R e c e n zje
589
tycznym i, k tó re u z a sa d n ia i p o d b u d o w u je, s to s u ją c ź ró d ła p o śred n ie , p o ró w n a n ia i o b lic ze n ia te o re ty cz n e. T ru d n o ści te g o ty p u n a p o ty k a p r a w ie k a ż d a r e k o n s tr u k c ja o k rę tu w cześniejszych epok i bez p rz y ję c ia p e w n y c h założeń h ip o te ty c z nych n ie m ożna d oprow adzić ta k ie j re k o n s tru k c ji do końca. Rzecz w ty m , b y h i potezy te zosrtały p rz e z a u to ra w p rz e k o n u ją c y sposób p o d b u d o w an e , ta k ja k to m a m ie jsc e w w y p a d k u re k o n s tr u k c ji „M ayflow er” . N ie m o żn a n a to m ia s t w y k lu czyć m ożliw ości, że d a lsz e zdobycze n a u k i n a rz u c ą k o nieczność zm ian y p o g lą d ó w n a p ro w izo ry cz n ie ty lk o ro zw ią zan e zag ad n ien ia . T a k np. w ie lk i w o s ta tn ic h l a ta c h ro zw ó j b ad a ń pod m o rsk ich , k tó r y pozw olił ju ż n a w y d o b y cie z d n a m ó rz k ilk u je d n o ste k h isto ry c zn y c h (ja k np. szw edzki o k r ę t „V asa” czy te ż h o lk w B re m ie — b a d a n ie o b u ty c h zn a le zisk n ie zo stało jeszcze zakończone), m oże d o p ro w a d z ić ró w nież i do o d sz u k an ia je d n o ste k zbliżonych d o „M ay flo w er”, co d a ło b y z u p e łn ie ju ż a u to ry ta ty w n e ro z w ią z a n ie sp ra w y .
M a ją c p la n y „M ay flo w er I I ”, p rz y stą p io n o do p o sz u k iw ań stoczni, k tó r a m o głaby p o d ją ć się w y k o n a w stw a d re w n ia n e j je d n o stk i te g o to n a żu . Z d ec y d o w an o się n a s ta rą , z tra d y c ja m i się g a ją c y m i 1807 r . stocznię „J. W. a n d U p h am , L td .” , w B rix h a m , w h r a b s tw ie D evon. W ybór o k a z a ł się pod k aż d y m w zg lęd em szczę śliw y, gdyż za ró w n o w łaścic iele stoczni, ja k i cały je j p erso n e l tr a k to w a li n ie ty pow ą, tr u d n ą p ra c ę ja k o sp ra w ę h o n o ru . W p ołączeniu z w y so k im i k w a lifik a c ja m i >fachowymi w y k o n w có w dało to w efekcie n a p ra w d ę d o b rą ro b o tę , „ M a y flo w e r I I ” w yszedł w ocean iczn y r e js i zd ał w n im egzam in ze sw ych z a le t p o p rz e p ro w a d z e n iu je d n eg o ty lk o , i to d w u g o d zin n e g o p ły w a n ia próbnego.
In te re s u ją c y opis poszczególnych sta d ió w b u d o w y i w y k ań c za n ia k a d łu b a o ra z w y k o n a n ia o sp rzę tu , o m a sz to w a n ia i ta k e lu n k u je s t te m a te m o s ta tn ic h d w u ro z d ziałó w c ie k a w e j i cennej książki, d o k tó re j a u to r załączył te ch n ic zn e p la n y je d n ostki, je j o m a szto w a n ia i olin o w an ia.
M iec zysła w B oczar
L ech P a s z k o w s k i , P olacy w A u s tr a lii i O ceanii 1790— 1940. B. S w id e rsk i, L ondyn 1962, s. 335.
