A C T A U N I V E R S I T A T I S L O D Z I E N S I S
FOLIA HISTORICA 17, 1983
W aldem ar M ichow icz
STAN BADAN W POLSCE NAD PROBLEMEM ROZBROJENIA (1919— 1939)
Г
D ziałalność Ligi N arodów na rzecz rozbrojenia, dzieje dw u i w ielo stro n n y ch w y siłk ó w m ający ch na celu red u kcję, ogran iczenie lub kon trolę zbrojeń, a także h isto ry czne a sp ek ty kszitałtowania się ided roz bro jenia b y ły i są przedm iotem ty sięcy k siążek i opracow ań. O kres m iędzy pierw szą a drugą w o jn ą św iatow ą p rzy n ió sł b a rd z o pokaźną liczbę publikacji n a te n tem at. Pom iniem y w tym m iejscu lic z n e k ro nik arsk ie opisy p ie rw s z y c h . in icjaty w rozbrojeniow ych, dokonyw ane głów n ie przez dziennikarzy, rela cjo n u jąc y c h w szystkie p la n y ( sp o tk a nia dyplom atyczne, n a ra d y i k on feren cje. O d n o tu jem y naitomiasit ipierw- sze w yd aw nictw a dokum entów i k om entarzy, a także przeg ląd y poczy nań rozbrojeniow y ch siporządzone przez p raw nik ów , hisitoryków i po litologów .
I tak w krótce po konferencji w aszy n gtońskiej (XII 1921 — II 1922) d eb atu jącej m. in. na tem a t red u k c ji i ograniczenia z h ro je ń ( a także po k o n feren cjach w Genua i k o n feren cji rozbrojeniow ej w M oskw ie w 1922 r.. podczas k tó ry c h stro na radziecka zgłosiła p rop o zy cje rozbro jeniow e, ukazało się w iele p u b lik acji o m aw iających treść i p rzeb ieg negocjacji oraz zaw ierający ch n ieje d n o k ro tn ie podstaw ow e dokum en ty 1. M iędzy innym i T. von N iem ey er p o d jął tru d w y d an ia w szy stkich
1 R. L. B u e l l , The W ashington Conference, N ew York—London 1922; L. А г с h i m b a u d, La Conference de Washington, Paris 1923; H. G. W e l l s , W a s h ington and the Норе о/ Peace, London 1922; M ateria ły G enuezskoj konlieriencyi, M oskwa 1922; J. S. M i l l s , The Genoa Conference, London 1925; Coniérence de Moscou pour la limitation des armements, M oscou 1923; B. E. S г t e i n, Genuezskaja konlieriencija, M oskwa 1922.
podstaw ow y ch p ro je k tó w planów , prop o zy cji, d ek laracji i rezolucji w spraw ie ro zb ro jen ia , po czynając o d 1815 aż do 1925 r.2
Z chw ilą rozpoczęcia p rac Kom isji P rzygotow aw czej do K onferencji R ozbrojeniow ej odpow iednie służby Ligi N arodów zapew niały sy ste m aty czn y idruk dokum entów d o tyczących p rze b ieg u d e b a t w różnych o rg an ach kom isji (z posied zeń plen arn y ch i K o m itetu A rb itra żu i Bez p ieczeństw a)3. S tudiując t e m ate ria ły o raz doniesienia rozm aitych o r ganów prasow ydh, n iek tó rzy praw nàqy, h isto ry cy i d zie n n ik arz e p o d e j m ow ali p ró b y n a p isa n ia pierw szych o p racow ań d otyczących historii działań -różnych d elegacji ta k n a forum Kom isji P rzygotow aw czej, jak i sam ej Komisji. B yły to m niej lub b ard ziej dokładne przeg ląd y w y darzeń sporządzane z zastosow aniem m eto d y chronologicznej, zaw iera jące t a k ie p rób y w arto ścio w an ia i ocen 4.
A nalog icznie p rze d staw ia ł się p rob lem z K onferencją R ozbrojeniow ą w G enew ie. Bardzo obfita d o k u m en tacja p le n a rn y c h o b rad K onferencji5, posiedzeń Biura®, Kom isji O gó lnej7, Kom isji P olitycznej8, Kom isji
Zbro-* T. von N i e m e y e r , Handbuch des Abrüstungsproblems, Berlin— Grünewald 1928.
3 Por. Société des Nations. Documents de la Commission préparatoire de la Con férence du désarmem ent chargée de la préparation de la Conférence pour la limi tation des armements. Série I, G enève 1926; Série II, G enève 1926; Série III, G enè v e *927. N a bieżąco u k azyw ały się protokoły Komisji z posiedzeń poszczególnych sesji w latach 1027— 1930, a Pro cès- verb aux de la sixième session (deuxième partie) opublikow ane zo:;ta'y w 1931 r.
4 Por. przede w szystkim : H. 0 1 d i n g, Das Abrüstungsproblem, Berlin 1928; S. de M a d a r i a g a , Disarmament, N ew York 1929; A. G a r d e s , Le désarmem ent devan t la Sociét é des Nations, Paris 1929; O. H o i j e r, La sécurité internationale et ses modes de réalisation, v ol. IV, Réduction des armements, Paris 1930; E A. K o r o - w i n , W. W. J s g o r i e w , „Razorużenije", M oskw a—Leningrad 1930; R. C e c i l , Describes the W o r k ol the Prepara tory Commission for the Disarmament Conference, London 1931; V. L e f e b u r e , Scientific Disarmament, Paris 1931; F. W. O e r t z e n , Das 1st die Abrüstung, Oldenburg 1931; K. L. O e r t z e n , Abrüstung oder Krie gs vorbereitung, Berlin 1931; В. H. W i l l i a m s , The United States and Disarmament, N ew Yode— London 1931 ; J. W. W h e e l e r - B e n n e t t , Disarmament and Secu rity since Locarno 1925— 1931, London 1932. Por. też Bibliographie commentée du désar mement et de questions militaires, G enève 1931.
* Société des Nations, Série A, A c te s de la Conférence pour fa réduction et la limitation des armements. Compte rendu des séances plénières, vol. I, G enève 1932 [dalej: SDN]; SDN, Documents de la Conférence, vol. I—Ш, G enève 1932— 1935.
6 SDN. Série C, Procès-verbal au Bureau, V ol. I—II, G enève 1932— 1935.
7 SDN. Série B, Procès-verbal de la Commission Générale, vol. I—III, G enève 1932— 1936.
8 L e a g ie of Nations, Series D, vol. V, M inutes of the Political Com mission, Ge n ev a 1936 (dalej: LN).
jeń L ądow ych9, Kom isji L otniczej10, Kom isji M o rsk ie j11, Kom isji W y d a t ków na O bronę N a ro d o w ą 12 o raz in n e m aterially K on ferencji13 u k a z y w ały się niem al n a bieżąco. M ateriał te n w połączeniu z in cy d en talnie publikow anym i dokum entam i oficjalnym i szereg u p ań stw 1* o raz donie sieniam i i kom entarzam i prasow ym i stał się podstaw ą d o op raco w ania pierw szych syntez historii K onferencji R ozbrojeniow ej lub te ż przyczy n ków do n ie k tó ry c h a sp ek tó w jej działalności.
J a k o jed n e z ipćerw&zych u kazały się książki G. H o san a15 i R. A. Cha- p u ta 18. Jed n ak że d o n ajb ard ziej wartościowjydh n a le ż a ło b y zaliczyć prace an g ielsk ieg o h isto ry k a sto su n kó w m iędzynarodow ych J. W . W hee- ler-B en n etta17, d ające szczegółow y opis d y plom atycznej w alk i o rozihro- jenie( dokładny w y k ła d historii K onferencji R ozbrojeniow ej p ió ra szw aj c arskieg o h isto ry k a C. L cosli-U steri18, rozpraw ę d o k to rsk ą a m e ry k a ń skiego politologa W . L. M a h an e y a 18 oraz fran cu sk ie opracow anie d zie jów konferencji P. C oulona20.
Szczególne m iejsce w p rzedw ojennym piśm iennictw ie na tem at roz bro jen ia zajm uje tw órczość niem ieckich p u b lic y stó w i historyków . Po czyn ając o d 1931 .r. w licznych b roszu rach i opraco w an iach nasilili oni k ry ty k ę o graniczeń tra k ta to w y c h N iem iec w zbrojeniach. Po o p a n o w a niu zaś w N iem czech w ładzy przez H itlera głów nym celem ty ch
publi-s SDN. Série D, vol. I, Procèpubli-s-verbal de la Commipubli-spubli-sion Terrepubli-stre, G enève 1935. 10 LN, Series D, vol. III, M inutes of the Air Commission, G enève 1936. 11 LN, Sériée D, vol. II, Minutes of the N aval Commission, G enève 1937. 14 LN, Series D, vol. IV, Minutes of National Defence Expenditure Commission, G enève 1935.
13 SDN. Rapport préliminaire sur les travaux de la Conférence. Elaboré par le Président, M. Arthur Henderson, G enève 1936.
14 Por. np. Sborniki dokum iento w po mieżdunarodnoj politikie i mieżdunarodnomu prawu. W yp. I, Razorużenije, M oskwa 1932,- tamże, W yp. X, Razorużenije 1933— 1936, M oskwa 1936,- Survey of International Affairs, London 1924— 1940, 17 vols. (Ed. А. Л. Toynbee); Documents on International Affairs, London 1929— 1940, 14 vols. (Ed. J. W heeler-Bennett, S. Heald, M. Curtis).
