"Hoheit in Niedrigkeit. Johanneische Christologie im Prozess Jesu vor Pilatus (Joh 18, 28-19, 16a)", Rosel Baum-Bodenbender, Würzburg 1984 : [recenzja]

Stanisław Mędala

"Hoheit in Niedrigkeit. Johanneische

Christologie im Prozess Jesu vor

Pilatus (Joh 18, 28-19, 16a)", Rosel

Baum-Bodenbender, Würzburg 1984

: [recenzja]

Collectanea Theologica 56/1, 173-175

R E C E N Z J E

₁₇₃

s t a n u z e w n ę trz n e g o , le c z o u w y d a tn ie n ie d u c h o w e g o p o w o ła n ia Bożego. T a k w ię c m a łż e ń s tw o n ie s ta n o w i p rz e s z k o d y do r e a liz a c ji p o w o ła n ia B ożego a n i te ż b e z ż e ń stw o sa m o w so b ie n ie p r z e d s ta w ia w a rto ś c i z b a w c z e j (ja k o b rz e z a ­ n ie i n ie o b rz e z a n ie ). J e d n a k b e z ż e ń stw o , k tó r e z o s ta je d o b ro w o ln ie w y b r a n e , po ro z w a ż n e j o c e n ie w a r u n k ó w z e w n ę trz n y c h i w e w n ę trz n y c h , s ta n o w i s z a n s ę w r e a l iz a c j i p o w o ła n ia c h rz e ś c ija ń s k ie g o ( ja k d la n ie w o ln ik a s z a n s ę s ta n o w i w y zw o len ie). B a u m e r t z w ra c a u w a g ę , j e d la p ó ź n ie jsz e g o c z y te ln ik a 1 K o r 7 s y tu a c ja le ż ą c a u p o d ło ż a te g o te k s tu je s t ob ca, d la te g o is tn ie ją tr u d n o ś c i w o d c z y ty ­ w a n iu z a ró w n o g łó w n e g o w ą tk u , ja k i w ą tk ó w u b o c z n y c h . J a k o u b o c z n e t e n ­ d e n c je w 1 K o r 7 a u t o r w s k a z u je : w y ro z u m ia ło ś ć P a w ła , jeg o p e d a g o g ic z n e p o d e jś c ie do a d r e s a tó w (w ro z m o w ie ze s ta r s z y m i lic z y n a ic h re a liz m ż y c io ­ w y , w ro z m o w ie z m ło d y m i je d n o z n a c z n ie i z d e c y d o w a n ie s u g e r u je ro z w ią z a ­ nie). tr o s k a o w z a je m n e z ro z u m ie n ie .

K s ią ż k a .B a u m e r ta s ta n o w i k o p a ln ię w ia d o m o ś c i o ję z y k u śro d o w is k a P a ­ w io w eg o . W s w y c h b a d a n ia c h s e m a n ty c z n y c h te k s t u 1 K o r 7 a u to r d o ch o d zi do w n io s k u , że P a w e ł tr z y m a się r e a lió w ż y c ia co d z ie n n e g o i n a ś w ie tla je w d u c h u w ia r y c h r z e ś c ija ń s k ie j, k tó r e j is to tą je s t ś w ia d o m o ść p o w o ła n ia do ży cia w łą c z n o śc i z C h ry s tu s e m . D ru g a część ro z p r a w y , z a w ie r a ją c a c z te rn a ś c ie e k s k u r s ó w filo lo g ic z n y c h , s ta n o w i p o d s ta w ę do n o w e g o o d c z y ta n ia te k s t u P a w io w e g o . Z n a jd u j ą się t u n a s tę p u ją c e z a g a d n ie n ia : k a lo n z c e lo w n ik ie m (s. 351— 354), g u n a ik a e h e in — k ta s th a i (s. 355— 358), s u g g n ô m ê (s. 359— 363), th e ló (s. 364— 409), m e n e tö e n 'δ e k lê th ê (s. 410— 419), d e o — lu ó (s. 420— 425), th l ip s in te s a r k i e h e in (s. 426— 430). k a ir o s s u n e s ta lm e n o s (s . 431—444), h r a s th a i z b ie r n ik ie m (s. 445—452, p a - ra g ei (s. 453— 478), m e r im n a n — m e m e r is ta i (s. 479— 504), a p e risp a stb s (s. 505— 518); 'u p e r a k m o s (s. 519—523), 'o u to s — to u to (s. 524— 542). To p o b ie ż n e p r z e d s ta w ie n ie u ję c ia to k u m y ś li P a w ła w 1 K o r 7 p rz e z B a u m e r ta n ie w y c z e r p u je b y n a jm n ie j tr e ś c i r o z p r a w y i n o w y c h e le m e n tó w w i n t e r p r e ta c ji z a w iły c h w y p o w ie d z i A p o sto ła . M oże je d n a k n ie w s z y s tk ie w y ­ n ik i b a d a ń są ta k ą n o w o śc ią , j a k s u g e r u ją w y w o d y a u to r a , g d y ż n ie k o n s u lto ­ w a ł o n w ie lu w a rto ś c io w y c h o p ra c o w a ń z w ią z a n y c h z 1 K o r 7 (n p . n ie u w z g lę ­ d n ił a n a liz y s e m a n ty c z n e j 1 K o r 7,31, k tó r ą p o d a ł A . V i n c e n t C e r n u d a ,

