Jadwiga Kuciel-Lewandowska
Balneofizjoterapia a przemiany wolnorodnikowe
i ogólnoustrojowe
Balneotherapy in Regard to Free-Radical and Systemic Changes
Katedra Fizjoterapii, Wydział Nauk o Zdrowiu, Uniwersytet Medyczny im. Piastów Śląskich we Wrocławiu, Wrocław
Streszczenie
Balneofizjoterapia jest elementem medycyny uzdrowiskowej. Jest to terapia z wykorzystaniem wód leczniczych, borowiny, fizykoterapii, kinezyterapii, masażu leczniczego oraz różnych form hydroterapii. Różne formy działań leczniczych z zakresu medycyny uzdrowiskowej mają wpływ na przemiany ogólnoustrojowe i wolnorodnikowe. Wolne rodniki tlenowe, nazywane również reaktywnymi formami tlenu, to atomy, cząsteczki lub fragmenty cząste-czek zdolne do niezależnej aktywności, które zawierają jeden lub więcej niesparowanych elektronów znajdujących się na zewnętrznych orbitach. W stanie zdrowia stężenie wolnych rodników podlega ścisłej kontroli z zachowaniem równowagi między formowaniem a usuwaniem reaktywnych form tlenu. Zaburzenie tego stanu równowagi określa się jako stan szoku lub stresu tlenowego (oksydacyjnego). Szok oksydacyjny pojawia się wówczas, gdy zmniejsza się stężenie antyoksydantów, czynników zwalczających wolne rodniki tlenowe, lub gdy z różnych przyczyn wzmaga się wytwarzanie reaktywnych form tlenu. W organizmach żywych tlen reagując ze związkami organicznymi, utle-nia je, nie ulegając całkowitej redukcji z powodu oddziaływautle-nia różnych czynników zarówno zewnętrznych, jak i wewnętrznych, a skutkiem tych nieprawidłowości jest powstawanie reaktywnych form tlenu. Praca ma na celu ocenę wpływu balneofizjoterapii na przemiany wolnorodnikowe, metaboliczne i narządowe. W artykule pominięto temat wpływu zabiegów z zakresu wodolecznictwa na przemiany ogólnoustrojowe. Ze względu na złożoność i roz-miar problemu temat ten omówiono odrębnie (Piel. Zdr. Publ. 2014, 4, 4, 377–382).
Słowa kluczowe: balneofizjoterapia, przemiany ogólnoustrojowe, wolne rodniki tlenowe.
Abstract
Balneotherapy is a component of spa medicine. It refers to therapies that make use of spa waters, peloid, physio-therapy, kinesiophysio-therapy, therapeutic massage and different forms of hydrotherapy. Different forms of medicinal spa treatments have an influence on free-radical and systemic changes. Oxygen free radicals also called reactive oxygen species (ROS) are atoms, molecules or parts of molecules which are capable of independent activity and contain one or more unpaired electron in outer orbitals. In a healthy organism the amount of free radicals is strictly controlled and there is a balance between formation and removal of reactive oxygen species. Disturbance of this state of balance is referred to as a state of shock or oxidative stress. Oxidative stress appears when there is a decrease in the amount of antioxidants, scavengers of oxygen free radicals, or when there is a rise in ROS generation. In living organisms, while reacting with organic compounds, oxygen oxidizes them without undergoing a total reduc-tion because of the influence of different factors, both internal and external, and reactive oxygen species are formed as a result of these irregularities. The aim of the study is to assess the influence of balneotherapy on free-radical, metabolic and systemic changes. In the study the issue of the influence of hydrotherapeutic treatments on systemic changes was omitted. It was discussed in a separate paper because of the complexity and extent of the problem (Piel. Zdr. Publ. 2014, 4, 4, 377–382).
Key words: balneotherapy, oxygen free radicals, systemic changes.