15 G. H о s a n o, Histoire du désarmement, Paris 1933.
16 R. A. C h a p u t , Disarmament .in British Foreign Policy, London 1934. 17 J. W. W h e e l e r - B e n n e t t , The Disarmament Deadlock, London 1934; t e n ż e , The Pipe Dream of Peace. The Story of the Collapse of Disarmament, N ew York 1936.
18 C. L o o s l i - T J s t e r i , Geschichte der Konferenz für die Herabsetzung und Begrenzung der Rüstungen 1932— 1934. Ein politischer W eltspiegel, Zürich 1940.
19 W. L. M a h a n e y , Jr., The Sovie t Union, the League of Nations and Disar mament: 1917 1935, Philadelphia 1940. Autor przedstawi} ten temat jak a rozprawą doktorską w U niversity of Pennsylvania.
fcacji — w y d aw an y ch także po an g ielsk u i francusflcu — było w ykaza- nie konieczn o ści u znania rów nych p ra w N iem iec w te j dziedzinie21.
N ależy żałow ać, że n ie u k azało się w form ie d ru ko w anej p u b likacji bardzo 'cemne o p racow an ie zn a n eg o działacza Partii Pracy, w okresie pow ojennym la u re a ta N ag ro d y N obla, Ph. J. N oel-B akera na tem at p r y w a tn e j p ro d u k cji broni, w y ja śn ia ją c e m iędzynarodow e pow iązania p rz e m y słu zbrojeniow ego, w zrost w y d atk ó w zb ro jen io w y ch itp. zagadnienia, m ają ce isto tn y w p ły w n a dążen ia w spraw ie ograniczenia i redukcji z b ro je ń 22.
W całym do robku h isto rio g rafii p o w szech nej ok resu m iędzy w ojen n eg o dom inow ała for ma Ino -chronolog i czn a i form alno-praw na technika b ad an ia p ro blem u rozbrojenia. P raw id ło w o ścią b y ło proste zestaw ian ie różnych p ropozycji rozbrojen io w y ch , ich streszczanie, rzadziej w a rto ś ciow anie z p u n k tu w idzenia in te resó w poszczególnych pań stw , r e p r e zentow an ych n a K onferencji R ozbrojeniow ej. A uto rzy n ajc z ę śc ie j e k s ponow ali tru d n o śc i dotyczące m ożliw ości zrealizow ania p ro je k tó w re d ukcji i o g ran iczen ia zbrojeń. W y ją w sz y p ra c e p ro w enien cji .radziec k ie j23, p ro je k ty p o w szechn ego i całk ow iteg o rozbrojenia tra k to w a n o ja k o całkow icie n iere aln e i posiad ające jed y n ie w a lo ry propagandow e.
S y tu a c ja u leg ła zasadniczej zm ianie p o II w o jn ie św iatow ej. Co p r a w da jeszcze w lata ch pięćdziesiąty ch sposób tra k to w a n ia przez b adaczy p ro blem u ro zb ro jen ia zbliżony b ył do w zo ró w sprzed 1939 т., a le w m ia r ę u p ły w u czasu zarów no z a k re s badań, jak ii zastosow anych m etod staw ał się coraz [bogatszy. M ożna tu ta j w y raźnie stw ierdzić zależność o d po szerzan ia się b azy źródłow ej. Przede w szystkim pow ażną ro lę > o d e g ra ł fak t o pu blikow ania w spom nień p o lity k ó w różnych k rajów , k tó rzy bądź t o uczestniczyli w ‘ro k o w aniach rozbrojeniow ych, bądź też k ie row ali placów kam i dyplom atycznym i- dep artam en tam i m in isterstw czy reso rtam i sp raw zag ranicznych i z te g o ty tu łu znali szczegóły u staleń
11 Рог. np. E. G l o d k o w s k i , Die W eltabrü stu n g und Deutschland, Berlin 1932; K. S c h i l l i n g , Der Versailler V ertr ag und die Abrüstung: Deutschlands militä rische Gleichberechtigung, Berlin 1933; R. S c h m i d t , A. G r a b o w s k y , Deuts chlands Kampl um Gleichberechtigung. Tatsachen und Probleme der Verhandlungen ü b er Abrüstung und Gleichberechtigung 1933/1934, Berlin 1934 (toż w tłumaczeniu na jęz. angielski i francuski); H. R o h d e , Der Herriot-PIan zur Abrüstungirage. W e s Frankreich mit ihm b e z w e c k t und w as er bed eu tet, Berlin 1933.
M Ph. J. N o e l - B a k e r , The Private Ma n u la d u r e ol Armaments, London 1936, vol. I—II, [mpis]. Zob. tegoż autora interesujące argumenty o konieczności dokona nia rozbrojenia, o metodach badaw czych i problemach dotyczących ograniczenia budżetu, kontroli dtp.: Disarmament, London 1926.
M Por. E. А. К o r o w 1 n, W. W. J e g o r i e w, „Razorutenije", M oskwa— Lenin grad 1930; L. N. I w a n o w ; Krach koniieriencll po razoruieniju, Charków 1934.
i ządow ych, ta k ty k ę i cele g ry dyplo m aty czn ej prow adzonej w okół roz b rojenia. P rzykładow o można tu ta j w spom nieć francuskie pam iętniki jed nego z n a jb a rd zie j akty w n y ch uczestników debat rozbrojeniow ych J. Paul-B oncoura, e k sp e rta — gen. Requina, mindstra spraw zagranicz nych i prem iera F rancji E. H e rr i ot a, szefa sa tabu arm ii fran cu sk iej gen. Game lina, am basadora A. Franeois-P onceta. Spośród anglosaskich n ależało b y odnotow ać przede w szystkim w spom nienia znanych p o lity ków: L. S. A m ery, lorda d A b e rn o n a , R. Ceci la, H. H ultona, W . Chu-т-> ehilla, A. Edena, H. H oovera, C. H uila, H. L.' Stirn,sona, H. W ilsona. M im o w y ra ź n ej te n d e n c ji do uspraw ied liw iania p o lity k i N iem iec w ei m arskich czy hitlerow skich, p rzejaw iającej się w w iększości w spom nień diyplomatów niem ieckich, cennym źródłem d la spojrzenia na problem rozbrojenia z niem ieckiego p u n ktu w idzenia są pam iętniki: kan clerza H. Lutra, F. P apena i H. Brüninga, p rze d staw ic iela N iem iec w Kom isji P rzygotow aw czej — J. H. B ernstorffa, d eleg ata niem ieckiego w K onfe rencji R ozbrojeniow ej, R. N adolnego czy tłum acza H itlera O. M eissnera. Spośród lite ra tu ry pam i ę tn i lcai r siki e j innego pochodzenia, in te re su ją ce w ątki do w y jaśn ien ia p ew n y c h szczegółow ych asp ek tó w ro zb ro je niow ych przekazali w sw ych w spom nieniach: J. Beck24 i J. Szem bek25 N. T itulesou.i P. A lo is!
Jed n ak że n a jisto tn ie jsz y w p ły w na w zbogacenie m etod odtw arzania dziejów w alki o całkow ite i pow szechne rozbrojenie, historii ro zg ry w ek w okół p ro je k tó w i p lan ó w w spraw ie red uk cji i o g ran iczenia z b ro jeń m iało ud o stęp n ien ie d yplom atycznych arch iw ów p ań stw o w y ch i za sobów arch iw aln y ch Ligi N arodów . Praw dziw ą kop alnią w iadom ości 0 u w aru n k ow an iach polity czny ch , go sp o darczy ch i w ojskow ych różnych propozycji rozbro jenio w ych stały się publikow ane s e rie w ydaw nictw , zaw ierające — niegdyś tajn e — d o k u m en ty dyplom atyczne różnych państw , k tó re zaczęły ukazyw ać sdę na przełom ie lat czterdziesty ch 1 pięćdziesiątych. W praw dzie źródłem b o gatej inform acji jeszcze przed w ybuchem II w o jn y św iato w ej sta ły się Papers Relating to the Foreign
Relations of the U nited Slates, 1920— 1947, ale znacznie w artościow sza —
— т. in teresu jąceg o nas p u nk tu w idzenia — okazała się seria Foreign
Relations of the U nited States. D iplom atic Papers, k łÓ T e j p ierw szy tom ukazał się w 1948 r. i o bejm ow ał dokum enty z roku 1932. W iele taje m nic odsłoniło o publikow anie se k re tn y ch m ateriałó w niem ieckiego
Aus-sł Chodzi o szerszą, francuską w ersję pamiętników: J. B e c k , Dernier rapport. Politique polonaise 1Ö26— 1939, N euchâtel 1944.
wartdges Amitu26, a następnie, w kolejności ukazyw an ia się: d o k u m en tów b ry ty jsk ie g o Foreign Office27, francuskiego m inisterstw a sp ra w za gran iczn y ch 28, belgijskiego m in isterstw a sp raw z ag ran iczn y ch 29 oraz Na- rko m ind iełu 30.