D otychczas p a n u je n ie m a l p o w szechne p rze k o n a n ie , ż e w A u s tra lii oprócz S trzeleck ieg o i jeszcze k ilk u p o d ró żn ik ó w nie b y ło P o lak ó w . T a k np. w b ro sz u rz e
P olish T ra d in g w y d a n e j w 1959 r. w zw iązk u z T a rg a m i M ięd zy n aro d o w y m i
w M e lb o u rn e n ap isan o , że „przez ca łe dziesięcio lecia P a w e ł E d m u n d S trz e le c k i był je d y n y m łą cz n ik ie m ” m iędzy P o lsk ą a A u stra lią . T ak ż e w w y d an y m w 1963 r. w s e rii W y d a w n ic tw -p o p u la rnoencyklopedycznych , p rzez „W iedzę P o w sz ec h n ą” to m ik u A u stra lia i O ceania, A n ta r k ty k a w ro z d z ia le N a jw a żn ie jsze p o d ró że od-
k r y w c zo -b a d a w c ze w śró d p o n ad 30 n az w isk w y m ie n io n y ch d la w ie k ó w X IX —X X
p o d an o ty lk o d w a p olskie: S trzeleckiego i K u b areg o . A j a k je s t w w y d a w n ic tw a c h a u s tra lijsk ic h ? Np. w w y d a n e j p rze z u n iw e rs y te t w M e lb o u rn e w 1927 r. (i w z n o w ionej w 1935 r.) k sią żc e J . L y n g a N o n -B ritish e rs in A u stra lia , liczącej 250 stro n , rozd ział o P o lak a ch o g ran ic za się do je d n e j stro n y , z czego trz y c z w a rte p ośw ięco no S trz eleck iem u .
K sią ż k a P aszkow skiego p rze k o n u je , że je s t zup ełn ie inaczej. P ra c a ta , ow oc sześcio letn ich s tu d ió w i p o sz u k iw ań arc h iw aln y c h , dzieli się n a d w ie części. P ie r w sz a (s. 21—.103), złożona z je d e n a stu rozdziałów , d a je o g ólny r z u t o k a n a k o n ta k ty P o la k ó w z A u stra lią , N ow ą Z e la n d ią i O ceanią, n a d z ie je o sa d n ic tw a polsk ieg o w A u stra lii i N ow ej Z elandii. Część d ru g a (s. 107—238) z a w ie ra 39 szkiców o n a j w y b itn ie jsz y ch e m ig ra n ta c h polskich w te j części św ia ta i in n y c h P o la k a c h , k tó rz y tu d ziałali. D alej z n a jd u ją się przy p isy , d ro b iaz g o w a d o k u m e n ta c ja o w rę c z zd u m ie w a ją c y m zasięgu (o czym niżej), w a ż n ie jsz a b ib lio g ra fia (ok. 130 pozycji),
sko-590
R ec e n zjero w id z n az w isk i sk o ro w id z g eograficzny. N a d to k sią ż k a z a w ie ra 70 d o k u m e n ta r- n y ch fo to g ra fii, w śró d nich w ie le p o rtre tó w i 11 k a r t ty tu ło w y c h d zieł n a p isan y c h
w A u s tra lii p rz e z P olaków .
K sią żk a P asz k o w sk ieg o je s t in te re s u ją c a ta k ż e d la h isto ry k ó w n a u k i i te c h n ik i, w śró d w ie lu bow iem d z ie sią tk ó w a u s tra lijs k ic h i o ceanicznych P olaków , w y m ien io n y ch czy bliżej o p isa n y ch p rze z P aszkow skiego, d u żo je s t te c h n ik ó w i uczo nych, zaw odow ych i a m a to ró w z p o w o łan ia lu b p rz y p a d k u , a m a to ró w w do b ry m te g o sło w a zn aczen iu , k tó rz y w n ie śli tr w a ły w k ła d d o n au k i, w szczególności do
b ad a ń A u stra lii. / N