Piel. Zdr. Publ. 2014, 4, 4, 377–382 ISSN 2082-9876
PRACE POGLĄDOWE
© Copyright by Wroclaw Medical University
Wolne rodniki tlenowe, nazywane również reaktywnymi formami tlenu (r.f.t.), to atomy, czą-steczki lub fragmenty cząsteczek zdolne do nieza-leżnej aktywności, które zawierają jeden lub więcej
niesparowanych elektronów znajdujących się na zewnętrznych orbitach. Obecność tych elektronów wpływa na reaktywność wolnych rodników i wy-zwalanie łańcuchowych reakcji
oksydoredukcyj-nych. Jest to stan niekorzystny również ze względu na krótką przeżywalność tych związków. Stabil-ność energetyczną osiąga się przez przejęcie elek-tronu z otaczających cząsteczek i wytworzenie pary elektronowej. Głównym źródłem wolnych rodni-ków w ustroju są procesy oddechowe zachodzące w komórkach i katalizowane przez różne enzymy, a także procesy autooksydacji związków biologicz-nie czynnych, np. hemoglobiny. Działabiologicz-nie wolnych rodników jest równoważone przez antyoksydanty będące związkami występującymi w małych stęże-niach, ale znacząco hamującymi stopień oksydacji poszczególnych molekuł [1].
Do r.f.t. zalicza się m.in.: tlen singletowy 1O 2,
anionorodnik ponadtlenkowy O–
2, nadtlenek
wo-doru H2O2 oraz rodnik wodorotlenkowy OH.
W stanie zdrowia stężenie wolnych rodników podlega ścisłej kontroli z zachowaniem równowa-gi między formowaniem a usuwaniem reaktyw-nych form tlenu. Zaburzenie tego stanu równowa-gi określa się jako stan szoku lub stresu tlenowego (oksydacyjnego). Szok oksydacyjny pojawia się wówczas, gdy zmniejsza się stężenie antyoksy-dantów, czynników zwalczających wolne rodniki tlenowe, lub gdy z różnych przyczyn wzmaga się wytwarzanie reaktywnych form tlenu. Przy niewy-dolnym układzie antyoksydacyjnym osocza wolne rodniki uszkadzają błonę erytrocytarną obustron-nie z zewnątrz i od wewnątrz, przyczyniając się do tworzenia zwiększonej ilości reaktywnych form tlenu. Dopóki jest zachowana równowaga mię-dzy wytwarzaniem r.f.t. a ich usuwaniem, pozo-stają dla organizmu nieszkodliwe. Zakłócenie tej równowagi prowadzi do ujawnienia toksycznego działania r.f.t., m.in. w chorobach zapalnych na-rządu ruchu. Zostaje uruchomiona kaskada reakcji enzymatycznych warunkujących m.in. depolime-ryzację kwasu hialuronowego, prowadząc do utra-ty sprężystości tkanek, degradacji proteoglikanów i kolagenu, utleniania białek, a także hamowania proliferacji chondrocytów [2]. Wolne rodniki bio-rą także udział w powstawaniu wielu innych cho-rób, np. miażdżycy, chorób zwyrodnieniowych układu nerwowego, m.in. choroby Alzheimera, choroby Parkinsona, stanów zapalnych, alergii, nowotworów, cukrzycy, zwyrodnienia plamki żół-tej. Niszczące działanie wolnych rodników mo-że dotyczyć praktycznie wszystkich biomolekuł, a uszkodzenia występują na poziomie cząsteczko-wym lub dotyczą większych struktur, np. organelli komórkowych lub błon komórkowych. Główne skutki stresu oksydacyjnego to: przez blokowanie grup –SH (tiolowych) – uszkodzenie enzymów i niektórych białek, wzmożony rozpad lub zmia-ny w DNA (kwasie dezoksyrybonukleinowym) prowadzące do mutacji i zmian cytotoksycznych, aktywacja peroksydacji lipidów, uszkodzenie
struktur komórkowych, przede wszystkim mito-chondriów, zwiększenie przepuszczalności błon komórkowych z następową ich depolaryzacją na skutek desynchronizacji stężenia wapnia Ca2+,