W y k o rz y stu ją c w skazane w y ż e j tw orzyw o — a w ięc do kum enty ofi cjalne, rządow e i Ligi N arodów , prasę, lite ra tu rę p a m ię tn ik a rsk ą , 'tajne doku m en ty dyplom atyczne, d okum entację p a rla m e n ta rn ą iitp. — h isto ry cy stosunków m iędzynarodow ych i speejaMśfci p raw a m iędzyn arodo w e go p o djęli, z coraz w iększym efek tem , trud m ożliw ie w szechstro nn ego opracow ania historii w y siłkó w rozfarojeruiowych w ok resie m ięd zyw o jennym . J e st jed n ak ch ara k te ry sty c z n e , że realizacja tego zadania po czątkow o o d b y w ała się nie w form ie m onografii, sp e cja ln ie p o św ięco nych zagadnieniu irocabrojenia, lecz głów nie poprzez uw zględ nian ie te m atyki rozb ro jenio w ej w sy n tezach i m onografiach dotyczących historii sto sun kó w m iędzy naro d ow ych hub, w coraiz częstszych w o statn im dzie- sięcioileciu, p ra c a c h p o św ięconych historii Ligi N arodów . O czyw iście nie sposób w ym ieniać w tym m iejscu W szystkich autorów . O dnotujm y w ięc przykłado w o (te ogólne o p raco w ania h istorii i te o rii sto sunków m iędzy narodow ych, w których k w estio m ro zb ro jen io w ym pośw ięca się sto su n kow o w iele m iejsca. Z achow ując k olejność w y dania ich opracow ań, n a leżałoby w ym ienić n a stę p u jąc y c h sp ecjalistó w : E. H. Camr31, P. Brugiè- re 32, G. M. G ath o rn e-H ard y 33, M. M a u rin 34, C. F. Black-33, M. Baum ont36,
г6 Documents on German Foreign Policy 1919— 1940, London—N ew York, Seria С za lata 1932— 1936, t. 1— 7, wyd. 1946— 1965; Seria D za lata 1937— 1939, t. 1— 7, wyd. 1963— 1973. W ersja niem iecka: A k ten zur Deutschen Ausw ärtigen Politik 1918— — 1945, Serie D (1937— 1945) zaczęła ukazyw ać się w 1950 r., Serie В (1925— 1933) — od 1966 r.
17 Documents on British Foreign Policy 1919— 1939, London, Seria 2 za lata 1925— — 1935, t. 1—7, wyd. 1946— 1958; Seria 3 za lata 1938— 1939, t. 1—8, wyd. 1949— 1955.
se Documents Diplomatiques Français 1932— 1939, Paris, Seria 1 za lata 1932— — 1935, t. 1— 5, w yd. 1964— 1972; Seria 2 za lata 1936— 1939, t. 1— 5, w yd. 1963— 1973.
M Documents Diplomatiques Belges 1920— 1940, t. 1—6, Bruxelles 1964— 1966. 30 D okumienty w nie sznie j poiitiki SSSR, t. 1— 19, M oskwa 1957— 1974; a także 50 let bor'by SSSR za razorużenije. Sbornik dokumientow, M oskwa 1967.
31 E. H. С a r r, The T w e n t y Years' Crisis 1919— 1939, London 1942; t e n ż e , International Relations be tw e e n the T wo W orld Wars 1919— 1939, London 1947.
32 P. B r u g i è r e , La sécurité colle ctive, 1919— 1945, Paris 1946.
33 G. М. С a t h о r n e - H a r d y, A Short History oi International Allairs, 1920 to 1939, London 1946, wyd. Ill, 1947.
34 M. M a u r i n , Histoire de grandes puissances — France, Allemagne, A n g le terre, Italie, URSS, États-Unis, Chine, Japon. Du traité de Versailles aux traités de Paris, 1919— 1947, Paris 1947.
35 C. F. B l a c k , E. C. H e l m r e i c h , Twentie th Cen tury Europe. A History, N ew York 1950.
36 М. В a u m oi n t, La faillite de la p aix, 1918— 1939, t. 1, De Rethondes d Stresa, t. 2, De l'ailaire éthiopienne à la guerre, Paris 1951 (III wyd.).
J. B. Dujroselle37, P. R enouvin38, J. L. C lau d e39, E. W isk em an n40 a także zbiorow e o pracow ania, 'takie jak Istorija dipłom atii (t. III)41 o raz Istorija
W ie lik o j o tie c zestw ien n o j w o jn y S o w ielsko g o Sojuza*2.
W iększy sto p ień szczegółow ości w p rezen to w an iu rozbrojeniow ych asp ek tó w sto su nkó w m ięd zy n aro d ow y ch zaw ierały m onografie tra k tu ją ce o polityce zagranicznej p ań stw k a p ita listy c z n y c h 43. Jed n ak że dopiero nasilenie się badań nad histo rią sam ej Ligi N aro d ó w p rz y n io sło w e fe k cie znaczne w zbogacenie w iedzy o p ro b lem ie rozbrojenia, w lata ch dw u dziestych i trzy dziestych XX w., trak to w an eg o ja k o jed n o z n ajw ażn iej szych dziedzin działalności tej organizacji, jak <i e le m en t w alki o k ształt zbiorow ego bezpieczeństw a w X X w. Z ak ładając, że Liga N aro dó w o d e g rała , ^rew olucyjną" rolę w stosu n k ach m iędzynarodow ych jak o in ic ja tor .p ie rw sz e g o system u zbiorow ego, a w szczególności eu ro p e jsk ie g o bezpieczeń stw a"44, w ie lu sp ecjalistó w izwróoiło w iększą uw agę n a fu n k cję koncepcji i planów rozbro jen io w ych w b udow aniu takiego system u. Pod tym w zględem szczególną rolę odegirała p ierw sza, pow ażna m on o grafia Ligi N arod ó w pióra w ielo letn ieg o zastępcy se k re tarz a g e n e ra l nego Ligi F. .P. W a lte rsa 45. Rów nież i inne zach o d n ie o pracow ania dzie jów tej organizacji, zwłaszcza powsitałe w w y nik u w y k o rz y sta n ia a rc h i w aliów genew skich , m ieszczą się w tym nurcie, niezależnie o d m iejsca,
37 J. B. D u r o s e l l e , Histoire diplomatique de 1919 à nos jours, Paris 1953 (i kolejne wydania).
38 P. R e n o u v i n , H istoire des relations internationales, les crises du XX e siècle, t. 7, D e 1914 à 1929, t. 8, De 1929 à 1945, Paris 1957— 1958.
s* I. L. C l a u d e , Power and International Relations, N ew York 1962. 40 E. W i s k e m a n n , Europe ol the Dictators 1919— 1945, Loindon 1966. 41 Istorija diplomatii, t. III, 1919— 1939, red. W. P. P o t i e m к i n, M oskwa 1946; wyd. II uzupełnione i zmienione: red A. A. G r o m y k o i in. M oskwa 1965, w yda nie polskie: W arszawa 1973.
48 Istorija W i e li k o j oti eczestw ien n oj w o j n y Sow ietsk o g o Sojuza, 1941— 1945, t. 1, P odgoto wka i ra z w i a z y w a n ij e w o j n y impierialisticzcskimi dzierżawami, M oskwa 1960, w ydanie polskie: W arszawa 1964.
43 Por. np. J. W. W h e e l e r - B e n n e t t , The N em esis of Power. German A rm y in Politics 1918— 1945, N ew York 1954; R. H. F e r r e l , American D iplomacy in the Great Depression. Hoover-Stimson Foreign Policy 1929— 1933, N ew H aven 1957: H. G a t z к e, Stresemann and Rearmament ol Germany, Baltimore 1954; A. T h i m - m e, G ustav Stresemann: Eine politische Biographie zur Geschichte der V eim ar Re publik, Hannover, Frankfurt a.M 1957; L. Z i m m e r m a n , Deutsche Aussenpolitik in der Ära der W eim arer Republik, Göttingen 1958; W. N. M e d l i c o t t , British Foreign Policy since Versailles, 1919— 1939, London 1968; N. I o r d a c h e , La Petite Entente et l'Europe, G enève 1977; J.-B. D u r o s e l l e , La décadence 1932— 1939, Paris 1979.
44 R. M. I l u e h i n a , Liga Nacij 1919— 1934, M oskw a 1982, s. 303.
45 F. P. W a l t e r s , ■ A History oi the League ot Nations, vol. 1—2, London 1952. W 1966 r. ukazało się jednotom ow e wydanie: The Lpague ot Nations. The Evolution ol International Organisation (N ew York— W ashington).
jak ie w nich zajm u je rozbro jenie jako isto tn y czynnik budow ania sy s tem u bezpieczeństw a ‘i zapobiegania w o jn ie 4®. Inne, zdecydow anie k r y tyczne 'Stanowisko w obec Ligi N arodów o raz jej d ziałalności w p rz e d m iocie rozbro jenia rep re z en tu ją a u to rz y radzieccy. N ajbardziej re p re zen taty w n a p o d ty m w zględem p r a c a f p o d dająca szczegółow ej analizie klasow e i polityczne funkcje Ligi w e wszystlkiich aspek tach je j działal ność1^ zo stała p rzy g o to w an a w In sty tu cie H istorii Pow szechnej A kadem ii N auk ZSRR przez R. M. Ilu ch in ę47.