E n g a n a n la o sc u r id a d y el m u n d o , E s tu d io s B ib lico s 27, 1968, 153— 175, 215—232,

zw ł. s. 226— 231; n ie z n a ta k ż e a r t . J . M u r p h y - O ' C o n n o r , W o r k s W ith o u t

F o ith in I C or., V I I , 14, R e v u e B ib liq u e 84, 1977, 349— 361). J e d n a k s a m a m e ­

to d a b a d a ń je s t ze w sz e c h m ia r g o d n a u w a g i. D a je o n a o b ie k ty w n ie js z e i d o ­ k ła d n ie js z e w n ik n ię c ie w to k ro z u m o w a n ia A p o sto ła , n iż to b y ło m o żliw e p rz y s to s o w a n iu d o ty c h c z a s o w y c h m e to d .

N a le ż y n a d m ie n ić , że n ie je s t to p ie r w s z a p u b lik a c ja B a u m e r ta n a p is a n a t a k ą ynetodą, b o z a s to s o w a ł ją ju ż w s w e j ro z p r a w ie d o k to r s k ie j p t. T ä g lic h

s te r b e n u n d a u fe r s te h e n (M ü n c h e n 1973), w k tó r e j w y k a z u je , że 2 K o r 4,1 2 — 5,

10 n ie z a w ie r a n a u k i o rz e c z a c h o s ta te c z n y c h w ś c is ły m z n a c z e n iu , j a k p o ­ w s z e c h n ie s ię in t e r p r e tu je , le c z „ o b ra z o w e p o u c z e n ie A p o sto ła o ty m , co d z ie ­ je się j u ż «teraz»·: c o d z ie n n e u c z e s tn ic z e n ie w ś m ie rc i C h r y s tu s a P a n a p r o w a ­ dzi s to p n io w o do u d z ia łu w J e g o n ie z n is z c z a ln y m ż y c iu , k tó r e g o n ie p o tr a f i zn iw e c z y ć n a w e t n a s z a ś m ie rć b io lo g ic z n a ” (ks. B i e d a , re c . w C oli T h e o l 45, 1975, fa sc . 4, s. 231). k s . S ta n is ła w M ę d a la C M , W a r s z a w a R osel B A U M -B O D E N B E N D E R , H o h e it in N ie d r ig k e it. J o h a n n e is c h e C h r is to lo ­

gie im P ro ze s s J e s u v o r P ila tu s (Jo h 18,28— 19,16a), W ü rz b u r g 1984, E c h te r

V e rla g , s. X I + 394 (F o r s c h u n g z u r B ib e l, t. 49).