a skutkiem końcowym tych przemian jest utrata integralności błon komórkowych. Obserwuje się ponadto zaburzenie wewnątrzkomórkowej rów-nowagi, hemolizę krwinek czerwonych, agregację płytek krwi, inaktywację białek transportowych, zmianę funkcji antygenowych komórek, aktywację potencjału zapalnego makrofagów [3]. Niezależnie od negatywnych funkcji wolne rodniki spełniają ważną rolę fizjologicznych substancji niezbędnych w regulacji wewnątrzkomórkowych dróg sygnało-wych. Funkcjonują jako tzw. drugie przekaźniki, pośredniczą w procesie wzrostu komórek, różnico-wania, proliferacji, programowania i apoptozy [4]. Fizjologiczne wartości stężenia wolnych rodników aktywują system alarmowy uruchamiający synte-zę enzymów antyoksydacyjnych oraz zmiataczy drugiego typu. Takie fizjologiczne zależności po-zwalają na utrzymanie komórki we właściwej rów-nowadze redoks [5]. Wolne rodniki są istotnym elementem prawidłowego metabolizmu komór-kowego, bez którego nie przebiegałoby wiele pro-cesów fizjologicznych. Ludzki organizm ma kilka mechanizmów, zarówno regulujących wytwarza-nie wolnych rodników, jak i ograniczających lub naprawiających. System zapobiegający utlenianiu zawiera kilka składników (przeciwutleniaczy).
Antyoksydant (przeciwutleniacz) jest to sub-stancja, która będąc w niewielkiej ilości w stosunku do utlenianego substratu, znacząco ogranicza jego utlenianie. W warunkach równowagi ustrojowej wolne rodniki są eliminowane bądź unieczynniane w różny sposób, tj. przez obniżenie stężenia tlenu, zamianę rodników w substancje nierodnikowe, np. alkohole, wiązanie jonów metali Fe+2 lub Cu1+,
ha-mując zapoczątkowanie powstawania OH. Do sys-temu obrony antyoksydacyjnej należą:
– antyoksydanty endogenne – wytwarzane przez organizm:
a) enzymatyczne (enzymy antyoksydacyjne): dysmutaza ponadtlenkowa, peroksydaza gluta-tionowa, katalaza; głównym zadaniem tych enzy-mów jest blokowanie reakcji wolnych rodników ze związkami biologicznymi stanowiącymi składnik komórek, metabolizują wolne rodniki do mniej toksycznych produktów,
b) nieenzymatyczne: kwas linolenowy, polia-midy, albumina, bilirubina, glutation, kwas mo-czowy, ceruloplazmina, transferyna, koenzym Q10; związki te mają różne punkty uchwytu [6, 7].
Glutation dezaktywuje nadtlenek wodoru, nad-tlenki organiczne oraz inne wolne rodniki, a także chelatuje toksyczne jony metali i wpływa na detok-sykację endo- i egzogennych związków
elektrofil-nych. Wśród innych ważnych działań glutationu należy wymienić: regenerację antyoksydantów, odtwarzanie uszkodzonych elementów komórko-wych, szczególnie lipidów, białek i DNA, utrzy-mywanie równowagi redoks w komórce, regulację wewnątrzkomórkowego metabolizmu i wzrostu, wpływ na różnicowanie się komórek oraz proces apoptozy [8]. Szczególna aktywność glutationu wydaje się skłaniać do poszukiwań możliwości modulowania poziomu tego związku w ustroju;
– antyoksydanty egzogenne – dostarczone z zewnątrz: witaminy C, A, E, karotenoidy, ksan-tofile, polifenole. Związki te bezpośrednio uczest-niczą w reakcjach wolnorodnikowych, wpływają na przekazywanie sygnałów komórkowych, aktyw-ność enzymów i genów biorących udział w proce-sach śmierci komórkowej i naprawy DNA [9].
Inny podział antyoksydantów określa tzw. trójstopniową linię obrony. Pierwszą są enzymy antyoksydacyjne i białka wiążące jony pierwiast-ków. Mechanizm obrony polega na blokowaniu powstawania wolnych rodników oraz reakcji ze związkami biologicznie czynnymi. Drugą linią są „wymiatacze” wolnych rodników. W środowisku wodnym działają antyoksydanty hydrofilne: wita-mina C, kwas moczowy, glutation, w środowisku lipofilnym karotenoidy, witamina E [10].