Przychodzi nam w reszcie stw ierdzić, że zask ak u jąco m ało ukazało się po II w o jn ie św iatow ej m onografii pośw ięconych w yłącznie p ro ble mom ro z b ro je n ia w o k re sie m iędzyw ojennym . J. Shotw ell i M. Salvin podali zw ięzły p rzeg ląd m icjatfyw rozb rojen iow ych w ram ach Ligi N a rodów oraz dyskusji prow ad zo n y ch w Radzie Ligi na tem at in cy d en tó w g rożących w o jn ą luib napięciem o słab iający m bezpieczeństw o m iędzyna rodow e. A utorom p rzy św ie c a ło p ragm aty czne założenie ew entu alneg o w y k o rzy stan ia tych dośw iadczeń w działalności ONZ48. J. M in a rt zain tereso w ał się przede w szystkim politycznym i i technicznym i aspektam i załam ania się francuskich p lanó w rorzbr o jen iow y ch , w k o n tek ście za g raż a ją c e g o F ran cji niebezp ieczeń stw a ze stro n y w schodniego sąsiada49. N atom iast H. R. W ilson jr. n a p o d sta w ie p am iętn ik ó w i dokum entacji sw ego o jca, posła USA w Bernie i członka delegacji a m e ry k ań sk ie j na k o n feren cję 'rozbrojeniow ą, w y ja śn ił szereg szczegółów dotyczących d ziałań S tanów Z jednoczonych w przedm iocie то zbrojeni a o raz w y stą
pienia N iem iec z K onferencji i Ligi N arodów 50. W y d an a mndej w ięcej w tym sam ym czasie m onografia L. N. Iw anow a tra k tu je głów nie o m o r skim asp ek cie ro zb ro jen ia51.
« Zob. D. N. V e r m a, India and the League of Nations, Pathna 1968; R. F o s - d i c k , The League and the United N ations after Fifty Years, N ew York 1972; B. S. W i l l i a m s , State Security and the League of Nations, N ew York 1973; R. V e a t c h , Canada and the League of Nations, Toronto 1975; C. K i m m i c h , Germany and the League of Nations, C hicago 1976.
47 1 1 u с h i n a, op. cit. Pa raz pierw szy swój punkt w idzenia w omawianej sprawie zaprezentow ała w pracy zbiorowej Jewropa w m ieżdunarodnych otnosze- nijach 1017— 1939, M oskw a 1979, s. 124— 154.
48 J. S h o t w e l l , M. S a l v i n , Lessons on Security and Disarmament Irom the H istory of the League ol Nations, N ew York 1949.
48 J. M i n a r t , Le drame du désarmem ent français. (Ses aspects politiques et techniques). La revanche allemende (1918— 1939), Paris-(1959).
. 50 H. R. W i l s o n , Disarmament and the Cold W a r in the Thirties, N ew York 1963.
51 L. N. I w a n o w , Morskaja politika i diplomatija im perialisticzeskich dzięr- t a w (mieżdu pie rw o j i w to r o j mir o w y m i wojnami), M oskwa 1964.
Bez w ątp ienia najcen n iejszy m i m onografiam i specjalistycznym i, u j m ującym i w sposób kom pleksow y problem ro zb ro jen ia w o k resie m ię dzyw ojennym są p race W . M. C hajcm ana i G. M atei. P ierw szy z a u to rów o d e g ra ł p io n ierską rolą w badaniach n a d in te resu jąc y m nas zagad nieniem , p re z e n tu ją c rozbudow any w a rszta t badaw czy i um iejętn ość sy n tety zo w an ia zjaw isk politycznych i w ojskow o -dyplom atyczny ch w y s tęp u jący ch w latach d w udziestych i trzydziestych, z zastosow aniem p ry n cypialnych m ark sistow sk ich k ry te rió w w arto ścio w an ia. Przedm iotem je go zain tereso w ania było głów nie stano w isko ZSRR w ob ec rozbrojenia, ale p rze d staw ił je na szerokim tle układu, sił w m iędzy w ojenn ym «w ie cie oraz g ry dyp lo m aty czn ej w ielkich m o carstw o, zgodny z ich in te re sami państw ow ym i sposób rozw iązania p ro b lem u redukcji, o granicze nia zbrojeń i /rozbrojenia52.
Podobne p o d e jśc ie do bad an eg o przed m iotu rep rezen to w ał G. M atei w sw ojej książce o stan ow isk u Rum unii w obec rozb rojenia, w y dan ej
11 lat później. Rum uński sp ecjalista znalazł się jed n ak w k o rzy stn ie j szej sy tu acji, poniew aż mógł w y k orzy stać b o g ate m a te ria ły arch iw aln e zarów no pochodzenia k rajo w eg o , ja k i te, k tó re u do stępniono m u w Ge new ie. W rezu ltacie udało m u się w y św ietlić w iele elem en tów w alki dyplom aty cznej o k sz ta łt ^rozbrojenia tak w skali krajo w ej, ru m u ń sk iej, jak i m iędzynarodow ej*3.
II
J a k w tym kontekście p rezen tu je się polski dorobek w zak resie badań n ad problem em ro zb ro jen ia w latach 1919— 1939? N ależy go o c e nić jako skrom ny. Rozwój b a d ań przech o d ził podobne koleje, jak w in n ych krajach . Je d n ak ż e na g ru n cie polskim m ożna zaobserw ow ać p e w ną cechę szczególną w po ró w n an iu do in n ych państw , zwłaszcza w ie l kich m ocarstw , w y ra ż ają cą się w stosun k ow o słabym i opóźnionym z ain tereso w an iu tym zagadnieniem . O drodzona Polska w pierw szych latach 'niepodległego b y tu p rzyw iązyw ała szczególną uw agę do ro zw o ju sw ych sił zbrojnych, dzięki k tó ry m u stalan o rea ln y k ształt granic p ań stw a (pow stania w ielkopolskie, pow stania śląskie, w o jn a p o lsko -ra
» W. М. C h a j с m a n, SSSR i problema razorużenija (mieżdu p ie r w o j i wto- roj mlrow ynii wojnami), M oskw a 1959. Tłum aczenie niem ieckie: W. М. С h a i z m a n, Die UdSSR und die Abrü stung zw is chen den beid en W eltk rieg es, Berlin 1963. Zob. też inną, dobrze ocenianą pracę radziecką: L. G r i g o r i e w , S. O 1 e n i e w , Bor'ba SSSR za mir i b e z o p a s tn o s f w Jewro pie , 1925— 1933, M oskwa 1956.
M G. M a t e i , Dezarmarea ln contextul problemelor internationale ?i atitudlnea României (1919— 1934), Bucureęti 1971. Skrócona wersja; La Roumanie e t les p ro
dziecka). D latego tru d n o znaleźć w piśm iennictw ie ów czesnym dow o dy nie tylko n a sy stem aty czn e zain tereso w an ie problem em rozbrojenia, a le w ogóle p rzy k ła d y podejm ow ania tego tem atu . Z trudem u d a je się odnotow ać kilka zdań pośw ięconych konieczności redukcji zbrojeń w arty k u łac h o bardziej ogólnym ch ara k te rz e 54. S postrzeżenie to o d nosi się do a rty k u łó w m ający ch c h a ra k te r ko m en tarzy politycznych, albo przeglądów kronikarskich, k tó re zostały n ap isan e przez publicys tów lub p o czątk u jący ch p o lity k ó w n a p o c z ątk u ilait dw udziestych 55. Sła by rezonans w piśm iennictw ie w yw ołała k o n ferencja w asz y n g to ń sk a 5®, podobnie jak k o n feren cja rozbrojeniow a w M oskw ie z g ru d n ia 1922 r.57 S ytuacja u leg ła zm ianie w m om encie pod jęcia decyzji o rozpoczę ciu p ra c przez Kom isję Przygotow aw czą do K onferencji R ozbrojenio w ej. Przez kilka lat w czasopism ach u k a z y w a ły się, a n alizu jące różne a sp ek ty rozbrojenia, opracow ania którydh autoram i byli politycy, a głó w nie osoby zw iązane z MSZ, pełniące funkcje e k sp e rtó w w o jsko w ych i poilityczniych. Spuścizna ta stanow i dzisiaj cenne źródło do badania o ficjalnych pog lądó w ów czesnych sfer rząd o w ych na tem at technicz n ych i polityczny ch a sp ek tó w red uk cji i og raniczenia zibrojeń, relacji m iędzy rozbrojeniem a bezpieczeństw em itp.58
54 Por. E. S t a r c z e w s k i , U wagi o Związku N arodów , „Przegląd Dyplom a tyczny" 1919, nr 2, s. 62. Znamienne, że w latach 1922— 1925 czasopism o „Przegląd W spółczesny" nie opublikow ało żadnego artykułu na temat rozbrojenia.
"s Por. D r o g o s ł a w , Polska a Liga N aro dów, „Przegląd W spółczesny" 1922, nr 1; S. P o z n e r , Liga N arodów w roku 1924, „Przegląd Polityczny" 1925, t. II, z. 1 (w tym artykule można znaleźć ty łk a 1 zdanie na temat rozbrojenia); J. L u k a s i e w i c z , Liga N arodów w po lity c e Polski, tamże 1925, t. III. Potwierdza regułę zam ieszczenie teoretycznego artykułu I. M a t u s z e w s k i e g o , U w agi teo rety czne 0 problemacie ograniczenia zbrojeń lądow ych , „Bellona" 1922, t. V, z. 3.
56 Por. komentarz w stępny: Konlerencja W as zyn gtoń s ka, „Przegląd D yplom atycz ny" 1921, nr 9— 10,- Plany rozbrojenia i konferencja w a szyngtońska, „Bellona" 1921, t. IV; K. D u c h , K westia PacyUku i konferencja w a szyngtońska, tamże, 1922, t. V; t e n ż e , Idea rozbrojenia po wszechnego, tamże 1922, t. V , (s. 276—282); T. T e ra m ę r, Zagadnienie b ezp ieczeń stw a w je g o d o ty c h c z a s o w y m roz woju, „Przegląd Po lityczny" 1925, t. III, z. 2—3.
