g d yż nie zgadza się z typem tom ów serii, będących m niej lub bardziej zbioram i kom pletnych czy wybranych utw orów polskich. Tego typu ogłosiłem ju ż dzieła Słow ackiego, G arczyń- skiego, a teraz drukuję M ickiew icza4. G dyby wydana seria nie była jeszcze Panu znana, m o że Pan się z nią zapoznać w księgarni Pana A . Franek p r z y ul. Richeliew ’.
Ponieważ ja k o zasadę przyjąłem wydawać p olskie ksią żki p o bardzo niskiej cenie, aby byty dostępne czytelnikom nie tylko bogatym, ale i biednym , nie jestem w stanie m oim autorom dawać w yższych honorariów, a jedynie dość skrom ne. U ważam , że m oim obow iązkiem jest uprzedzić Pana o w szystkim , co d o tyczy m ojego wydawnictwa. N a ogół płacę pięćset fra n k ó w za tom obejmujący o d 15 do 20 arku szy i taką sum ę m ógłbym rów nież ofiarować Panu za tom , którego pro p o zycję podałem . Pan dobrze wie, że ksią żki polskie nie mają wielkiego popytu, więc gdy kalkuluje się je p o niskiej cenie dla zw ię k sze nia m ożliw ości sprzedaży, nie jestem w stanie wypłacać znaczniejszych honorariów.
Jeżeli propozycje, jakie przedstaw iłem , odpow iadają Panu, będę zo b o w ią za n y , gdy Pan m i poda sw oje szczególniejsze warunki, aby m o żn a było podjąć ostateczną decyzję.
W oczekiw aniu na nie proszę przyjąć zapew nienie najw yższego pow ażania.
1 S y g n . IV . 62 9 0 , k . 1 1-12. W liście ty m im ię p o e ty p o d a n o w fo rm ie p o ls k ie j, w lis ta c h n a s tę p n y c h p o fra n c u s k u . 2 A d re s p a ry s k ie g o m ie s z k a n ia p o e ty , z a j m o w a n e g o o d m a ja 1857 aż d o k o ń c a k w ie tn ia 1862 r. ( p o te m m ie szk a ! p rz y ru e d c F a u b o u r g P o is s o n iè r e n r 131). 1 L ist N o rw id a d o w y d a w n ic tw a F. A . B ro c k h a u s w s p ra w ie d ru k u K r a k u s a n ic j e s t z n a n y . W y s ta ny d o L ip sk a a u to g r a f tra g e d ii K ra k u s b y t ju ż d r u g a w e rs j ą (p ie rw s z ą N o rw id w s p o m in a ł w P rz y p is k u A u to r a d o W a n d y z 1852 r .) . T ę d r u g ą w e rs ję N o rw id p r o p o n o w a ł w le c ie 1861 r. J . I. K ra s z e w s k ie m u d o o g ło s z e n ia w o d c in k a c h w „ G a z e c ie C o d z i e n n e j” , re d a g o w a n e j p rz e z n ie g o w W a r s z a w ie , a p o te m jeszcze je s ic n ią te g o r o k u za p o ś re d n ic tw e m s w e g o b r a ta K s a w e re g o . G d y K ra sz e w sk i o d m ó w ił, N o rw id z w ró c ił się d o w y d a w n ic tw a B ro c k h a u s a (z o b . J. W . G o m u l i c k i . M e tr y k i i o b ja ś n ie n ia . W: C. N o r w i d . P ism a w sz y stk ie . Z e b r a ł , te k s t u s ta lił, w s tę p e m i u w a g a m i k ry ty c z n y m i o p a trz y ł J . W . G o m u lic k i. W a rsz a w a 1971. T . 5: D ra m a ty . C zę ść d ru g a s. 3 7 5 -3 7 7 ; t. 8: L is ty . 1 8 2 9 -1 8 6 1 s. 4 4 9 -4 5 0 , 4 5 4 ).
4 W B ib lio te c e P isa rz y P o lsk ic h w s p o m n ia n e d z ie ła z a ję ły : to m I - P o e z je S te fa n a G a rc z y ń s k ie g o (1 8 6 0 ). to m y I I - V - P ism a Ju liu sz a S ło w a c k ie g o (1 8 6 0 -1 8 6 2 , 1 869), to m y V I I I —X II - P ism a A d a m a M ick iew ic z a (1 8 6 2 ).