Omówienie
W światowej literaturze niewiele jest doniesień na temat terapii z wykorzystaniem naturalnych su-rowców leczniczych. W krajach, w których istnieje wieloletnia tradycja korzystania z balneoterapii jest obecna nieco większa aktywność w tej dziedzinie medycyny. Z pewnością zainteresowanie balneote-rapią wynika również z posiadania zasobów surow-ców naturalnych wykorzystywanych w medycynie uzdrowiskowej, które, jak wykazują badania geolo-giczne i balneochemiczne, są w Polsce ogromne.
Zabiegi borowinowe mają kompleksowe dzia-łanie: termiczne, mechaniczne, fizykochemiczne, hormonalne, bodźcowe, enzymatyczne, immuno-modulacyjne i bakteriobójcze. Do zabiegów używa się rozdrobnioną borowinę do średnicy ok. 2 mm, podgrzaną do temperatury 40–45°C. W terapii stosuje się kąpiele całkowite i częściowe, zawijania całkowite i częściowe, tzw. fasony oraz tampony okulistyczne, donosowe, dopochwowe, dorektalne. Największe przegrzanie ciała występuje po zawija-niach. Dzięki małemu przewodnictwu cieplnemu czas spadku temperatury w przedziale 45–42°C wynosi dla borowiny 70 min, porównywalnie dla piasku jest to 30 min, a dla wody 20 min. Składni-ki borowiny przenikają przez skórę, gromadząc się w warstwie rogowej naskórka i głębiej, dzięki
roz-pulchniającemu działaniu saponin i kwasów humi-nowych. Kwasy huminowe resorbują z powierzch-ni skóry wydalane z głębiej położonych tkanek produkty uboczne przemiany materii. Z potem zostają wydalone sole, tłuszcze, cholesterol i kwas moczowy. Podczas zabiegów borowinowych są również wchłaniane do krwiobiegu niektóre skład-niki mineralne i organiczne. Taki mechanizm działania borowiny wpływa na likwidację ognisk zapalnych oraz pobudza systemy zwalczające. Przyspieszona przemiana materii oraz zwiększone przekrwienie tkanek powodują wchłanianie i usu-wanie z ustroju metabolitów odpowiedzialnych za wywołanie stanu zapalnego. Naczynia krwionośne nerek zachowują się tak samo jak naczynia skóry pod wpływem ciepła, w związku z czym podczas zabiegów borowinowych zwiększa się wydzielanie moczu przez nerki. Miejscowe przegrzanie tkanek powoduje zwiększenie metabolizmu komórkowe-go oraz przekrwienie głęboko położonych mięśni, stawów i leżących wokół tkanek. Przyczynia się to do ich rozluźnienia, a w rezultacie zmniejszenia bólu oraz zwiększenia elastyczności mięśni i ru-chomości stawów. Hipertermia powoduje zwięk-szenie pojemności minutowej serca, przyspiesze-nie akcji serca i zwiększeprzyspiesze-nie objętości wyrzutowej serca [11].
Zabiegi borowinowe wykazują działanie me-chaniczne, które polega na nacisku ciężkiej masy borowinowej powodującym odpływ krwi żylnej i chłonki w zastojach obwodowych i przy draż-niącym wpływie ocierającej się o skórę borowiny, zbliżonym działaniem do masażu. Zawarte w bo-rowinie składniki chemiczne i biologiczne działają przeciwzapalnie, drażniąco, ściągająco, bakterio-statycznie i bakteriobójczo na skórę i błony śluzo-we, pobudzają pracę kory nadnerczy oraz czynność wydzielniczą jajników. Działanie hormonalne bo-rowiny wykorzystuje się w ginekologii, przejawia się m.in. częściowym uzupełnianiem niedoborów hormonów, które są zawarte w borowinie w bar-dzo niewielkich ilościach [12].