57 W. J ę d r z e j e w i с z, M o s k ie w s k a kon lerencja rozbro je niowa 2— 12 grudnia 1922 r„ „Bellona" 1923, t. IX.
58 Por. artykuły: 1. W „Przeglądzie Politycznym": S. K ü n s t l e r , Zagadnienia w o js k o w e na terenie Ligi N aro dów, 1925, t. II; t e n ż e , S p ra w y roz brojenia na VH1 Zgromadzeniu Ligi N arodów, 1927, t. VII, z. 2; W. K u l s k i , X Zgromadzenie Ligi Narodów, 1929, t. XI, z. 3; E. S o l s k i , Konferencja londyńs ka, 1930, t. XII, z. 6; S. D y g a t , Rozbrojenie, 1930, t. XII, z. 4; t e n ż e , Udział Polski w pracach nad utrwalenie m pokoju èwiata, 1931, t. XV, z. 1—-3; S. S t r o ń s k i , Podsta w y, 1931, t. XV, zał. do z. 4. 2. A rtykuły i informacje w „Bellonie": A. S k r z y ń s k i , Istota 1 znaczenie paktu gwara ncyjn ego, 1925, t. XVIII; A. S t e b ł o w s k i , M ię d zy n a ro dow a konferencja o reglamentacji obrotu bronią, amunicją, sprzęte m w oje nnym ,
W drug iej połow ie lat dw udziestych zaczęły u kazy w ać się p ierw sze m onografie z zak resu praw a m iędzynarodow ego, w k tó ry c h a u to rzy prezen tow ali problem rozbrojenia w szerokim kon tek ście bezpie czeństw a. C echą ch a ra k te ry sty c z n ą tych publikacji było udow adnianie zależności rozb ro jenia o d stan u bezpieczeństw a m iędzy narodam i. N a leży lu la j w ym ienić p rzede w szystkim obszerną rozpraw ę W . Kuilskiego, w k tó re j w yw o d y w kw estii ro zb ro jen ia p ro w ad ziły do konkluzji, że każda re d u k c ja zb ro jeń pow inna być poprzedzona system em obo w iązko w ego arb itrażu , absolutnym zakazem w ojn y i m iędzy narod ow ą g w a ra n c ją przeciw a g re so ro w i59. T en sam sposób p o d ejścia do in te resu jąc e g o nas zagadnienia zaprezentow ali w sw oich pracach B. W in ia rsk i60 o raz J. W . W arszaw sk i61. D ruga książka «tego o sta tn ie g o a u to ra , będąca ro z p raw ą doktorską, p o św ięcana b y ła ew o lu c ji zagadnienia rozbrojenia w p raw ie m iędzynarodow ym i sto su n kach m iędzyn arodow yeh od sta rożytności p o 1926 r., to je st d o rozpoczęcia p ra c przez K om isję P rzy gotow aw czą do K onferencji Rozbrojeniowej®2. N a znaczenie zag ad n ie nia k o n tro li w p ro cesie rozbrojenia zw róoił uw ag ę S. Nahlik®3.
Problem y redu kcji i ogran iczen ia zbrojeń zostały, rzecz jasna, u w zględnione w pierw szy ch polskich o praco w an iach pióra M. G ąsiorow - skiego®4 i A. Bregm ana, tra k tu ją c y c h o h istorii Ligi N aro d ó w w p ie rw szym dziesięcioleciu jej istnienia. Jed n ak ż e polski p u n k t w idzenia o raz ak ty w n o ść dyplom acji p olskiej w dziedzinie ro zb ro jen ia została p ełniej przedstaw iona przez Bregm ana w jeg o k sią ż c e francusk iej, będącej
tamże; S. K ü n s t l e r , Rozbrojenie a be zp ie c ze ń stw o pań stwa, 1927, t. XXV; J. E., Zakończenie prac Komisji P r z y g o t o w a w c z e j do Konierencj i Rozb ro jen io wej. Projekt konwen cji, 1931, t. XXXVII. 3. A rtykuły i informacje w „Przeglądzie W ojskowym": Mjr A. L., Protokół genewsk i, streści1 D. K., 1925, z. 5; mjr S., Sprawa ograniczenia zb rojeń w Lidze N aro dów, streścił kpt. S. Dygat, 1925, z. 9— 10; S. K ü s t l e r , Przed pow szechną konferencją rozbrojeniową, 1931, z. 27. Zob. też: W y n i k i prac ostatniej se sji Komisji P r z y g o t o w a w c z e j do Konferencji Rozb ro jenio wej, „Sprawy Obce" ma rzec, 1931, t. VI.
59 W. K u I s к i, Le problèm e de fa sécurité depuis le pacte de la Société des N ations (1918— 1926), Paris 1927. Ten sam autor cztery lata później opublikuje przeglądową książeczkę pt. Przed powszechną Konferencją Rozbrojeniową, W arszawa 1931 (ss. 42).
110 B. W i n i a r s k i , B ezp iecz eństwo, arbitraż, rozbrojenie, Poznań 1928.
6* J. W. W a r s z a w s k i , M ię d zy n a ro d o w e gwarancje b ezp ieczeń stw a Polski, W arszawa 1Ö29.
c* J. W. W a r s z a w s k i , Zagadnienie rozbrojenia w prawie m ię d zy n a ro d o w y m i w stosunkach m iędzyn arodow ych , W arszawa 1930.
6ï S. N a h l i k , Zagadnienie kontroli w toku prac konierencji roz brojen iow ej [w:] Bezpie czeństw o zbiorowe, Lwów 1935.
64 M. G o n s i o r o w s k i , Société des Nations et pro blème de la paix, Paris 1927, t. I—II.
ow ocem studiów p ro w ad zo n y ch w In stitu t de H a u te s Etudes In te rn a tio nales w G en ew ie85.
O kres działalności K onferencji R ozbrojeniow ej zaow ocow ał szere giem publikacji i (przyczynków, k tó re m iały w yjaśnić czynniki o k re ślające stanow isko Polski w obec zagadnienia rozbrojenia, spo p u lary zo w ać polskie poglądy i in icjaty w y na g ru n cie genew skim , a także slko- m entow ać i ocenić w arto ść p rzedsięw zięć d yplom atycznych in n y ch p a ń stw. Z tego p u n k tu w idzenia in te resu jąc e b yły dwie p u b lik a c je w ję zyku francuskim . Pierw sza w y d ana z in ic ja ty w y Biura R ozbrojeniow ego MSZ, p re z e n tu ją c a s y tu a c ję szczególną p a ń stw a polskiego, jak o o rg a nizm u k ształtu jąceg o się p o n ew n ie w w aru n k ach niepodległego b y tu i p o sia d a jąc e g o ok reślo n e p o trzeb y o b ro n n e, inform ow ała o czynnym udziale Polski w p racach Kom isji P rzygotow aw czej69. Na 'treść drugiej książki, któ ra ukazała się p o d au sp icjam i polsko-firantcusikiej g ru p y p a r lam en tarn ej w Polsce, składało się 8 zw ięzłych szkiców a u to rstw a p o lityk ów i naukow ców , dotyczących różnych aspek tów ro zb ro jen ia67. I tak J. Radziw iłł w y jaśn iał w sposób ogólny sto su n e k Polski d o p ro b lem u redu kcji, ograniczenia zb rojeń i ro zbrojenia. S. T hu g u tt za sta n a w iał się n a d 'potencjalnym i niebezpieczeństw am i w ynikającym i z roz b ro je n ia w w arun kach niem ocy i b ra k u e g zek u ty w y Ligi N arodów . S. Stirońs(ki i O. H aleeki u zasadniali konieczność dokonania ro zb ro jen ia m oraln ego 88, z ty m że H aleckiego in tereso w ało głów nie, w jaki sposób u rzeczyw istnić p rak ty czn ie tę ideę. W innym szkicu Stroński an alizo w ał także problem rów ności i n ieró w no ści w zbrojeniach. W reszcie W . M akow ski p isał o zbrodni u ciek ania się do w ojn y, J. Dębski o ko nieczności w zm ocnienia pow szechn ego bezpieczeństw a, a W . Łupace- wicz o praw n y ch podstaw ach rozbrojenia.
Do końca o k resu m iędzyw ojennego nie u k a z ała się żadna polska m o nografia tra k tu ją c a o K onferencji R ozbrojeniow ej. Z jej przebiegiem i w ynikam i czytelnik polski m ógł zapoznać się k o rzy sta ją c jedy n ie z inform acji p raso w y ch o raz arty k u łó w n ie k tó ry c h czasopism o g ó ln o
08 A. B r e g m a n, Liga N arodów 1920— 1930, W arszaw a 1931 ; t e n ż e , La p o litique de la Pologne dans la Société des Nations, G enève 1932.
es La Pologne et le désarmement, G enève 1932.
” Le désarmement, V arsovie 1932. R ecueil d'Études du Groupe Parlamentaire Polono-Français en Pologne. 5.
68 Zob. próby ustalenia pojęcia „rozbrojenie m oralne” przez stroną polską i pierw sze w ykładnie polityczne: Z. N a g ó r s k i , Rozbrojenie moralne, „Przegląd Polityczny" 1931, z. 1—3; J. D ę b s k i , Die moralische Abrüstung, „Interparlamen tarische Bulletin" 1932, nr 6; O. H a l e c k i , La Pologne et le désarmement moral, [w:] Le désarmem ent et l'opinion internationale, t. II, Paris 1932. Zob. też J. Lu- c h a i r e , Le désarmement moral, Paris 1932.
społecznych i politycznych, takich jak ,,P o lity k a N a ro d ó w "69 czy b a r dziej sp ecjalisty czny ch — np. „Przegląd W o jsk o w y "70 i „B ellona"71.