2 A . F r a n e k , k s ię g a rz p a ry s k i, k tó r e g o k s ię g a rn ia m ie ś c iła się p rz y u l. R ic h e lie u n r 67 , n a p rz e c iw B ib lio te k i N a ro d o w e j (in f o r m u je o ty m C a ta lo g u e A . F r a n c k a , w y d a n y o k . 1850 r.) .
2
M onsieur C yprien N orw id, P aris1
Leipzig, le 5 avril 1862. A y an t p arc o u ru les m anuscrits que vous avez eu la bon té de m e confier, je m e suis décidé sans hésitatio n , M onsieur, de les p ublier dans m a B iblioteka Pisarzy Polskich et d ’accepter la condition que vous m ’avez faite dans votre dern ière le ttre, c’est-à-dire, d ’im prim er le to u t sans aucun changem ent e t dans le m êm e o rdre que vous avez établi p o u r cette publication2. N ous som m es donc à p rése n t to u t d ’accord sur tous les points, grace à vo tre b o n n e disposition de vous conform er à m es désirs et à la n atu re de la pu blication, d o n t vos Poésies fo rm e ro n t certain em en t une de plus im portantes parties.
C om m e il n ’y au ra plus rien à a jo u te r ou à changer de votre p a rt, je garderai votre m anuscrit e t j ’en com m encerai l’im pression vers la fin de ce m ois, po u r pouvoir en te r m iner p e n d a n t cet été. Je vous re m e ttre alors les epreuves au fu r e t à m esure de l’im pression. M a som m e de fjrancs] 500 stipulée p o u r les h onoraires, sera à votre disposi tion dès la m ise en vente du volum e.
L a publication fo rm era un volum e d ’à peu près 20 feuilles de m on form at3. V euillez ag réer, M onsieur, l’assurance de to u te m a considération.
F. A . B rockhaus (Paul Trôm el)
Po p rzejrzen iu rękopisów , które Pan m i łaskawie pow ierzył, zdecydow ałem się nie zw ło czn ie je p u b lik o w a ć w m ojej Bibliotece Pisarzy Polskich, zastosowując się do warun ków , ja k ie m i Pan w ostatnim sw oim liście podał, tj. drukow ać w szystko bez jakiejkol wiek zm ia n y i w p o rzą d k u , ja k i Pan ustalił dla tego tom u2. Z g a d za m y się zatem obecnie we w szystkich sprawach d zię ki P ańskim w yczerpującym w skazów kom , odpowiadającym ży cze n io m m o im i charakterowi wydawnictwa, w którym Pańskie P oezje będą stanowić jedną z w ażniejszych pozycji.
Jeżeli Pan ju ż niczego nie zm ie n i i niczego nie dorzuci, będę strzegł pilnie Pańskiego rękopisu i za czn ę d ru k w końcu tego miesiąca, abym m ó g ł za k o ń czy ć podczas tego lata. W miarę p ostępu d ru k u będę p rzesyłał korekty. W yznaczona p rze ze m nie sum a 500 fra n k ó w ja k o honorarium będzie do Pańskiej dyspozycji, gdy tom znajdzie się na rynku księ garskim .
Publikacja będzie stanow ić tom o m niej więcej 20 arkuszach właściwego dla serii fo r m atu3.
Z echce Pan p rzy ją ć zapew nienie m ego praw dziw ego pow ażania.
1 S y g n . IV . 6 2 9 0 , k . 13.
2 W s p o m n ia n y lis t N o r w id a n ie j e s t z n a n y .
3 P o e z je N o r w id a , w y d a n e j a k o to m X X I B ib lio te k i P is a rz y P o ls k ic h , lic z ą s tro n V I + 29 2 , czyli 1 8 ,6 a r k u s z a ; w y m ia ry o d p o w ia d a j ą in n y m ty tu ło m z te j serii i w y n o sz ą 19 X 12 cm .
3 M onsieur Cyprien N orw id, P aris1.
Leipzig, le 24 avril 1862. M onsieur.
C ’est avec beaucoup de plaisir que je réponds au désir exprim é dans vo tre lettre du 19 a[vril]. V ous trouverez sous ce pli une traite de f[rancs] 500 - à deux mois sur M ess[ieu]rs D en o n , A ubry, G au tier et C [om pagn]ie, fo rm an t les h o n o raires d o n t nous somm es convenus po u r le volum e de vos Poésies2.