C e le m n in ie js z e j m o n o g ra fii, p r z e d s ta w io n e j ja k o r o z p r a w a d o k to r s k a n a W y d z ia le T e o lo g ic z n y m U n iw e r s y te tu J a n a G u te n b e r g a w M o g u n c ji, je s t u k a ­ z a n ie d ro g i w y jś c ia z im p a s u w tr w a ją c y c h od l a t d y s k u s ja c h n a te m a t is to ­

R E C E N Z J E

ty te o lo g ii J a n o w e j, k tó r ą w z a s a d z ie m o ż n a sp ro w a d z ić do c h ry s to lo g ii. O d ­ c z y ta n ie m y ś li c h ry s to lo g ic z n e j c z w a r te j E w a n g e lii w ią ż e się b o w ie m z c ią ­ g le d y s k u to w a n y m i z a g a d n ie n ia m i d o ty c z ą c y m i je j c h a r a k t e r u lite r a c k ie g o i p o d ło ż a h is to ry c z n o - re lig ijn e g o . W k w e s tia c h lite r a c k ic h p o g lą d y e g z e g e tó w o s c y lu ją m ię d z y h ip o te z ą ź ró d e ł a h ip o te z ą t r a d y c ji J a n o w e j. W b a d a n ia c h p o d ło ż a h is to ry c z n o - re lig ijn e g o o p in ie e g z e g e tó w w a h a ją się m ię d z y w s k a z y ­ w a n ie m z a le ż n o śc i od g n o z y a u w y d a tn ia n ie m k o rz e n i ju d a is ty c z n y c h s ta n o ­ w ią c y c h k o n ty n u a c ję S ta r e g o T e s ta m e n tu . N a d y s k u s je d o ty c z ą c e c h ry s to lo g ii J a n o w e j p rz e m o ż n y w p ły w , p r z y n a jm n ie j n a u c z o n y c h o b s z a r u ję z y k a n ie ­ m ie c k ie g o , w y w ie r a k o n tr o w e r s ja m ię d z y R . B u l t m a n n e m a E. K ä s e ­ rn a η n e m . S p ó r m ię d z y n im i b ie r z e p o c z ą te k w w y ja ś n ia n iu k lu c z o w e g o z d a n ia w P ro lo g u , k tó r y m je s t J 1,14. W e d łu g B u ltz m a n n a a k c e n t p a d a n a p ie r w s z ą część z d a n ia („S łow o s ta ło się c ia łe m ”), k tó r a s ta n o w i g łó w n y te m a t c h ry s to lo g ii c z w a rte j E w a n g e lii: u k r y w a n ie się B o sk ieg o O b ja w ic ie la w ciele lu d z k im . N a to m ia s t w e d łu g K ä s e m a n n a a k c e n t w P ro lo g u p a d a n a d r u g ą część z d a n ia („ o g lą d a liśm y J e g o c h w a łę ”), k tó r a s ta n o w i p rz e w o d n i m o ty w teo lo g ii J a n o w e j: c h w a ła O b ja w ic ie la .

O d p o w ie d ź n a p y ta n ie o tr e ś ć i p o c h o d z e n ie c h ry s to lo g ii J a n o w e j s t a r a się a u t o r k a d a ć n a p r z y k ła d z ie w s z e c h s tro n n e j a n a liz y o p is u p ro c e s u J e z u s a p rz e d P iła te m (J 18,28— 1 9 ,16a), g d y ż u z n a je o n a tę p e r y k o p ę z a p u n k t z w o rn y c a łe j c z w a r te j E w a n g e lii. W y k a z u je o n a p r z y ty m , że ta k ż e n o w sz e s t u d ia p o ś w ię ­ c o n e te m u fr a g m e n to w i o s c y lu ją c ią g le m ię d z y u ta r ty m i od l a t a l t e r n a t y w n y ­ m i p o g lą d a m i n a te m a t c h ry s to lo g ii J a n o w e j i je j g en ezy . A u to r k a b ie r z e p od u w a g ę zw łaszcza a n a liz ę h is to rii tr a d y c ji i r e d a k c ji w o p is ie m ę k i C h ry s tu s a u J a n a , k tó r ą p rz e p r o w a d z ił A . D a u e r (M ü n c h e n 1982) i F . H a h n (Z ü ­ r ic h 1970). W ś w ie tle ty c h b a d a ń g łó w n y p ro b le m s p r o w a d z a się do w s k a z a n ia r e l a c ji m ię d z y w ła s n ą tr a d y c ją J a n o w ą a tr a d y c ją sy n o p ty c z n ą , a b y o k re ś lić sz c z e g ó ln y a k c e n t c h ry s to lo g ii J a n o w e j.