O to k ilk a z ty c h n az w isk : d r J a n L h o tk sy ze L w ow a, członek K ró lew sk ieg o T o w a rz y stw a B otanicznego w B a w arii, p o d ró żn ik i b ad a cz (przed S trzeleckim ) A lp A u s tra lijs k ic h i w n ę tr z a A u stra lii, założyciel h e rb a riu m w H o b art, zb ieracz o k az ó w m in e ra łó w i ro ślin , a ta k ż e a u to r w ie lu p rac , m . in. o ję zy k u M aorysów ; A d am K ulczycki, założyciel o b se rw a to riu m astro n o m iczn eg o n a T ah iti, gdzie p ro w ad z ił m . in . b a d a n ia geologiczne i m e teorologiczne; inż. A le k sa n d e r Z ak rzew sk i, u cz estn ik w y p ra w y n a u k o w e j w 1842 r. n a T a h iti i M arkizy, a u to r pierw szy ch m a p ty c h w y sp ; P o m o rz a n in inż. P a w e ł C zarliń sk i, w iceprezes K o m isji K o n serw ac ji W ód w S y d n ey ; M ało p o lan in K a ro l M alsburg, o rn ito lo g i pod ró żn ik ; in ż y n ier g ó rn ik M odest M a ry a ń sk i, k tó ry oprócz p r a c w k o p aln iac h za jm o w ał się z b ie ra n ie m o kazów b o ta n icz n y ch i antropologicznych, k tó re w y sy łał do P o z n a n ia ; d r Józef Z w ierzycki, in ż y n ie r górniczy i geolog p ra c u ją c y n a N ow ej .Gwinei, a u to r p ra c geologicznych i górniczych w ję z y k u h o le n d ersk im , angielskim , n iem ieckim i pol s k im ; ła n H e rm a n G ra b o w sk y (z rod zin y ju ż w łaściw ie szkockiej, ale zach o w u jącej św iadom ość p o lsk ieg o pochodzenia), p io n ie r tr a n s p o r tu lo tniczego w A u stra lii i a u to r p ra c z z a k re su lo tn ic tw a ; p rz y ro d n ik J a n Blam dowski, założyciel m u zeu m p rzy ro d n iczeg o w M elbourne, k ie ro w n ik k ilk u w ażnych w y p ra w badaw czych, a u to r p ra c o p ta k a c h i dzikich zw ie rzętac h A u stra li, tw ó rc a n a z w now o o d k ry ty c h r y b ta m te jsz y c h rz e k ; G ra c ja n B ro jn o w sk i z W ielunia, a u to r trz e c h p ra c o p ta k ac h , p rz e d e w szy stk im 6-tom ow ego d zieła B ird s o f A u stra lia (t. 1 z 1890 r.); d r M a k sy m ilian L ukow icz, P o m o rz a n in spod C hojnic, k tó r y op ró cz p ra k ty k i le k a rs k ie j w k ilk u m ia sta c h A u stra lii z a jm o w a ł się zb ie ra n ie m e k sp o n ató w e tn o graficzn y ch , ja k b u m e ra n g i, ta rc z e , łu k i itp . (zbiory te z n a jd u ją się w C hojnicach). P rz y k ła d y m o ż n a b y m nożyć, r e je s tr bow iem inżynierów , p rz y ro d n ik ó w i innych d ziałaczy n a p o lu te c h n ik i i n a u k i a u s tra lijs k ie j je s t w k siążce P aszkow skiego dłuższy.
P asz k o w sk i ziajm uje się n ie ty lk o P o la k a m i e m ig ra n ta m i, osobne szkice po św ięcone s ą m. in . pod ró żn ik o m S trz eleck iem u i S yg u rd o w i W iśniow skiem u, e tn o g rafo w i i p o d ró żn ik o w i K u b a re m u , b ak terio lo g o w i Ja n o w i D ynyszow i, k tó ry p ro w ad z ił b a d a n ia w A u stra lii n a zap ro szen ie ta m te jsz e j K o m isji F u n d u szu W alki z P la g ą K ró lik ó w , w reszcie etn o lo g o w i p ro f. B ro n isław o w i M alinow skiem u. P o sta cie t e są w h is to rii o d k ry ć g eograficznych i h isto rii n a u k i z n a n e i je s t o n ich li te r a tu r a . A le P aszk o w sk i d a je o n ich w iele szczegółów doty ch czas n ieznanych. B aza źródłow a, n a k tó re j P aszk o w sk i o p a rł całą p ra c ę je s t b ow iem w sze ch stro n n a i ro zleg ła: w y k o rz y sta ł n ie ty lk o o d p o w ied n ią lite r a tu r ę n au k o w ą , a le ta k ż e a u s tra lijs k ą i p o z a a u s tra lijs k ą (m. in. polską) p r a s ę cod zien n ą z całego o kresu, k tó ry " k sią ż k a o b e jm u je , d alej a rc h iw a lia a u s tra lijs k ie i polskie o ra z in fo rm a c je u zy sk a n e k o re sp o n d e n c y jn ie od b a rd z o licznych osób, w ty m w ielu z P o lsk i i ro zsian y ch po całym św iecie P olaków , ro d zin czy znajo m y ch ty c h ludzi, k tó ry m i się w książce z a jm u je .
