110
R ecenzjeliterackie, analiza dzieł sztuki, prace naukow e, zachow ane zabytki, a n aw et p rzyp o w ieści re lig ijn e — wszystko to stan ow i m ateriał d la zdobycia in for m acji. Z b ieran o je w p ra w d z ie dość bezkrytycznie, lecz nie może to d ysk red y to w ać n iew ątp liw ie słusznej i godnej n aślad ow an ia metody.
P ra c a nie ogranicza się ró w n ież do trad ycyjnego o m aw ia n ia cy w ilizacji p ow stałych w rejon ie M orza Śródziem nego. R ozdziały o Chinach, Indiach i technice Eskim osów zbliżają m ało znaną i nie docenioną jeszcze historię osiągnięć techniki w tych krajach.
Liczne, ciekaw ie na ogół dobrane reprod u k cje stan ow ią dobrą ilustrację tekstu. Szkoda tylko, że nie wiadom o, które ry su n k i są rekonstrukcjam i, a które re p ro d u k cjam i z m ateriałów oryginalnych.
Strona graficzn a p u b lik a c ji zasłu gu je w ogóle n a pochwałę. Szkoda, że nie można tego sam ego powiedzieć o treści.
Jerzy Jasiuk
Sigm und von F r a u e n d o r f e r , Ideengeschichte der Agrarwirtschaft und Agrarpolitik im deutschen Sprachgebiet. B an d I: V o n den A nfängen bis zum ersten W eltkrieg, M ünchen 1957, s. 580, fot. 20.
N iem iecka literatura historyczno-rolnicza w zb o ga ciła się o bardzo cenne dzieło z zakresu d zie jó w ekonom ii roln ej i zw iązan ej z nią p olityk i agrarn ej. M oże ono być w zorem historycznej m o n o gra fii nie tylko określonego działu n au k i rolnictw a, ale i innych d ziałów nauki. N a razie uk azał się opracow any przez prof. F rau en d o rfera tom I, obejm ujący dzieje dyscypliny od czasów pragerm ań sk ich do 1914 r., bo p rze b yw a ją c y od 1935 r. poza ojczyzną autor nie p o d jął się d op ro w ad zen ia tem atu aż do naszych czasów. B a w a rsk ie W y d aw n ic tw o Rolnicze za p o w ia d a już jedn ak d ru g i tom (1914— 1958), przygoto w y w a n y przez d r H ein za H aushofera. '
K siążk a prof. F rau en d o rfera b u d zi szacunek tak dzięki niezw ykłej su mienności, pracow itości i e ru d yc ji autora, ja k i dzięki rozległym horyzontom i doskonałej ogólnej ko n stru k cji dzieła. Celem autora jest opracow anie historii p rzew odnich idei nau ko w ego m yślenia rolniczego i d ziejów p olityk i agrarn ej n a terenie N iem iec i w zasięgu niem ieckiego języka. Jako motta u żyw a cytatu O th m ara S p an n a: „Historyczne podejście pow inno być p od staw ą każ dego nau ko w ego studium ” . D w a p ow o d y skłoniły F rau en d o rfera do podjęcia tak trudnego i rozległego tem atu:
Po pierwsze, z jaw isk o scalania się k ilk u — d a w n ie j ściśle rozgranicza nych — d ziałó w n au kow ego rolnictwa, ja k ekonomia, polityka agrarn a, adm i nistracja rolna, rachunkowość, w w iększy kom pleks tzw. nauk socjalnych i gospodarczych rolnictw a, obejm ujących wszystko, co się nie łączy z technicz n y m i p ro blem am i p ro d u k c ji rolnej.
P o drugie, b ra k naukowego, historycznego i całościowego p rzedstaw ienia tej gałęzi wiedzy, gdyż niem ieckie podręczniki ekonom ii albo nie o dp o w ia d a ją nowoczesnym w ym ogom w ie d zy rolniczej, albo ją zaniedbują, a histo
R ecenzje
111
rycy gospodarczy, za jm u jąc y się rolnictwem , z w ra c a ją u w a g ę g łó w n ie na s p ra w y h istoryczn o-praw n e i ustrojow e, m niej zaś na gospodarcze i społeczne.