R ecevrez, M onsieur, la nouvelle assurance de m a plus p arfaite considération. F. A . B rockhaus (Paul T rôm el)
Panie.
Z praw dziw ą przyjem nością odpow iadam na Pana żądanie w yrażone w P ańskim liś cie z 19 kwietnia. Pan znajdzie w tej kopercie dw um iesięczny w eksel na 500 fra n k ó w , płatny p rze z Panów D enon, A u b ry, Gautier i Spółka, będący honorarium , które u zg o d niliśm y za tom Pańskich P oezji2.
Proszę przyjąć p o n o w n e zapewnienie m ojego najw yższego szacunku.
1 S y g n , IV . 62 9 0 , k. 14. N a d te k s t e m listu ś le p o w y c iś n ię ta p ie c z ą tk a z n a p is e m p o ło ż o n y m w z d łu ż : F A B ro c k h a u s .
2 S p o ś ró d w y m ie n io n y c h u d a ło się tra fić w P . L a r o u s s e ’a G r a n d d ic tio n n a ir e u n iv e r s e l d u X I X - e siècle (P a ris 1873 t. 10 s. 4 7 7 ) n a n a z w is k a d w ó c h k s ię g a rz y P a ry ż a : A u b r y („ liv re s a n c ie n s e t m o d e r n e s ” ) i G a u th ie r- V illa rs ( „ lib r a ir e d u B u r e a u d e s L o n g i tu d e s d e l ’É c o le P o ly t e c h n iq u e , d e l’O b s e rv a - t o i r ” ). F irm a F. A . B ro c k h a u s w s k a z a ła z a p e w n e s p ó łk ę fin a n s o w ą , j a k ą tw o rz y li p o d a n i w liście k s ię g a rz e P a ry ż a .
4 M onsieur Cyprien Norw id. P aris1.
Leipzig, le 19 d écem bre 1862. Je vous ai adressé, M onsieur, p a r l’entrem ise de M . G a re lo t2, une douzaine d ’exem plaires de vos Poésies, que j ’ai mis en vente il y a quelques sem aines. Si M. G arelo t ne vous a pas encore rem is ces exem plaires je vous prie de les lui reclam er.
La publication de votre ouvrage s’est re ta rd é e un peu , m ais com m e elle est to u jo u rs tom bée dans la bonne saison pour la litté ra tu re , ce re ta rd ne p eu t p ro d u ire q u ’un effet favorable3.
Il y a quelque tem ps, j ’ai reçu de M unich un p e tit m anuscrit polonais sous le titre de
Niewola. Poem at p rze z C. K. N .4, qui n ’était accom pagné d ’aucune le ttre et d o n t l’expe-
diteur m êm e n ’était pas indiqué. Si, à ce que je présum e p a r l’éc ritu re, ce m anuscrit m ’est adressé p ar vous, je vous prierai de m e dire ce que je dois en faire. P o u r l’édition
de vos Poésies il m e parvenait en tous cas tro p ta rd et il aurait nécessaire de me faire p art de vos intentions si vous auriez désiré de introduire encore dans ce volum e.
V euillez ag réer, M onsieur, la nouvelle assurance de m a parfaite considération. F. A . B rockhaus
(Paul T rôm el)
W ysłałem Panu za pośrednictw em P. Gurełota2 dwanaście egzem plarzy Poezji, które o d kilku tygodni są ju ż w sprzedaży. Jeśli P. Garelot jeszcze nie dostarczył tych egzem p la rz y , proszą upom nieć się o nie.
W ydanie Pańskiego tom u nieco się opóźniło, w ypadło jednak na okres w zm ożonego zainteresowania książkam i, co p o w in n o p rzy czy n ić się do wziętości tego tom u2.
N iedaw no otrzym ałem z M onachium nied u ży p o lsk i rękopis pt. N iewola. P oem at
przez C. K. N .4, p rzy którym nie było żadnego listu i nawet nadawca nie został podany.