III
Podobnie jak po I, ró w nież po II w ojnie św iato w ej zainteresow anie p ro b lem aty k ą ro zb rojen iow ą w Polsce w y stą p iło stosunkow o późno. N ie w n ik ając w p rzy czy n y ta k ie g o s ta n u rzeczy, n a le ż y stw ierdzić, że studia n a d problem em red uk cji i og ran iczen ia zbrojeń, k o ntroli z b ro je ń i ro z bro jen ia w szerokim k o n tek ście h istorii sitos<uników m iędzynarodow ych i bezpieczeństw a rozw inęły się dopiero w latach sześćdziesiątych. Za początkow ali je praw ie rów nocześnie h isto ry c y i specjaliści praw a m ię dzynarodow ego. Ci o statn i daw ali w y ra ź n ie p rio ry te t p ro b lem aty ce w spółczesnej. W p ierw szy ch opraco w an iach m onograficznych, tra k tu jący ch o ro z b ro je n iu z p u n k tu w idzenia fo rm alno-praw nego, a d o ty cz ą cych ro zh ro jeo ia w ogóle, a u to rz y pośw ięcali dość dużo uw agi ty m za gadnieniom w o k resie m iędzyw ojennym . J. G ilas w niósł znaczny w kład w m etodologię, p o rzą d k u jąc , z p u n k tu w idzenia form aln o-praw n ego i d a jąc w y k ład n ię podstaw ow y ch p o jęć zw iązany ch z rozbrojeniem o raz om aw iając p rec e d e n sy w tym z a k re sie 72. N atom iast J. S ym onides sk o n
cen tro w ał sw o ją u w a g ę n a zagad n ien iu k on tro li zb ro jeń i ro zb ro jen ia75. S tosunkow o w iele uw agi pośw ięcił planom i rokow aniom ro zb ro jen io wym w o k resie m iędzyw ojenny m W . W ieczorek, a n a lizu ją c przede w szy stk im dośw iadczenia roko w ań g en ew sk ich la t trzy d ziesty ch .pod k ątem w idzenia potrzeb bieżącej p ra k ty k i n e g o c ja c y jn e j74. N ależy tak ż e od n o
tow ać w artościow e, praw no-m iędzynarodow e rozw ażania K. K ocota na tem at bezpieczeństw a zbiorow ego om aw ianego n a G enew skiej K onfe ren cji R ozbrojeniow ej75.
P ionierską rolę w badaniach nad rozbrojeniem o d e g ra ł J. K rasuski. Był pierw szym sp o śró d h isto ry k ó w , k tó ry dał zw ięzły w y k ła d n a tem at
68 Np. m iesięczne przeglądy polityczne: „Polityka Narodów" 1933, t. II, z. 11, 12; t. III, z. 1—2; K. K l i m o w c z a k , S p r a w y rozbroje niowe, tamże, t. IV, z. 1. 70 P ro je k ty redukcji zb rojeń na Konierencji Rozb ro jenio wej, „Przegląd W ojsko wy" 1932, z. 32; J., Drugi Irancuski plan ro z b ro je n io w y (tzw . k on stru kcyjn y), tam że, z. 35.
71 Zob. artykuły pióra E. J. w dziale „Przegląd dwum iesięczny": t. 39, 1932; t. 40, 1932: t. 41, 1933; t. 42, 1933; t. 43, 1934.
7* J. G i l a s , D emilitaryzacja i ro zbro jenie — zakres pojęć, „W ojskow y Prze gląd Prawniczy" 1965, nr 3; t e n ż e , Zagadnienie rozbrojenia, Toruń 1966.
78 J. S y m o n i d e s , Kontrola mię dzynarodow a, Toruń 1964.
74 W. W i e c z o r e k , Rozbrojenie — teoria i praktyka, W arszawa 1968. 75 K. K o c o t , Zagadnienie bezpieczeń stw a zb iorow ego na Konie re ncji Rozbro je n io w e j ( i 932— 1935), „Acta U niversitatis W ratislaviensie" 1967, nr 63, Prawo XVIII
historii rofzibro jen io w ych rokow ań w o k resie m iędzyw ojennym . Ale, co w ażniejsze, w y k ła d 'len o p a rł na k w erendzie a rch iw aln ej, zwłaszcza w o d n iesien iu do spraw polsk ich 7®. O dsłonił te ż drugi^ n ied ostępn y d o tąd czytelnikow i nu rt p rac rozbrojeniow ych — n ie te n form alny, na sali obrad, ale ro zg ry w ający się w k an celariach i gabinetach dyplom aty cz nych, na tajn y ch n a ra d a c h i konferen cjach .
W ciągu kilku lat (1967— 1971) ukazany się c z te ry a rty k u ły o c h a ra k terze syn tety czn y m , 'których au to rzy mieli am bicje całościow ego po trak to w an ia zagadnienia ro zb rojen ia w ok resie m iędzyw ojennym . M. R enke77, o p ierając się na w ynikach badań W . M. C hajo m an a( om ówił przebieg rokow ań rozbrojeniow ych w latach 1919— 1934. A nalogicznego zadania p o d jął się P. Sta w eck i, k tó ry opublik ow aw szy n a jp ie rw dwa do kum enty z C e n traln eg o A rchiw um W ojskow ego (z 1925 i 1930 ir.) do tyczące stan o w isk a po lsk ieg o Sztabu G en eralnego w obec ro z b ro je n ia 78, dokonał pew n y ch u og ó ln ień i p rze d staw ił je -w po p u larn y m sz k ic u na ten sam te m a t79. W . M ichow icz n a to m ia st ipodjął próbę przed staw ien ia w zajem nej relacji m iędzy rozbrojeniem a bezpieczeństw em w ok resie m ięd zyw o jen nym 80. W reszcie M. Leczyk d o k o n ał przeg ląd u i ocen y w ażniejszych inicjatyw rozbrojen io w ych ZSRR w latach 1922— 193481.
Ja k się .zdaje, in sp ira to rsk iej roili Z ak ład u H istorii Stosunków Polsko- -Radzieckich PAN i (późniejszego In sty tu tu ) -zawdzięczamy fakt, że r a dziecki a sp ek t w alki o rozbrojenie w o kresie m iędzyw ojennym posiada — jak dotąd — najb o gatszą litera tu rę . D okładnie w połow ie lat sześćdzie siątych u kazało się pierw sze o p raco w an ie d ziejów konferen cji rozb ro jenio w ej w Moskrwie w 1922 r. p ió ra J. Ju rk iew icza82. W k ilk a lat póź niej, pełniej przedstaw ił te n sam tem at J. iKumanieckii, w yk o rzy stu jąc
H J. К r a s u s kii, Rola Ligi N arodów w ksz ta łtowaniu stosu nków polsko-n ie mieckich 1919— 1939 [w:] Problem polsko-n iem ieck i w Traktacie Wer sa lskim , red. J. P a j e w s k i , Poznań 1963.
77 M. R e n k e , Problem y rozbrojenia w okresie m i ę d z y w o je n n y m 1918— 1939, „W ojskowy Przegląd Historyczny" 1967, nr 1.
78 P. S t a w e с k i, Sta nowisk o pols kie go Sztabu G łó wnego w o b e c rozbrojenia. P rzy c z y n e k do problemu rozbrojenia w latach 1920— 1934, „Dzieje N ajnowsze" 1969, R. I, z. 1.
7t T e n ż e, Polski Sztab G eneralny a ro zbro jenie 1920— 1934, „Myśl W ojsko wa" 1970, nr 9.
80 W. M i c h o w i c z , Rozbrojenie a b ezp ieczeń stw o (1920— 1939), „Kwartalnik Historyczny" 1970, nr 3.
81 M. L e c z y k , ZSRR a problem y rozbrojenia w okresie m i ę d z y w o je n n y m [w:) Armia, w y c h o w a n ie, polity ka. D wadzieścia lat W A P , W arszaw a 1971.
62 J. J u r k i e w i c z , M o s k ie w sk a konlerencja rozbro je niowa w grudniu 1922 r., „Z dziejów stosunków polsko-radzieckich. Studia i materiały" 1965, t. 1, [Dalej: ZDSPR].
do jego o p racow an ia n ie tyLko lite ra tu rę i pu b lik o w an e dokum en ty róż nej prow en iencji, ale także a rc h iw a lia 83. W w y n ik u b a d a ń arch iw aln y ch m ożliw e było zap rezento w an ie k ilk u szczegółow ych o p rac o w ań d o ty czących bądź to po lsko-radzieckich e le m en tó w gr/y dyplom a tyczne i 0 kształt konw encji rozb ro jen io w ej81, bądź to całościow ego u jęc ia r a dzieckich p ró b rozw iązania zagad n ien ia ca łk o w iteg o i p ow szechnego ro zb ro jen ia85.
Polsko-niem ieckie a sp ek ty ro zb ro jen ia — ibak w ażne dla w y k sz tał cenia się tak ty k i i stra te g ii ze s tro n y d y p lom acji polsk iej w G enew ie 1 poza n ią — n ie znalazły się w centrum uw agi .polskich badaczy . M ożna odnoto w ać jed y n ie kilka arty k u łó w , k tó ry c h przedm io tem je s t ta k ty k a hitlero w sk ich N iem iec n a K o nieren cji R ozb rojen iow ej8®, okoliczności opuszczenia p rzez N iem cy tej konferencji w 1933 :r. i sk u tk i m ięd zy n a rodo w e tego w y d a rz en ia 87.