W p r z e c iw s ta w ie n iu do D a u e ra , k tó r y w p ro c e s ie p r z e d r e d a k c y jn y m d o ­ p a t r u j e s ię w p ły w u tr a d y c ji s y n o p ty c z n e j n a u fo r m o w a n ie się t r a d y c ji J a n o ­ w e j, a u to r k a d o w o d zi, że n ie z a le ż n a tr a d y c ja J a n o w a z o s ta ła z r e i n te r p r e to w a - n a , w ś w ie tle t r a d y c ji s y n o p ty c z n e j d o p ie ro w p ro c e s ie r e d a k c y j n y m d o k o n a ­ n y m p rz e z e w a n g e lis tę . W p r z e c iw s ta w ie n iu do H a h n a , k tó r y p r z y j m u j e z a ­ sa d n ic z o h ip o te z ę B u ltm a n n a , że w o p is ie m ę k i J e z u s a c z w a r ta E w a n g e lia k o ­ r z y s ta ła ze ź ró d ła zb liżo n eg o do p r z e k a z u sy n o p ty c z n e g o , B a u m -B o d e n b e n d e r w y k a z u je , że c z w a rta E w a n g e lia o p ie r a się n a tr a d y c ji J a n o w e j, k tó r a p r z e ­ k a z y w a ła o p is m ę k i J e z u s a w y r a ż a ją c y c h ry s to lo g ię c h w a ły .

N a p r a c ę s k ła d a s ię w s tę p s t a w ia ją c y p ro b le m i w s k a z u ją c y m e to d ę jeg o ro z w ią z a n ia (s. 1—21), o s n o w a zło ż o n a z c z te re c h ro z d z ia łó w (s. 23—348), p o d ­ s u m o w a n ie w y n ik ó w p r a c y (s. 349— 359), a n e k s p o d a ją c y g re c k i te k s t o p is u p r o c e s u J e z u s a p rz e d P ił a te m (s. 363— 366) i w y k a z b ib lio g r a fii (s. 367— 394). P r a c ę p o p rz e d z a sło w o w s tę p n e (s. I), s p is tr e ś c i (s. I I I — IX ) i w y k a z s k r ó tó w (s. X —X I).

R o z d z ia ł p ie rw s z y p t. A n a liz a f o r m y i u k ła d u o p o w ia d a n ia o p ro c e s ie J e ­

z u s a p r z e d P iła te m (s. 23— 96) p o św ię c o n y je s t a n a liz ie e le m e n tó w fo r m a ln y c h

i tr e ś c io w y c h p e ry k o p y , c z y li to k o w i m y ś li w p o sz c z e g ó ln y c h s ie d m iu sc e ­ n a c h i ic h m ie js c u w c a ły m o p o w ia d a n iu . A u to r k a k o r z y s ta z in s t r u m e n t a ­ r iu m w s p ó łc z e s n e j te o r ii l i te r a tu r y , a b y w y k a z a ć , k tó r e e le m e n ty w o p o w ia ­ d a n iu z o s ta ły w p ro w a d z o n e św ia d o m ie , a k tó r e e le m e n ty p o c h o d z ą z tr a d y c ji.

Z ty c h a n a liz w y n ik a , że c a łe w y d a r z e n ie k o n c e n tr u je s ię w o k ó ł „osi c h r y ­

s to lo g ic z n e j” ; sc e n y , w k tó r y c h J e z u s d o m in u je , n a b ie r a ją szczeg ó ln eg o ś w ia ­ t ła i o s tro śc i. W t e n r d z e ń c h ry s to lo g ic z n y są w s ta w io n e w y p o w ie d z i p r o w a ­ d z ą c e to k n a r r a c y jn y . J e z u s p r z e s łu c h iw a n y p rz e z p o g a ń s k i s ą d p a ń s tw a rz y m s k ie g o je s t z je d n e j s tr o n y n a jw y ż s z y m ś w ia d k ie m p r a w d y , z e s ła n y m z „ g ó ry ” O b ja w ic ie le m i e sc h a to lo g ic z n y m Z b a w c ą , z d ru g ie j z aś s tr o n y , u b i­ c z o w a n y i c ie r n ie m u k o ro n o w a n y , je s t ró w n o c z e ś n ie o d rz u c o n y i p o n iż o n y . R o z d z ia ł d r u g i p t. B a d a n ie h is to r ii p o w s ta n ia o p o w ia d a n ia o p ro c e s ie J e ­

z u s a p r z e d P iła te m (s. 97—231) o b e jm u je tr z y z a g a d n ie n ia : k r y t y k ę lite r a c k ą