Wśród innych czynników wpływających na metabolizm i całkowity potencjał antyoksydacyj-ny (Total Antioxidant Status – TAS) ustroju na-leży wymienić wysiłek fizyczny i działanie zabie-gów fizykalnych. Badania wykazały, że regularna aktywność fizyczna jest swoistym czynnikiem, który zwieksza stężenie przeciwutleniaczy. Syste-matyczny wysiłek fizyczny aktywuje stres oksyda-cyjny uwalniający mechanizmy adaptacyjne, które zwiększają stężenie antyutleniaczy w organizmie. Możliwą drogą aktywowania mechanizmów adap-tacyjnych jest uwolnienie kinazy proteinowej ak-tywowanej miogenem (MAPKs), która inicjuje przemianę jądrowego czynnika NF-KB. Niektóre enzymy układu antyoksydacyjnego, m.in.
dysmuta-za ponadtlenkowa, mają miejsce wiądysmuta-zania NF-KB, który jest czynnikiem zwiększającym ich aktyw-ność [13].
Badania kliniczne wykazały zwiększenie warto-ści TAS pod wpływem umiarkowanej i stopniowa-nej intensywności aktywności ruchowej. Wysiłek długotrwały i o maksymalnym obciążeniu wywo-łuje natomiast zaburzenia równowagi antyoksy-dacyjnej wraz z pobudzeniem układu immunolo-gicznego [14, 15]. Szeroki cykl badań obejmujący wpływ wysiłku fizycznego na potencjał oksydacyj-ny osocza prowadzono równolegle w wielu ośrod-kach i uzyskano różne wyniki [16–19]. Oceniając zdolności organizmu do walki z wolnymi rodnika-mi, musimy pamiętać, że równowaga w układzie redoks u człowieka zależy od: stopnia wytrenowa-nia [20], ogólnej aktywności fizycznej, charakteru i intensywności wykonywanego wysiłku oraz wie-ku. Dlatego też często uzyskiwane wyniki bywały niejednoznaczne, wykazywano zarówno zwięk-szenie, jak i zmniejszenie potencjału antyoksyda-cyjnego ustroju. Wiadomo, że nadmierny wysiłek fizyczny prowadzi do stresu oksydacyjnego, nasi-lając procesy utleniania [21]. Z wiekiem zwiększa się skłonność do uwalniania wolnych rodników oraz maleją zdolności antyoksydacyjne ustroju, co może być wynikiem niewłaściwej diety lub też toczących się procesów chorobowych. U osób ze schorzeniami przewlekłymi, np. chorobami zapal-nymi układu kostno-stawowego aktywność fizycz-na nie zawsze wpływa korzystnie fizycz-na zwiększenie TAS, a wręcz go obniża, co często jest wynikiem jego obniżonego wyjściowego stężenia. Wartość TAS w surowicy poniżej 0,78 mmol/l i wysiłek fizyczny powyżej 593 kJ wpływają na pogłębienie już obecnego niedoboru antyoksydantów w oso-czu krwi [22].