B y tem at p rzedstaw ić ja k najplastyczniej, usu nął au tor z tekstu cały n ie m al m ateriał b io - i biblio graficzn y i w y o d rę b n ił go na końcu k siążk i (n ie zależnie od indeksu nazw isk ) w 40-stronicow ym sło w n ik u biograficzn ym eko nom istów i teoretyków ro ln ic tw a oraz w za w ie ra ją c y m około 1000 p ozycji i podzielonym n a okresy zestaw ie literatu ry o m aw ianego zagadnienia. T a k w ięc sam tekst o b ejm u je w stęp ogólnóhistoryezny, przedstaw ien ie głów n y ch tendencji m y śli rolniczej w danej epoce i jej ro zw ój, w za jem n e zależności poszczególnych teorii i teoretyków, z w iązk i z nauką obcą. D la ok resów „przed nau kow ych” u w zględn ia autor w szerokim stopniu literaturę filozo ficzną, polityczną, społeczną, piękną, n aw e t sztukę, o ile u ła tw ia ją one zro zum ienie ogólnych tendencji rolnictw a. A u t o r elim inuje p rzy tym p ra w ie całkow icie czynnik techniczny.
Choć ro ln ictw o jak o n au k a p ow stało w X V I I I w ieku, sfo rm u łow an ie tem atu p o z w a la au toro w i sięgnąć do p rehistorii N iem iec i ro z w ija ć go potem, w długim okresie do 1914 r., w sześciu rozdziałach. R ozdział I Okres p rz e d -
naukow y p rzedstaw ia stan ro ln ictw a i jego idee p rzew od nie na terenie N ie
miec w okresie przedgerm ańskim , wczesnogerm ańskim , w ę d ró w e k lu d ó w oraz w średniow ieczu do 1350 r. Rozdział I I Pow stanie samodzielnego m y ś le
nia rolniczego (1350— 1750) o m aw ia w p ły w p ow stań chłopskich X I V i X V w ie
k u na precyzow anie zagadnień ekonom iczno-rolniczych, w p ły w y re fo rm a c ji w X V I w., ustalenie się ustroju ro ln ictw a po w o jn a c h chłopskich, z ja w isk o „literatu ry ojców rodzin” , dorobek agronom iczny kam eralistów . R ozdział te n ' m alu je w reszcie interesujący o braz życia w ie jsk iego w literaturze i sztuce barok u. K ró tk i rozdział I I I obejm u je narodziny n au k o w ej ekonom ii roln ej w latach 1750— 1800. N a jb a rd z ie j interesujące i najobszerniejsze są rozdziały I V i V . P ierw sz y z nich — jest to okres A lb re c h ta T h a e ra i Jana Thiinen a (1800— 1848) — opisuje p ierw sze w ie lk ie systemy ekonom iczno-rolnicze N ie miec, zm aganie się rom antyzm u i konserw atyzm u w rolnictw ie, zabiegi o c a ł kow ite w y zw o len ie chłopów. R ozdział V o m aw ia n u rtu jące w roln ictw ie w la tach 1848— 1914 problem y polityczno-agrarne, ja k s p ra w y ostatecznego w y zw olenia chłopów, k red ytu i rent, spółdzielczości, p ro b le m ó w p olityk i socjal nej i osiedleńczej, w ie jsk ie j opieki społecznej. A u to r m alu je tu plastycznie narodziny socjalistycznych teorii agrarnych, a także działalność k la s y k ó w polityki i ekonom ii rolnej, geo g ra fó w i h isto ry kó w rolnictw a. Ostatni, szósty rozdział obrazuje ro zk w it w tym sam ym okresie czasu nowoczesnej ekonom ii rolnictw a, w p ły w nauk rolniczych i techniki na rolnictwo, p rze ciw sta w ien ie d a w n e j i now ej szkoły pro w ad zen ia gospodarstw a, w reszcie w p ły w n a u k o w ego ro ln ic tw a N iem iec na S z w ajcarię i A ustrię.