M onograficznych u jęć doczekało się z a g ad n ie n ie .rozbrojenia m o ra l nego, z którym zw iązana była szczególna a k ty w n o ść polskiej d y p lo m a c ji- w o k resie m ięd zy w o jen n y m 88 o raz w spółczesne n adzieje n a w y ch o w an ie społeczeństw w d u c h u po k o ju .
M J. K u m a n i e c k i , M o s k ie w sk a kon ierencja rozbroje niowa 1922 r., „Kwar talnik H istoryczny 1970, nr 2, Z niew ielkim i zmianami pow tórzone to zostało przez autora w pracy: Po traktacie ryskim. Stosunki pols ko-r adzie ckie 1921— 1923, W ar szaw a 1971.
84 W. M i с h o w i с z, Sprawa tzw. klauzuli r o s y js k i e j w pracach P r z y g o t o w a w czej Komisji Rozb ro jen io wej, ZDSPR 1969, t. IV; t e n ż e , Realizacja przez ZSRR le nin ow skich koncepcji rozbrojenia a dyplo m acja polska 1927— 1934, ZDSPR 1970 t. VII.
85 T e n ż e , W a lk a ZSRR o rozbrojenie w okresie m ię d zy w o je n n y m , W arszawa 1972, ss. 82 (W yd. pow ielane ZHSPR PAN); t e n ż e , Pięćdziesiąt lat w alk i ZSRR o p ow szechne i ca łk o w ite rozbrojenie [w:] 50 lat ZSRR. Reie raly i materiały ses ji naukow ej zorganizowanej prz ez UŁ 5 grudnia 1972 r., Łódź 1973. Zob. też zam iesz czone w tej ostatniej publikacji: B. R a k o w s k i , Trzy u w agi w spr aw ie radziec kich p r o p o z y c ji lo zbroje n iovjy ch w okresie d w udzie sto lecia m iędzyw ojen n ego.
B" B- R a k o w s k i , D yplomacja hitlerowska w o b ec G e n e w s k ie j Konie re ncji Roz bro jenio wej, „Zeszyty N aukow e U niw ersytetu Łódzkiego" 1968, ser. I, z. 58.
8' W. M i c h o w i c z, N ie m c y w o b e c rozbrojenia i militaryzacji, „Dzieje N aj now sze 1971, nr 1/2. Poszerzony teks-t tegoż autora zob.: W y s tą p ie n i e Niemiec h itlerowskich z Konierencj i R ozbrojenio w ej i Ligi N arodów , „Zeszyty N aukow e U ni w ersytetu Łódzkiego" 1976, ser. I, z. 3.
86 T e n ż e , Polskie pla ny rozbrojenia moralnego w okresie m ię d zy w o je n n y m , ,-Kwartalnik Historyczny'^ 1975, nr 2. W ersja francuska nieco zmieniona: La polit*,
que polonaise de „désarmement moral" dans l'entre-deux-guerres, „Cahiers
d Histoire' [Lyon], 1979, t. XXIV, nr 2. Zob. też pierw sze w pow ojennym piśm ien n ictw ie ujęcie tego zagadnienia z praw nohistorycznego punktu widzenia: J. K o l a
-Z łódzkiego o śro d k a u niw ersy teck ieg o , k tó ry w datach siedem d ziesią ty ch zaczął się specjalizow ać w badaniach n a d problem em rozb rojenia w o k resie m iędzyw ojennym , w yszło także kilka a rty k u łó w om aw iają cych fra n c u sk ie 88 i am e ry k ań sk ie 90 plan y red u kcji i o g raniczenia zbro jeń prezento w an e n a K onferencji R ozbrojeniow ej.
D okonany po w y żej p rze g ląd p o lsk ieg o piśm iennictw a dotyczącego bezpośredn io ro zbrojen ia w o k resie m iędzyw ojennym nie o d zw iercied lił by w pełni stan u badań nad. in teresu jący m n as zagadnieniem , g d y b y n ie w spom nieć o m onografiach szczegółow ych, trakfjujących o historii stosunków m iędzy n arod o w ych lub historii p olsk iej polityki zagranicz nej. A u to rzy tych opraco w ań bądź to w k om ponow ują tem atykę ro zb ro jeniow ą w k o n te k st in te re su ją c y c h ich asp ek tó w p o lity k i m ięd zy n aro dow ej, k o rzy stając z b a d ań innych specjalistów , bądź te ż o p ie ra ją się n a w łasn y ch u sta le n ia c h będący ch w ynikiem głów nie badań arch iw al nych. P rzyk łado w o n ale ż a ło b y w ym ienić, zachow ując k olejność alfab e tyczną — n a stę p u jąc y c h autorów : W . B alcerak91, J. Ciałow icz92, A. H arasim ow icz93, J. Ju rk iew icz94, J. K rasuski95, M. Leczyk98, Z.
Ma-s a, International intellectual cooperation, W roclaw 1962, s. I l l — P27. W m eryto rycznym związku ze sprawą rozbrojenia m oralnego pozostaje artykuł R. G e 11 e s a, S praw y polskie w niemieckich podręcz nikach szkoln ych z lat tr z y d z i e s ty c h XX w i e ku w ocenie h is to ry k ó w polskich, „Przegląd Zachodni" 1975, nr 2. W druku znaj duje się książka W. M ichowicza, G en ew ska Konlerencja Rozbrojeniow a (1932— 1937) a dyplo m acja polska.
69 W. M i c h o w i c z , „K o n str u k ty w n y plan rozbroje niowy" Herriota — Paul- äoncoura i jeg o oceny w Polsce w 1932 r., „Zeszyty N aukow e U niw ersytetu Łódz kiego" 1980, ser. I, z. 71; A. M. B r z e z i ń s k i , D yplomacja francuska a „plan MacDonalda" z 16 marca 1933 r., „Acta U niversitatis Lodziensis" 1981, Folia Hiistori- ca 8. W druku znajdują się dwa dalsze artykuły A. M. Brzezińskiego dotyczące rozbrojenia: S tanowisko Francji w o b ec w a s z y n g to ń s k ie j konferencji roz brojen iow ej (12 XI 1921— б II 1922 r.) i Francuska koncepcja Ligi N a ro d ó w w latach 1918— 1919.
t0 W. M d c h o i w i c z , R ozbrojenio w y plan Herberta H oovera z 1932 roku a d y plomacja polska, [w:] Historia i współc zesność, t. I, Polska i Europa w XX wieku, K atowice 1977.
и W. B a l c e r a k , Polityka zagraniczna Polski w dobie Locarno, W rocław 1967; t e n ż e , Dzieje Ligi N arodów , W arszawa 1968.
“ J. C i a ł o w i c z , Polsko-francuski sojusz w o j s k o w y 1921— 1939, W arszawa 1970.
83 A. H a r a s i m o w i c z , Polityka zagraniczna p ierw szego rządu Partii Pracy w W i e lk i e j Brytanii w 1924 r., „Acta U niversitatis Lodziensis" 1981, Folia Historica 6.
** J. J u r k i e w i c z , Pakt Wschodni. Z historii stosunków m ięd zy n a ro d o w y c h w latach 1934— J935, W arszaw a 1963.
83 J. K r a s u s k i , Stosunki polsko-n iemieckie 1919— 1932, Pocznań 1975. 96 M. L e c z y k , Polityka II R zeczyp o s p o litej w o b e c ZSRR w latach 1925— 1934. Studium z historii dyplom acji, W arszawa 1976.
zu r97, S. S ieip o w sk i98, A. S krzy p ek 99, M. W o jciech o w sk i190, L. Zia ja 101.
IV
[Miernikiem o późnienia w p olskich b ad aniach nad problem em roz b ro jen ia o k resu m iędzy I a II -wojną św iato w ą je s t falkt b ra k u w polskim piśm iennictw ie rzeteln ej, n a u k o w e j m onografii tra k tu ją c e j całościow o o tym 'zagadnieniu, ja k ró w n ież 'pom inięcie itej 'tem atyki w sy ntezie hi sto rii Polski, p rzy gotow anej pod au sp icjam i PA N 102.
Wjyniki dotychczasow ych studiów p ro w ad zo n y ch w Polsce n a d in teresu jący m n a s problem em dadzą się sprow adzić do:
1. W y ja śn ien ia n iek tó ry ch a sp ek tó w działalności polskiej dyplom acji podczas trw an ia K onferencji R ozbrojeniow ej w M oskw ie (1922 r.), Kom i sji P rzygotow aw czej do K onferencji R ozbrojeniow ej i sam ej K onferencji R ozbrojeniow ej w G enew ie.
2. Z badania ogólnych k ieru n k ó w aktyw ności dyplom acji radzieckiej w przedm iocie .rozbrojenia d o 11939 r.
3. Rozpoznania niek tó ry ch elem en tó w tak ty k i i g ry dyplom atycznej N iem iec i Francji w okół realizacji idei zaw artej w airt. 8 P ak tu Ligi N a rodów.
4. P o p u larno n auko w ej p re z e n ta c ji h isto rycznych etapów w alki p o li tycznej .różnych p a ń stw o p rzefo rso w an ie n a are n ie m iędzynarodo w ej w łasnych koncepcji doty czący ch o g ran iczen ia zbrojeń i ich red ukcji
oraz rozb ro jen ia.