Jeżeli - ja k dom yślam się z charakteru p ism a - m a n u skryp t jest wysłany do m nie przez Pana, p ro szę m i pow iedzieć, co m am z nim zrobić. W stosunku do Pańskich Poezji d o tarł do m nie za p ó źn o , więc m u szę koniecznie wiedzieć, jakie są Pańskie zamiary, czy pragnie go Pan w łączyć jeszcze do wydanego tom u.
Zechce Pan przyjąć nowe zapew nienie m ego najw yższego pow ażania.
1 S y g n . IV . 629 0 . k. 16. N ad te k s t e m p ie c z ą tk a ja k w liście n r 3. 2 B r a k b liż sz y c h d a n y c h .
O k r e s B o ż e g o N a r o d z e n ia i N o w e g o R o k u , k ie d y p a n u je z w y czaj d a w a n ia p re z e n tó w , m .in . w p o s ta c i k s ią ż e k , c h a r a k t e r y z u je się z a w s z e z w ię k s z o n y m p o p y te m n a w y d a w n ic tw a z n a j d u ją c e się w k s ię g a rn ia c h .
4 L o sy p o e m a tu N ie w o la w y ja ś n ia ją się w z n a c z n e j m ie rz e w liście n a s tę p n y m .
5 M onsieur Cypricn N orw id à P a ris1.
Leipzig, le 23 février 1863. J ’ai eu l’h o n n eu r de la visite de M. le C om te E d o u ard L ubieński2 de Kalnice près de B aligrad en G alicie qui m ’a donné des renseignem ents relatifs au m anuscrit de votre p oëm e N iewola qui m ’était parvenu de M unich il y a quelques mois sans d 'au tres détails et d o n t j ’ai eu d éjà le plaisir de vous e n tre te n ir et je m ’em presse, M onsieur, de vous p rév en ir de l’é ta t de cette affaire.
D ’après les com m unications données, M. le C om te Lubieński est chargé par M. H en ri Corvin de Prendow ski B aro n C oll’alto3 de payer les frais de l’im pression de ce poëm e et il désirait de d o n n er to u t la suite les ordres définitifs po u r le com m ence m en t de l’im pression, m ais d ’après les observations que vous bien voulu m e faire par votre d ern iè re le ttre de ne vouloir jam ais p erm e ttre la publication d ’aucun de vos an ciens oeuvres sans en avoir fait la révision4, je n ’ai pas cru pouvoir en com m encer l’im pression sans votre autorisation spéciale.
Je viens donc dous adresser a u jo u rd ’hui d irectem ent p a r la poste ce m anuscrit et je vous p rie, M onsieur, de vouloir bien en faire vo tre inspection. V ous m ’obligerez d
’ar-ranger le tout sans retard et de me faire savoir votre décision de sorte que j ’en puisse me m ettre en com m unication avec M. le C om te Lubieński.
Je ne doute pas que vous me do n n erez vo tre au torisation po u r la publication de votre poëm e sous des circonstances com m e ci-dessus et je vous prie de vouloir bien me reto u rn er ce m anuscrit p ar interm édiaire de M. J. G arelotL
D ans l’atten te b ientôt de vous lire je vous p rése n te, M onsieur, m es civilités les plus respectueuses.
F. A . B rockhaus
Z aszczycił m nie swoją wizytą hrabia E dw ard Ł ub ień ski2 z Kalnicy koło Baligrodu w Galicji i wyjaśnił m i sprawę Pańskiego rękopisu p oem atu N iew ola, który kilka m iesięcy temu otrzym ałem z M onachium bez żadnych danych, o czym ju ż m iałem p rzy jem n o ść donieść Panu. Teraz śpieszę zapoznać Pana z obecnym stanem tej sprawy.
W edług informacji P. hrabiego Ł ubieńskiego P. H en ryk K orw in P rendow ski baron Coli'alto3 p rzy rze k ł p o k ry ć ko szty druku. P oniew aż je d n a k Pan m i p isał w ostatnim liś cie, że nie należy żadnego z dawnych Pańskich utw orów ogłaszać bez rew izji Pana4, więc uważam, że nie m ogę zacząć druku bez specjalnego Pańskiego zezw olenia.
Tedy dziś wysyłam p ocztą Panu rękopis i p ro szę go przejrzeć. Będę zobow iązany, jeśli bez opóźnienia da m i Pan znać o sw ojej decyzji, abym też o niej p o w ia d o m ił hrabie go Łubieńskiego.