N ie ulega w ątpliw ości, że naukow o-ideologiczna, a nie czysto n au k o w a p ostaw a autora w p ro w a d z a go do ogólnej historii k u ltu ry i dzieło jego sta n o w i ciek aw y w k ła d nie tylko d o historii nauki. A u to r w ią że koncepcje p ro w ad zen ia gospodarstw a rolnego z w ie lk im i p rąd am i filozoficzn ym i i św ia to p og ląd o w y m i historii, p o ró w n u je je z dorobkiem m y śli fran cu sk iej i an g iel skiej, ubocznie tylko w łoskiej, am erykańskiej i słow iań skiej. Choć p ra c a nie dotyczy całości rolnictw a, ale tylko jednej jego gałęzi, m usi budzić p o d z iw przez subtelne i sum ienne w y do by cie różnych elem entów tej dyscypliny o tak
112
R ecenzjeobszernych ram ach czasow ych oraz przez ścisłe przestrzeganie założonych gran ic tematu, jasność i zwięzłość sform u łow ań. H istoryczne ujęcie ekonom ii ro ln ej na tle p rą d ó w ogólnohistorycznych jest na p e w n o pionierskie (nie tylko w literaturze n au k ow ej niem ieckiej), gdyż an i d aw n ie jsze opracow ania G riin berga, W ygodzińskiego, K rzym ow skiego, A b la , Pohla, ani nowsze B r u n k - m an a i H a n e fe ld a n aw et w p rzy bliżen iu nie o d p o w iad ają takiej koncepcji.
D la polskiego historyka n au ki dzieło F rau en d o rfera stan ow i bardzo inte resu jącą pozycję, choć o Polsce czy n aw et o b y ły m zaborze prusk im czy r austriackim — m o w y tam niewiele, a p eriod y zacja ro z w ijan ego zagadnienia m u si mieć i m a z natu ry rzeczy inne ram y i inną m otyw ację. Pozostanie jed n ak ono w zorem m etodologicznym o p raco w y w an ia d an ej gałęzi nauki, a przede w szystkim interesującym obrazem osiągnięć N iem iec w dziedzinie, w której — szczególnie w X I X i w początkach X X w ie k u — byliśm y uczniam i Thaerów , L iebigó w , Goltzów, R aiffeisenów , L a u ró w , a p rzy całej tendencji em ancypacyjnej n au ka niem iecka w y w ie r a ła u nas duży w p ły w . Szkoda tylko, że tak p ow a żn a p raca nie jest w o ln a od rażących polskiego czytelnika m a rg i n aliów , ja k niezgodne z p ra w d ą i przestarzałe traktow an ie k u ltury łużyckiej ja k o iliryjsk iego pochodzenia (i to dziś, gdy je j początki p rze su w a się p ow a ż nie wstecz, a słow iań sk i rodow ód jest wszechstronnie um otyw ow an y), czy w y ra z y uznania d la p olity k i k red y to w ej i osiedleńczej H akaty.
Stanisław Brzozow ski
M ieczysław R a d w a n , W zloty i upadki polskiego hutnictwa żelaznego. „Przegląd N au k ow o -T ech n iczn y A k a d e m ii G ó rn iczo-H utn iczej w K ra k o w ie ” (w y d. pow ielane), seria H , z. 1, K r a k ó w 1959, s. 40, rys. 20.
A k ad em ia G órniczo-H utnicza, dzięki in icjatyw ie p raco w n ik ó w n au ko w y ch uczelni, w y d a je „Przegląd N au k o w o -T ech n icz n y A G H ”, o charakterze w y d a w n ic t w a ciągłego, m ającego reprezen tow ać poziom pośredn i pom iędzy zeszytam i n au k o w ym i a czasopism am i technicznymi. W y d a w n ic tw o to u k a zu je się w 2 seriach. Jedna pośw ięcona jest górnictw u, d ru g a zaś hutnictwu. P ie rw sz y nu m er serii „ H ” o b ejm u je jedną pracę, a m ianow icie M . R a d w a n a W zloty i upadki polskiego hutnictwa żelaznego. W słow ie w stępnym doc. S. H olew iń ski, redak to r serii, p od kreśla „szczególne znaczenie i ory gi n alne u jęcie” pracy R ad w an a . R ed ak cja pośw ięcając całkow icie nu m er tej w łaśn ie pracy „pragnie w ten sposób zaznaczyć sw e uznanie d la zasług, p oło żonych przez autora d la historii ro z w o ju techniki ojczystego górn ictw a i h u tn ictw a”.
Dotychczas w łaściw ie nikt nie określał a n i nie p o ró w n y w a ł w sk aźn ik ów technicznych i ekonomicznych w różnych epokach ro z w o ju hutnictw a żelaz nego; uczynił to w om aw ian ej pracy R a d w a n . N o si ona podtytuł: P róba okre
ślenia rozw oju dynamiki wskaźników technicznych i ekonomicznych. M ożn a
powiedzieć, że jest to w p ew n y m sensie u k oron ow an ie dotychczasowych osiągnięć autora, który jest n ajw y bitn iejszy m i n a jb a rd z ie j zasłużonym histo ry k iem hutnictw a w Polsce.
