ROCZNIKI PSYCHOLOGICZNE / ANNALS OF PSYCHOLOGY 2013, XVI, 4, 681-684
MAŁGORZATA TOEPLITZ-WINIEWSKA1 Uniwersytet Warszawski, Wydział Psychologii Polskie Towarzystwo Psychologiczne
CZY MO
ĩNA ZDEFINIOWAû
„DOBRO” KLIENTA PSYCHOLOGA?
W tekĞcie polemiki z Katarzyną Sikorą zwrócono uwagĊ na potrzebĊ dopracowania terminu odno-szącego siĊ do osoby/osób, z którymi pracuje psycholog; nieadekwatne i mylące jest sprowadzenie wszystkich do pojĊcia „odbiorców”. W czĊĞci rozwaĪaĔ „dobra klienta” przedstawiono stanowi-sko, iĪ właĞciwym przedmiotem debaty psychologów powinny byü te wartoĞci zawodu psycholo-ga, które faktycznie pozwalają realizowaü „dobro klienta”. Brak moĪliwoĞci zdefiniowania tego pojĊcia oraz jego wartoĞciujący charakter oznacza byü moĪe potrzebĊ rezygnacji z umieszczania go w kodeksach etycznych psychologów.
Słowa kluczowe: klient, autonomia, podmiotowoĞü, poszanowanie godnoĞci, poufnoĞü.
KOGO NAZYWAMY
ODBIORCĄ USŁUG PSYCHOLOGA?
Katarzyna Sikora w swoim tekĞcie analizuje kodeksy etyczno-zawodowe psychologów, odwołując siĊ do pojĊcia „dobra” odbiorców ich usług. Podstawo-we wątpliwoĞci budzi przyjĊcie załoĪenia, iĪ okreĞlenie „odbiorca” jest bardziej adekwatne dla opisu osoby pozostającej w profesjonalnym kontakcie z psycho-logiem niĪ uĪywane w literaturze przedmiotu, a takĪe utrwalone w praktyce po-jĊcie „klient”. Termin „odbiorca” jest znacznie szerszy pojĊciowo, bowiem obejmuje on takĪe zleceniodawców usług psychologicznych, np. instytucje takie jak sąd, dyrekcjĊ szkoły czy zakładu przemysłowego, rodziców itp. Sytuacje konfliktu miĊdzy oczekiwaniami i potrzebami zleceniodawców oraz osób, z
któ-MAŁGORZATA TOEPLITZ-WINIEWSKA – Wydział Psychologii, Uniwersytet Warszawski, ul. Stawki 5/7, 00-183 Warszawa; e-mail: mtw@psych.uw.edu.pl
MAŁGORZATA TOEPLITZ-WINIEWSKA
682
rymi psycholog bezpoĞrednio pracuje, są jednym z czĊstszych dylematów etycz-nych w diagnostycznej praktyce psychologicznej. Warto takĪe zastanowiü siĊ, kto jest odbiorcą badaĔ naukowych prowadzonych przez psychologa, z pewno-Ğcią nie uczestnicy tych badaĔ, a przecieĪ zalecenia kodeksów dotyczą stosowa-nia przez badacza standardów etycznych w postĊpowaniu wobec tych osób. Są-dzĊ, Īe dyskusjĊ trzeba zacząü od okreĞlenia, czy naleĪy róĪnicowaü realizacjĊ norm zapisanych w kodeksach etycznych psychologów wobec róĪnego statusu odbiorców usług psychologicznych. Podstawowe rozróĪnienie dotyczy bezpo-Ğredniego, profesjonalnego kontaktu z psychologiem albo zlecenia psychologowi okreĞlonego zadania do wykonania. Ci pierwsi to klienci psychologa, druga gru-pa to zleceniodawcy. Europejskie Stowarzyszenie Towarzystw Psychologicznych (EFPA) w przyjĊtym w 2005 roku Meta-Code of Ethics (2005) definiuje pojĊcie „klienta”. Termin ten odnosi siĊ do kaĪdej osoby lub osób, z którymi relacje psy-chologa mają charakter profesjonalny. Klientem indywidualnym jest wiĊc pa-cjent, student czy teĪ uczestnik badaĔ naukowych, a grupowym para małĪeĔska, rodzina, grupa szkolna itp. Norma troski o „dobro klienta” powinna wiĊc doty-czyü osób, z którymi psycholog bezpoĞrednio pracuje, a nie zleceniodawcy. Pol-ski Kodeks Etyczno-Zawodowy Psychologa (PTP, 1992) niestety miesza te dwie grupy odbiorców usług, co wiĊcej, sugeruje, Īe zasady etyczne odnoszą siĊ przede wszystkim do relacji ze zleceniodawcą, chociaĪ takĪe obowiązują wobec osoby bezpoĞrednio pracującej z psychologiem. OdpowiedzialnoĞü psychologa wobec zleceniodawcy moĪna odnieĞü do szeregu wymienianych w kodeksach zasad, takich jak profesjonalne kompetencje, integralnoĞü, etyczna wraĪliwoĞü, poufnoĞü (APA, 2010; BPS, 2006; EFPA, 2005). RozróĪnienie klienta i zlecenio-dawcy oraz wskazanie moĪliwych obszarów konfliktowych, na które moĪe napo-tkaü psycholog w swojej pracy, nie zostało wyraĨnie zaznaczone takĪe w wy-mienionych kodeksach.