Ja k z i pow yższego w yn ika, n a h isto ry kó w , praw ników , ekonom istów , p o lito lo g ó w i socjologów czeka w ciąż pow ażne z a d an ie p rzep row ad zenia kom pleksow ych, in terd y sc y p lin a rn y ch b ad ań nad zagadnieniem ro zb ro je nia w om aw ianym okresie. W p ierw szym rzędzie polskich specjalistó w pow inno zain tereso w ać m iejsce te j p ro b lem aty k i w p o lity ce zag ran iczn ej II Rzeczypospcllitej, irola jaką w k ształto w aniu b ila te ra ln y c h stosunków
" Z. M a z u r . Pakt Czterech, Poznań 1979.
,s S. S i e r p o wis к i, Stosunki pols k o -w ło sk ie w latach 1918— 1940, W arszawa 1975.
se A. S k r z y p e k , Strategie pokoju. Radziecka polityka zbiorow ego b ezp ie czeństw a w Europie 1932— 1939, W arszawa 1979.
100 м . W o j c i e c h o w s k i , Stosunki polsko-n iem ieckie 1933— 1938, Poznań 1965.
101 L. Z i a j a , PPS a polska p olityka zagraniczna 1926— 1939, W arszawa 1974. Historia Polski, t. IV, 1918— 1939, cz. 3, rozdz. XXVI—XXXVII (1926— 1935), red. T. J ę d r u s z c z a k , W arszawa 1978 [na pTawach rękopisu]. N a temat roz brojenia tylko: rozdz. XXIX, § 7, s. 193— 194, rozdz. XXXVII, § 5, s. 522, 532— 533 [po kilka zdań].
z sąsiadam i, państw am i sojuszniczym i, w ielkim i m ocarstw am i i Ligą N a rodów o d e g ra ły sp o ry , k o n tro w ersje i starcia w okół n ad aw ania k o n k re tn y ch k ształtó w .pojęciom i- planom dotyczący m red u kcji (zbrojeń, o g ra niczenia zbrojeń, rozb ro jen ia m ate ria ln e g o i m oralnego, pro d u k cji i h a n dlu bronią, k ontroli p rocesu rozbrojenia o raz w zajem nej relacji m iędzy rozbrojeniem a bezpieczeństw em . W y jaśn ien ia w ym aga, jak ą rolę w k sz ta łto w an iu p o lsk ich założeń i (praktyki w p o lity ce ro zb ro jen io w e j o d e g ra ły MSZ, M SW oj., naciiski opinii publicznej, stanow isko różnych stro n n ictw po lityczn ych , a tak ż e k ręg ó w przem ysło w ych i p a ra m ilita r nych.
Przedm iotem b ad an ia p ow in ny s ta ć się techniczno-w ojskow e a sp ek ty ro ab ro jen ia w k a te g o ria c h ibroni lądow ych, m o rsk ich i pow ietrznych, o d słaniające a sp ira cje i p lan y dow ó dcó w p oszczególnych rodzajów b ro ni, a także całości sił zb rojn ych w k raju .
M ożna przyjąć, że n a ogół zbadane zostały zagadnienia zw iązane z w ydatk am i obro nn ym i Polsiki m ię d z y w o jen n e j103. Je d n ak ż e n adal o t w a rty jest w n au ce p rob lem w zajem n ej zależności m iędzy stosunkiem poszczególnych rządó w do p ro b lem u ro zb ro jen ia a w y datk am i na cele w ojskow e, jak rów nież k w e stia p o ten c jaln y c h możiiWości m odelow ania gospodarczego ro zw o ju k r a ju w sy tu acji zw olnienia określo n y ch śro d ków finansow ych (i innych) p o d o k o n an iu ograniczen ia i .redukcji sił zbrojn ych luib pow szechnego rozbrojenia.
J e s t oczyw iste, że zain tereso w an ia badaw cze p o lskich specjalistów n ie pow inny ograniczać się do tem aty k i zw iązanej w yłącznie z p ro b le mami żyw o tn ie zw iązanym i z in te resa m i p a ń stw a .polskiego. Z resztą nie podobna byłoby popraw n ie w yw iązać się z teg o zadania bez uw zglę d n ienia szerszego k o n tek stu poflskiej polityiki 'rozbrojeniow ej. D otych czasow e w y n ik i b a d a ń w tej d ziedzinie w skazują, że sto su n ek dy p lo m acji II R zeczypospolitej d o pro blem u ro zbro jenia b ył p rzed e w szy s tkim pochodną o dn o śn ej polityki w ielkich m ocarstw , głów nie Francji, N iem iec, ZSRR i W . Brytanii. N ależało by w ięc dotrzym ać k ro k u b a d a czom zagranicznym i p ro w ad zić rów noległe stu dia pozw alające na w y jaśnien ie stan ow iska ty ch i in n y ch m o ca rstw w obec problem ów redukcji, ograniczenia zbrojeń, ro zb ro jen ia p ow szechnego i całkow itego, p ro d u k cji î h an d lu bronią oraz ro zb ro jen ia m o raln eg o 1. C iągle pozo staje o tw a rte p y tan ie, jak i w p ły w n a p o lity k ę ty c h m o carstw {i vice versa) m iała polityka ro zb ro jen iow a m ałych p a ń stw i ich n ieu sta n n a troska o stw orze
lss K. K r z y ż a n o w s k i , W y d a t k i w o j s k o w e Polski w latach 1918— 1939, War szaw a 1976. Zob. też E. K o z ł o w s k i , W o j s k o pols kie 1936— 1939, W arszawa 1964; T. G r a b o w s k i , In w estycja zbr ojen iow e w gospodarce Polski m iędzyw oje n n ej, W arszaw a 1963.
т
п
я
nie odpow iednich zabezpieczeń p rz e d a g re s ją o ra z u tra tą n iepodległego bytu.
N ie m ożna badać w p ły w u k ręg ó w w ielk o p rzem y sło w y ch na m odelo w anie k ieru n k ó w p o lity k i zag ran iczn ej w ogóle, a stan o w isk a w obec politycznych, w o jskow y ch i ekonom icznych aspektó w rozbrojen ia w szczególności, ipozositając w skali jed n ego ty lko p aństw a. Z c h a ra k te ru działalności k a p italisty czn y ch m onopoli, fu n k cjo n u jąc y c h w skali m iędzynarodow ej, p o n a d granicam i państw , w ynika w ym óg takieg o w łaśnie po trak to w ania badaw czego tej p ro b lem aty k i, zwłaszcza p ro d u k cji i handlu b ro n ią, jak o czynnika ham ującego w szelkie p la n y częścio w y ch red u k cji ogranizcenia zbrojeń.
N iew ątpliw ie istn ieją o b iek ty w n e okoliczności, k tó re u tru d n ia ją w Polsce b adania n a d odbiciem w p ro g ra m ac h i działalności różnych pairtii p o lity cznych w Europie i n a św ieoie tem atyki rozbrojenio w ej. W y d a je się jed n a k bardzo celow e, a b y przedm iotem p e n e tra c ji n a u k o w e j uczynić ruch pacy fisty czn y , w alczący na płaszczyźnie m ię d zy n aro dow ej o rozbro jenie o raz zachow anie p o k o ju D odatkow ą zachętę m oże stanow ić istn iejąca w tym p rzedm iocie w y raźn a ciągłość m iędzy prze szłością a w spółczesnością.
W yszczególniona w y ż e j p ro b le m a ty k a badaw cza n ie w yczerp u je m ożliw ości form ułow ania szczegółow ych tem atów , k tó re zasługują na zainteresow anie. W g ru n cie irzeczy h isto ry k staw ia sobie n ie ty lk o py tan ie ,,jak to 'było”, jak p rze b ieg a ły neg o cjacje w Lidze N arodów , jakie stanow isko zajm ow ały w sp raw ach ro zb ro jen iow ych poszczególne p a ń stw a itd. In te resu je go rów nież p y ta n ie „dlaczego tak było", w od n ie sien iu d o bardzo szczegółow ych kwesitił i zachow ań o raz do in teg raln ej kw estii p rzy c z y n .niepow odzeń p ró b rozw iązania problem u rozbrojenia. W tym kon tekście szczególnie płodne badaw czo w y d a je się p o stęp o w an ie an alityczne, m ające na celu ustalen ie determ inacji ob iek ty w n y ch i su b iektyw n ych w p rze k ro ju m iędzynarodow ym i jednopaństw ow ym . Czy zm ienność i p ły n n o ść uk ład ó w politycznych odgryw ała w iększą, ozy m niejszą rolę w p o ró w n a n iu z b a rd z iej stab iln y m i układam i geogira- ficzno-slraLegicznymi w w ybo rze a tra k cy jn y c h haiseł: ,,n a jp ie rw rozbro jenie, p otem bezpieczeństw o", czy ,.bezpieczeństw o, arb itra ż , ro z b ro je nie"? C zy fo rm u ły „szczególne w a ru n k i", „rów ne bezpieczeństw o" s ta now iły form ę obrony czy p ró b ę atak u , k tó ry m iał zniszczyć k o n cep cje i p la n y służące u trz y m an iu dom inacji n iek tó ry ch m ocarstw ? A jak ą r o lę o d e g ra ły p red y spo zy cje psychologiczne, em ocjonalne d in te le k tu a l ne polityk ów , n a s tro je m as i a tra k c y jn o ść p ro g ram ó w o rganizacji i sto w arzyszeń w b atalii o .rozbrojenie p rze d ro kiem 1939?
S taw ianie ty c h i p o d obn y ch p y tań w tra k c ie p ro ce su badaw czego jest całk ow icie zasad ne i konieczne. W d ążeniu bow iem do dokład