Szczególną rolę w przemianie wolnorodniko-wej pełnią zabiegi z zakresu termoterapii, w tym szczególnie krioterapii. Zabiegi takie są uznawa-ne za formę terapii tylko w przypadku stosowania temperatur poniżej –100°C. Niskie temperatury są czynnikiem stymulującym, dlatego powszechnie stosuje się określenie kriostymulacja. Zabieg ten wywołuje obniżenie temperatury zewnętrznych powłok ciała, dochodzi do zwężenia powierzchnio-wych naczyń krwionośnych. Po zabiegu naczynia krwionośne rozszerzają się, prowadząc do zwięk-szenia przepływu skórnego oraz utrzymującego się kilka godzin przekrwienia tkanek. Niska tempe-ratura wywołuje zwiększenie wydzielania ACTH (hormonu adrenokortykotropowego), adrenaliny, noradrenaliny, endorfin, testosteronu, zwiększe-nie odporności humoralnej i komórkowej ustroju, przyspieszenie metabolizmu komórkowego [23]. Niskie temperatury mają wpływ na równowagę peroksydacyjno-antyoksydacyjną organizmu [24,
25]. Zaobserwowano zarówno zwiększenie, jak i zmniejszenie aktywności w tym zakresie pod wpływem niskich temperatur. Niska temperatura aktywuje w ustroju wiele reakcji zwiększających wytwarzanie wolnych rodników przez większe wy-dzielanie katecholoamin będących źródłem wol-nych rodników, a jednocześnie zmniejszających wytwarzanie wolnych rodników przez neutrofile, zwiększenie przekrwienia i zwiększony dopływ tlenu, uruchomienie mechanizmów termoregula-cyjnych. Zwiększenie zaś aktywności układu an-tyoksydacyjnego jest prawdopodobnie wynikiem zwiększonego metabolizmu komórkowego, co po-twierdza wiele badań prowadzonych również na zwierzętach. Korzystne zmiany adaptacyjne pod wpływem indukowanego stresu oksydacyjnego wywołanego kriostymulacją utrzymują równowa-gę oksydacyjno-redukcyjną organizmu [26]. Mil-ler et al. stwierdzili, że kriostymulacja wpływa na aktywację elementów antyoksydacyjnych oraz na zmniejszenie stresu oksydacyjnego u chorych na stwardnienie rozsiane [27].
Pulsujące pole magnetyczne niskiej często-tliwości należy do zabiegów często stosowanych w lecznictwie uzdrowiskowym. Działanie tej for-my energii w kontekście procesów oddychania komórkowego podlega ciągłym obserwacjom. Do-niesienia z obserwacji badawczych wydają się dość sprzeczne, ponieważ część autorów potwierdza, że pod wpływem pola magnetycznego wzmagają się procesy wolnorodnikowe ze skutkiem apoptozy komórkowej [28], część obserwacji wskazuje na zwiększenie stężenia endogennych antyoksydan-tów. Wielu autorów sugeruje ponadto wpływ pola magnetycznego na procesy uszkadzania DNA ko-mórkowego i indukcję procesów nowotworowych. W badaniach prowadzonych przez Sosnowskiego et al. stwierdzono zwiększenie wartości TAS w oso-czu pod wpływem pola magnetycznego o małej częstotliwości [29]. Autorzy pracy potwierdzają, że mechanizm wzrostu układów antyoksydacyj-nych nie jest jasny. Założyli, że pod wpływem po-la magnetycznego nastąpiło zwiększenie stężenia wolnych rodników, co wpłynęło na zwiększenie aktywności systemów antyoksydacyjnych. Oczy-wiście, większość tych obserwacji dotyczy również badań na zwierzętach prowadzonych w warunkach laboratoryjnych. W ocenie wyników klinicznych jest to zabieg, w wyniku którego ustępuje wiele dolegliwości i objawów chorobowych. Świadczą o tym liczne badania Sieronia et al. [30].
Różne formy energii fizycznej wywołują zwięk-szenie tempa powstawania wolnych rodników w ustroju: ultrafiolet, ultradźwięki, laseroterapia. Wiele przedstawionych dotychczas danych w piś-miennictwie, które dotyczą energii, nie zawsze jest jednoznacznych. Wpływ różnych form zabiegów
fizykalnych na powstawanie wolnych rodników oraz związanych z tym zmian ustrojowych wyma-ga dalszych badań.
Podsumowanie
Każdy element terapii uzdrowiskowej może mieć wpływ na przebieg reakcji wolnorodniko-wych, przemiany ogólnoustrojowe i narządowe. Mechanizmy tych przemian nadal nie są dokład-nie poznane, podokład-nieważ badania wykazują, że dany czynnik może zmniejszać lub nasilać różne pro-cesy. Wiele zależy od intensywności stosowanych
bodźców, reaktywności ustroju, osobniczej wraż-liwości, obecności innych chorób oraz genetycznie uwarunkowanych układów enzymatycznych.
W pracy pominięto temat wpływu zabiegów z zakresu wodolecznictwa na przemiany ogólno-ustrojowe. Ze względu na złożoność i rozmiar pro-blemu temat ten omówiono odrębnie.