CZY WARTO W KODEKSACH DEFINIOWAû „DOBRO KLIENTA”?
Analizując róĪnorodne formy aktywnoĞci zawodowej psychologów trzeba podjąü refleksjĊ, jakie ograniczenia i nieporozumienia niesie ze sobą wprowa-dzenie jako naczelnej zasady dbałoĞci o dobro klienta. Bardzo trafnie zobrazował te ograniczenia Graanan Gillon (1997) w swoich rozwaĪaniach dotyczących etyki lekarskiej. Wskazuje on na trzy podstawowe ograniczenia troski o „dobro klienta”. Pierwsze ograniczenie dotyczy poszanowania autonomii osoby, której
CZY MOĩNA ZDEFINIOWAû „DOBRO” KLIENTA PSYCHOLOGA?
683
siĊ pomaga, a przede wszystkim stwierdzenia, jakiej pomocy klient oczekuje i chce. Drugie ograniczenie dotyczy kosztów, jakie klient moĪe ponieĞü, a szcze-gólnie tego, czy działalnoĞü profesjonalisty nie wiąĪe siĊ z przejĞciową nawet szkodą klienta (przeĪywanie cierpienia). Wreszcie trzecie ograniczenie to uwzglĊdnienie praw osób trzecich. W tym przypadku analiza Gillona (1997) odnosi siĊ przede wszystkim do sprawiedliwoĞci społecznej w przypadku usług medycznych. MoĪna jednak odnieĞü ją takĪe do konsekwencji działaĔ psycholo-ga, na przykład dla dzieci klienta. SkoncentrujĊ siĊ w dalszych rozwaĪaniach na tym pierwszym ograniczeniu. Zasada poszanowania autonomii klientów, szcze-gólnie waĪna przy róĪnorodnych formach pomocy psychologicznej, w tym psy-choterapii, pozwala uniknąü paternalistycznej postawy narzucania okreĞlonych rozwiązaĔ „w imiĊ dobra klienta”, z pełnym poczuciem przewagi nad nim z racji własnej wiedzy psychologicznej. Szacunek dla autonomii klienta psychologa wyraĪa siĊ przede wszystkim w uzyskiwaniu zgody na formy wspólnego działa-nia po przekazaniu mu podstawowych informacji niezbĊdnych do podjĊcia decy-zji. Poszanowanie autonomii i godnoĞci klienta jest warunkiem uwzglĊdnienia wielokulturowoĞci i róĪnorodnoĞci odbiorców usług psychologicznych.
RozwaĪając bowiem uĪytecznoĞü pojĊcia „dobro klienta” dla działalnoĞci zawodowej psychologa trzeba odpowiedzieü sobie na pytanie, kto ma definiowaü to „dobro” w konkretnej relacji psycholog–klient. Pokusa, Īe robiü to bĊdzie psycholog, bezwiednie bazując na uznawanych przez siebie wartoĞciach, a przez to pozbawiając swojego klienta podmiotowoĞci i autonomii, jest duĪa.
W sposobie odwoływania siĊ do „dobra klienta” waĪne jest podkreĞlenie, Īe norma ta nie moĪe byü traktowana odrĊbnie od respektowania podstawowych praw kaĪdego człowieka, a szczególnie prawa do autonomii, podmiotowoĞci, godnoĞci, intymnoĞci i poufnoĞci.
Są to wartoĞci, które znalazły swoje odzwierciedlenie w Powszechnej Dekla-racji Praw Człowieka (1948), przywoływane są takĪe w Kodeksie Etyczno- Zawodowym Psychologa (PTP, 1992), a w efekcie dookreĞlają ramy, w których definiujemy „dobro klienta”. Odwołanie siĊ do tych wartoĞci nakłada na psycho-loga obowiązek wspólnego ustalania z klientem zakresu i celu usługi, przez co moĪna wspólnie okreĞliü, czym jest dobro konkretnego człowieka w okreĞlonej sytuacji Īyciowej.
Zawód psychologa naleĪy do zawodów zaufania publicznego, co oznacza, iĪ działalnoĞü profesjonalna jest zgodna z zasadami etycznymi. Orzeczenie Trybu-nału Konstytucyjnego (K41/ 05), doprecyzowując charakterystykĊ zawodu za-ufania publicznego, odwołuje siĊ do pojĊcia „dóbr jednostki” o szczególnym
MAŁGORZATA TOEPLITZ-WINIEWSKA
684
charakterze (np. Īycie, zdrowie, wolnoĞü, godnoĞü, dobre imiĊ), wskazując jed-noczeĞnie, Īe nie mogą byü one naruszane w ramach usług zawodowych.
Ten sposób prawnej i zawodowej ochrony odbiorców usług psychologicz-nych jest byü moĪe jeszcze jednym argumentem, by zrezygnowaü z prób defi-niowania pojĊcia „dobro klienta”, koncentrując siĊ bardziej na sposobach jego realizacji w praktyce psychologicznej w róĪnych obszarach działalnoĞci profe-sjonalnej.
LITERATURA CYTOWANA
American Psychological Association (2010). Ethical principles of psychologists and code of
con-duct. Washington, DC: Autor.
British Psychological Society (2006). Code of ethics and conduct. Leicester, UK: Autor.
European Federation of Psychologists’ Association (2005). Meta-Code of Ethics, www.efpa. eu/ethics/ethical-codes (01.11.2013).
Gillon, R. (1997). Etyka lekarska, problemy filozoficzne. Warszawa: PZWL.