Nie wątpię, że Pan udzieli zezw olenia na publikację Pańskiego poem atu w o ko liczn o ś ciach, jakie przedstawiłem. R ękopis zaś proszę zw rócić za pośrednictw em P. J. Garelota5.
W oczekiw aniu na szy b ką odpow iedź ślę Panu u kło n y pełne pow ażania.
1 S y g n . IV . 6 2 9 0 , k. 1 7 -1 8 . N a d te k s t e m w y c iś n ię ta p ie c z ą tk a j a k n a lis ta c h 3 i 4.
2 H r . E d w a r d H e n ry k J a k u b Ł u b ie ń s k i (1 8 1 7 - 1 8 6 7 ), p a n n a K a ln ic y i p rz y lc g to ś c ia c h , p o ło ż o n y c h w o k o lic y P rz e m y ś la , p o z n a ! się z N o rw id e m z a p e w n e w c z a sie p o b y tu w R z y m ie w' la ta c h 1 8 4 7 -1 8 4 8 . W lu ty m 1848 r. (w n e t p o 8 lu te g o ) N o rw id p is a ł z R z y m u d o S ta n is ła w a E g b e r t a K o ź m ia n a : „ J a z E d w a rd e m [Ł u b ie ń sk im ] p o T o b ie w z ią łe m s o b o ty : z e s te ty c z n ia ly o n e w m u ra c h m e g o a te lie r : a rty ś c i ry s u ją , a izb a w y ż s z a p ra w i i r o z p r a w ia , h e r b a tę r o b i ” (P W s z 8 , 5 8 ). Ł u b i e ń s k i, o k r e ś la n y w h e r b a r z a c h j a k o lite ra t i p u b lic y s ta ( A . B o n i e c k i . H e r b a r z p o ls k i. T . 16. W a rs z a w a 1913 s. 6 4 ; J . D u n i n - B o r - k o w s k i . A l m a n a c h b łę k itn y . G e n ea lo g ia ż y ją c y c h r o d ó w p o ls k i c h . L w ó w p o 1908 s. 5 9 2 ), j e s t a u to r e m k ilk u p u b lik a c ji: M ic k ie w ic z w R z y m i e (P o z n a ń 1 8 5 0 ), G u e rr e s e t r é v o lu tio n s d ’Ita lie e n 1 8 4 8 à 1849 ( P a ris 1852), L ’a rm istic e e n tre les R u s s e s et les P o lo n a is, 2 f é v r ie r 1 8 6 3 ) (L e ip z ig ).
3 H e n r y k W a l e r ia n P r e n d o w s k i b a r o n C o ll’a lto (1 8 2 7 -1 9 0 0 ), sy n W o jc ie c h a , je d n e g o z b a rd z ie j p o s tę p o w y c h g o s p o d a rz y o w e g o c z a s u , w ła śc ic ie l O jc o w a w K ra k o w s k ie m i C z y ż o w a S z la c h e c k ie g o w S a n d o m ie rs k ie m , w la ta c h 1847-1851 p rz e b y w a ł w P a ry ż u i w te d y p o z n a ł się z N o rw id e m , k t ó r y m u p o ś w ię ci! j e d n ą ze sw ych fr a s z e k (z o b . S. U r u s k i . R o d z in a , h e r b a r z s z la c h ty p o ls k i e j. T . 14. W a r s z a w a 1917 s. 341; J. W . G o m u l i c k i . S ło w n ik b io g r a fic z n y a d r e s a tó w . P W s z 10, 3 9 5 ).
4 N ie je s t z n a n y list N o rw id a d o firm y F . A . B r o c k h a u s , w k tó r y m p is a t o p o tr z e b ie re w iz ji sw o ich d a w n ie jsz y c h u tw o ró w .
5 N o rw id n ie o d e s ta t z b y t sz y b k o p rz e jrz a n e g o t e k s t u N ie w o li, g d y ż z a j ą ł się je s z c z e d o łą c z e n ie m d o n ie j in n y c h u tw o ró w : P la to i A r c h ita , F u lm in a n t i M o d litw a M o jż e s z a . W y sz ły o n e ra z e m p t. N ie w o la i F u lm in a n t 1 8 4 9 -1 8 6 3 . D w a r a p so d y u F. A . B ro c k h a u s a w L ip s k u z d a tą 1864.