Badania kliniczne niekiedy wyprzedzają ba-dania fizjologiczne, biochemiczne lub komórko-we, stąd trudności w określaniu różnych zjawisk metabolicznych. Wydaje się, że najważniejsza jest równowaga i ważnym problemem może raczej być to, jak ją uzyskać, a przede wszystkim, jak utrzymać.
Piśmiennictwo
[1] Wiktorowska-Owczarek A., Nowak J.: Patogeneza i profilaktyka AMD: rola stresu oksydacyjnego i
antyoksydan-tów. Post. Hig. Med. Dośw. (online) 2010, 64, 333–343.
[2] Pedzik A., Paradowski M., Rysz J.: Stres oksydacyjny a zjawiska patologiczne w ustroju. Diagn. Lab. 2008, 44, 1–7. [3] Bailey M.S., Landar A., Darley-Usmar V.: Mitochondrial proteomics in free radical research. Free. Radic. Biol.
Med. 2005, 38, 175–188.
[4] Valko M., Leibfritz D., Moncol J., Cronin Mark T.D., Mazur M., Telser H.: Free radicals and antioxidants in
normal physiological functions and human disease. Int. J. Biochem. Cell. Biol. 2007, 39, 1, 44–84.
[5] Droge W.: Free radicals in the physiological control of cell function. Physiol. Rev. 2002, 82, 47–95.
[6] Gałecka E., Mrowicka M., Malinowska K., Gałecki P.: Wolne rodniki tlenu i azotu w fizjologii. Pol. Merk. Lek.
2008, XXIV, 143, 446–448.
[7] Czarna M., Januszkiewicz W.: Rola mitochondriów w wytwarzaniu i usuwaniu reaktywnych form tlenu; związek
z przesyłaniem sygnałów i programowaną śmiercią komórki. Post. Bioch. 2006, 52(2), 145–155.
[8] Bilska A., Kryczek A., Włodek L.: Różne oblicza biologicznej roli glutationu. Post. Hig. Med. Dośw. 2007, 61,
438–453.
[9] Gałecka E., Mrowicka M., Malinowska K., Gałecki P.: Wybrane substancje nieenzymatyczne uczestniczące w
pro-cesie obrony przed nadmiernym wytwarzaniem wolnych rodników. Pol. Merk. Lek. 2008, XXV, 147, 269–272.
[10] Zabłocka A., Janusz M.: Dwa oblicza wolnych rodników. Post. Hig. Med. Dośw. 2008, 62, 118–124.
[11] Sobolewska A., Sztance M., Pasternak K.: Składniki borowiny i jej właściwości lecznicze. Baln. Pol. 2007, 49, 93–98. [12] Dyszkiewicz A., Kucharz E.: Zastosowanie jonopresoterapii stawów rąk z użyciem borowiny w leczeniu chorych
na reumatoidalne zapalenie stawów. Reumatologia 2004, 42(4), 545–550.
[13] Fisher-Wellman K., Bloomer R.J.: Acute Exercise and oxidative stress: a 30 year history. Dyn. Med. 2009, 8, 1
(publikacja internetowa z dnia 13.01.2009 r.).
[14] Mrowicka M., Bortnik K., Malinowska K., Kędziora J., Mrowicki J.: Całkowity potencjał antyoksydacyjny w
oso-czu sportowców po dozowanym wysiłku fizycznym. Pol. Merk Lek. 2009, XXVII, 157, 22–25.
[15] Karolkiewicz J., Szczęśniak Ł., Kasprzak Z., Nowak A.: Kompleksowe oddziaływanie systematycznej aktywności
fizycznej i diety redukcyjnej na wybrane parametry równowagi peroksydacyjno-antyoksydacyjnej otyłych dziew-cząt. Med. Sport. 2002, 6(4), 209–216.
[16] Schwingel A., Filho D.W., Torres M.A., Petroski E.L.: Exercise session promotes antioxidant changes in
brazil-ian soccer players. Biol. Sport 2006, 23, 3, 255–265.