o p o w ia d a n ia , p o ró w n a n ie o p o w ia d a n ia z o d p o w ie d n im i e le m e n ta m i t r a d y c ji s y ­ n o p ty c z n e j i s f o rm u ło w a n ie h ip o te z y n a t e m a t p o w s ta n ia o p is u Ja n o w e g o . K r y ­ t y k a li te r a c k a p e ry k o p y p ro w a d z i do s tw ie rd z e n ia , że a k tu a l n e o p o w ia d a n ie 0 p ro c e s ie J e z u s a p rz e d P ił a te m s k ła d a się z d w ó c h w a r s t w tr a d y c ji : w c z e sn o - ja n o w e j t r a d y c ji A ja k o z w a rte g o k o m p le k s u n a r r a c y jn e g o , p rz y p u s z c z a ln ie z re d a g o w a n e g o n a p iś m ie , o ra z p ó ź n ie js z e j w a r s t w y n a r r a c y jn e j B, k tó r a p rz e ­ ję ła w c z e ś n ie js z e o p o w ia d a n ie ( w a rs tw ę A ), p o s z e rz y ła je i u t r w a l ił a w a k t u a l ­ n e j fo rm ie . P o r ó w n a n ie tr a d y c ji i r e d a k c j i J a n o w e j z p rz e k a z a m i s y n o p ty c z ­ n y m i p ro w a d z i do k o n s ta ta c ji, że w a r s t w a A je s t n ie z a le ż n a od t r a d y c ji s y ­ n o p ty c z n e j. N a to m ia s t tr a d y c ja sy n o p ty c z n a , ju ż w fo r m ie p is e m n e j, z o sta ła w y k o r z y s ta n a p rz y o s ta te c z n e j r e d a k c ji o p o w ia d a n ia . R o z d z ia ł tr z e c i p t. A k c e n t y te o lo g ic z n e p r z e d r e d a k c y jn e g o o p o w ia d a n ia 1 k o ń c o w y k s z ta łt r e d a k c y j n y p r o c e s u J e z u s a p r z e d P iła te m w E w a n g e lii J a n a (s. 233— 288) w z m a c n ia h ip o te z ę a u to r k i p o s ta w io n ą w d r u g im ro z d z ia le . A u to r ­ k a s tw ie r d z a tu , że o b y d w ie w a r s tw y s ą n a s y c o n e w y p o w ie d z ia m i te o lo g ic z ­ n y m i (c h ry sto lo g ic z n y m i) P r z e d r e d a k c y jn a w a r s t w a t r a d y c ji (A) z a w ie ra „ c h ry s to lo g ię d o s to je ń s tw a ” (H o h e its -C h r is to lo g ie ): J e z u s s to ją c y p rz e d P iła te m n a w e t w g o d z in ie p o n iż e n ia je s t p rz e d s ta w io n y w p e łn i d o s to je ń s tw a , ja k o e s c h a to lo g ic z n y O b ja w ic ie l i ś w ia d e k p r a w d y , ja k o T e n , k tó r y p rz y c h o d z i ze s f e r y B ożej, ż e b y lu d z io m z a g u b io n y m w ty m św ie c ie p rz y n ie ś ć p o s ła n ie z c a łk ie m in n e g o ś w ia ta , ś w ia ta p ra w d y , ś w ia tła i ż y c ia ; „ Ż y d z i” r e a g u j ą je d ­ n a k n a J e g o ś w ia d e c tw o o d rz u c e n ie m i w y d a n ie m G o n a ś m ie rć k rz y ż o w ą . D o s to je ń s tw o i c h w a ła J e z u s a n ie k o ń c z y s ię je d n a k n a p o n iż e n iu , le c z n a w y w y ż s z e n iu i p o w ro c ie do O jc a . T a je d n o lin ijn a , a le d la te g o p o d a tn a n a n ie z r o z u m ie n ie k o n c e p c ja c h r y ­ s to lo g ic z n a z o s ta je p rz e r o b io n a w w a r s tw ie r e d a k c y jn e j (B) w t a k i sposób, ż e b y u w y d a tn ić , iż p e łn y g o d n o śc i O b ja w ic ie l b y ł ró w n o c z e śn ie u p o k o rz o n y m , s p o n ie w ie r a n y m i c ie r p ią c y m c z ło w ie k ie m . E le m e n ty te w w a r s tw ie r e d a k c y j­ n e j z o s ta ły w p ro w a d z o n e z t r a d y c ji s y n o p ty c z n e j (zw ł. 18, 39— 19, 6). R o z d z ia ł c z w a rty p t. W y k o r z y s ta n ie w y n ik ó w b a d a ń d la p r o b le m u h is to -

r y c z n o -r e lig ijn e g o s k la s y fik o w a n ia E w a n g e lii J a n o w e j (s. 189— 348) z a w ie r a n a ­

s tę p u ją c e z a g a d n ie n ia : o c e n a p y ta n ia o d u c h o w e śro d o w is k o E w a n g e lii J a n a w d o ty c h c z a s o w y c h b a d a n ia c h (p rz e ję c ie i k r y t y k a m y ś li g n o s ty c k ie j, z a k o rz e ­ n ie n ie w t r a d y c ji s ta r o te s ta m e n ta ln o - ż y d o w s k ie j, p rz e o b r a ż e n ie m y ś li c h rz e ś c i­ ja ń s k ie j p rz e z „g n o zę”), p r o b le m p o c z ą tk u „ g n o s ty c y z m u ”, s p o s trz e ż e n ia d o ty ­ cz ące w ła ś c iw o ś c i r ó ż n y c h w a r s t w w p rz e k a z ie J a n o w y m o ra z n a s u w a ją c e się p rz y p u s z c z e n ie . A u to r k a p rz y p u s z c z a , że i n t e r p r e ta c ja t r a d y c j i J a n o w e j w ra z z ro z w o je m c h r z e ś c ija ń s tw a sz ła w k ie r u n k u , k tó r y p ó ź n ie j p o ja w ił się ja k o g n o s ty c y z m . T r a d y c ja J a n o w a n ie r e p r e z e n tu je je d n a k g n o zy , a le k o n ie c z n o ść r e i n t e r p r e t a c j i te j t r a d y c j i w s k a z u je , że w k o ś c ie le J a n o w y m m a m y do c z y ­ n ie n ia z p ro c e s e m , k tó r y m o ż n a n a z w a ć „ p re g n o s ty c y z m e m ” . R e d a k c ja c z w a r­ te j E w a n g e lii, k tó r ą n a le ż y p rz y p is a ć e w a n g e liś c ie ja k o w ła ś c iw e m u a u to r o w i, j e s t ś w ia d e c tw e m w y s iłk u p o w ią z a n ia J a n o w e g o p r z e k a z u w ia r y z d z ie ­ d z ic tw e m K o śc io ła p o w sz e c h n e g o . W te j r e d a k c j i c h ry s to lo g ia c h w a ły z o s ta je z r e i n te r p r e to w a n a i z in te g r o w a n a z c h ry s to lo g ią u n iż e n ia z w y d ź w ię k ie m e k le ­ z jo lo g ic z n y m . P ro c e s r e d a k c y j n y c z w a r te j E w a n g e lii w s k a z u je ró w n o c z e śn ie n a g e n e z ę k a n o n u N o w eg o T e s ta m e n tu , k tó r y p o le g a ł n a u ję c iu w je d n ą c a ­ ło ść ró ż n y c h f o r m p r z e k a z u w ia r y a p o s to ls k ie j. R e c e n z o w a n a k s ią ż k a s ta n o w i m o d e lo w ą r o z p r a w ę a k a d e m ic k ą w e d łu g w y m o g ó w w sp ó łc z e s n e j m e to d o lo g ii b ib lijn e j w y p r a c o w a n e j do b a d a ń te o lo g ii c z w a r te j E w a n g e lii. W y n ik i p r a c y n ie są w p ra w d z ie z a s k a k u ją c e , g d y ż w n o ­ w sz y c h s tu d ia c h c o ra z c z ę śc ie j s p o ty k a się w n io s k i id ą c e w ty m k ie r u n k u , a le ze w z g lę d u n a d o k ła d n o ś ć w u d o k u m e n to w a n iu ty c h w n io s k ó w p r a c a s ta n o w i p o w a ż n y k r o k n a p rz ó d w b a d a n ia c h c z w a r te j E w a n g e lii. k s . S ta n is ła w M ę d a la C M , W a r sza w a R E C E N Z J E