[17] Dane S., Taysi S., Gul M., Akcay F., Gunal A.: Acute exercise induced oxidative stress is prevented in erythrocytes
of male long distance athletes. Biol. Sport 2008, 25, 2, 115–124.
[18] Dekany M., Nemeskeri V., Gyore E., Ekes E., Gogl A., Szots G., Petrekanits M., Taylor A.W., Berkes I., Pucsok J.:
Physical performance and antioxidant effects in triathletes. Biol. Sport 2008, 25, 2, 101–114.
[19] Marciniak A., Brzeszczańska J., Gwoździński K., Jegier A.: Antioxidant capacity and physical exercise. Biol.
Sport 2009, 26, 3, 197–213.
[20] Woźniak B., Mila-Kierzenkowska C., Drewa G., Woźniak A., Kalinowska A., Drewa T., Krzyżyńska-Mali-nowska E., Górecki D., Konca J.: Postexertional oxidative stres in rowers of various age and athletic experience.
Pol. J. Sport. Med. 2007, 23(4), 229–232.
[21] Woźniak A., Woźniak B., Mila-Kierzenkowska C., Rakowski A., Porzych M., Szmytkowska K.: The influence
of wohle – body cryostymulation on blood enzymatic antioxidant barier of kayakers during training. Pol. J. Sport. Med. 2007, 23(4), 207–214.
[22] Kopański Z., Grabowska M., Suszko R., Cichosz A.: Wpływ wysiłku fizycznego na zmiany całkowitego statusu
oksydacyjnego surowicy u chorych poddanych rehabilitacji ruchowej na cykloergometrze. Post. Reh. 2006, 2, 5–10.
[24] Harris M.B., Starnes J.W.: Effects of body temperature during exercise training on myocardial adaptations. Am.
J. Physiol. Heart. Circ. Physiol. 2001, 280, 2271–2280.
[25] Selman C., Mclaren J.S., Himanka M.J., Speackman J.R.: Effect of long-term cold exposure on antioxidant
en-zyme activities in a small mammals. Free. Radic. Biol. Med. 2000, 28, 1279–1285.
[26] Woźniak A., Woźniak B., Drewa G., Mila-Kierzenkowska C., Rakowski A., Parzych M., Szmytkowska K.:
Wpływ kriostymulacji ogólnoustrojowej na enzymatyczną barierę antyoksydacyjną we krwi kajakarzy podczas tre-ningu. Med. Sport 2007, 4(6), 23, 207–214.
[27] Miller E., Mrowicka M., Malinowska K., Mrowicki J., Saluk-Juszczak J., Kędziora J.: Effects of whole body
cry-otherapy on oxidative stress in multiple sclerosis patients. J. Therm. Biol. 2010, 35, 406–410.
[28] Jajte J.M.: Programowana śmierć komórki w biologicznym działaniu pola elektromagnetycznego o częstotliwości
sieciowej (50/60 Hz) – przegląd piśmiennictwa. Med. Pracy 2000, 51(4), 382–389.
[29] Sosnowski P., Mikrut K., Paluszak J., Kraus H., Koźlik J., Jaroszyk F.: Aktywność enzymów antyoksydacyjnych
we krwi szczurów poddanych długotrwałemu działaniu pola magnetycznego. Baln. Pol. 1999, XLI, 1–2, 18–24.
[30] Sieroń A., Pasek J., Mucha R.: Pole magnetyczne i energia światła w medycynie i rehabilitacji –
magnetoledotera-pia. Acta Baln. 2007, 1, 1–7.
Adres do korespondencji:
Jadwiga Kuciel-Lewandowska Katedra Fizjoterapii
Wydział Nauk o Zdrowiu UMW ul. Grunwaldzka 2
50-355 Wrocław
e-mail: jadwiga.kuciel-lewandowska@umed.wroc.pl Konflikt interesów: nie występuje
Praca wpłynęła do Redakcji: 11.12.2014 r. Po recenzji: 7.01.2015 r.
Zaakceptowano do druku: 22.01.2015 r. Received: 11.12.2014
Revised: 7.01.2015 Accepted: 22.01.2015