T ę sz ero k ą bazę źró d ło w ą trz e b a tu m ocno p o d k reślić i w y ra zić w ielk ie u z n a n ie d la o sia d łe g o w M e lb o u rn e a u to ra za je g o tr u d w zdobyciu ty c h w szy stk ich dok u m en tó w . P aszkow ski, h isto ry k a m a to r (ukończył o n s tu d ia elektro tech n iczn e), p o tra fił z d a le k ie j A u stra lii dotrzeć do ta k ic h a rc h iw alió w polskich, do k tó ry c h
R e c e n zje
591
d o ty c h cz as n ie się g n ęli a u to rz y piszący w k r a ju . P rz y k ła d o w o w a r to p o d a ć — choć rze cz t a w y k ra c z a po za in te re s u ją c y n as tu z a k re s h is to rii n a u k i i te c h n ik i — że P aszk o w sk i d a ł w książce k a p ita ln e p rzy c zy n k i dotyczące tw o rz e n ia p o lsk iej m a r y n a r k i w o je n n e j w czasie P o w s ta n ia Styczniow ego o ra z je j o rg a n iz a to ra , W ład y sła w a Zbyszewskliego, o p ie ra ją c się n a n ie w y k o rz y sta n y c h d otychczas d o k u m e n ta c h ze zb io ró w k ó rn ick ich .
K sią ż k a P asz k o w sk ieg o je s t p r a c ą d o k u m e n ta rn ą , a u to r p o tr a f ił je d n a k po- łąozyć je j m ono g raficzn y i n au k o w y c h a r a k te r z a tra k c y jn o ś c ią i p o p u la rn o śc ią o p ra c o w a n ia . N a p is a n a je s t ję zy k ie m b ard z o ja sn y m , m a k sy m a ln ie zw ięzłym , czy t a się j ą ja k p rze zn ac zo n ą d la sz ero k ich k rę g ó w c z y te ln ik ó w k s ią ż k ę o przy g o d ach n a d a le k ic h lą d a c h i m orzach. O grom na, d ro b iaz g o w a d o k u m e n ta c ja n ie p rz e sz k a d z a ta k ie j le k tu rz e , gdyż — ja k ju ż w sp o m n ia n o — z g ro m a d zo n a jesrt n a k o ń cu książki.
P o d k re ślić w re szc ie tr z e b a b a rd z o s ta r a n n ą sz atę e d y to rs k ą k sią żk i, d o sk o n a ły p a p ie r, św ie tn e re p ro d u k c je fo to g ra fii. A choć k s ią ż k a w y d ru k o w a n a zo stała w d r u k a m i a n g ielsk iej, nie do strzeg łem w n ie j b łę d ó w d ru k a rs k ic h .
Z y g m u n t B ro ć k i
M. C o l l e - M i c h e l , L e s a rc h ive s de la S. A . m é ta llu rg iq u e d ’E spérance-
-L o n g d o z des origines à nos jours. E d itio n s N auw elaents, L eu v e n -L o u v a in -B é a -
tric e -N a u w e la e rts, P a r is 1962, s. 67.
W se rii (C ahiers) w y d a w a n e j p rz e z b e lg ijsk i M iędzy u n iw e rsy te c k i O środek H is to rii W spółczesnej (C e n tre I n te r u n iv e r s ita ir e d ’H isto ire C ontem p o ra in e), a u k a z u ją c e j się w ję zy k a ch fra n c u sk im lu b flam an d zk im , p u b lik o w a n e s ą m . in. opisy a rc h iw ó w w ie lk ic h p rz e d się b io rstw przem y sło w y ch . P o o p u b lik o w a n y m w 1959 r. o p isie a rc h iw ó w spółki a k c y jn e j C o c k e rill-O u g ré e 1 obecnie — ja k o zeszyt 24 s e rii — p o ja w ił s ię opis a rc h iw ó w k o n c e rn u h u tn iczeg o E spérance-L ongdoz.
P re h is to r ia p rz e d się b io rstw a sięg a 30VT w ., ale d ziałaln o ść h u tn ic z ą rozpoczę ło on o d o p ie ro w la ta c h trzy d z ie sty c h u biegłego w iek u , k o n s ty tu u ją c się te ż w ó w czas w spółkę a k c y jn ą . O d o k re s u m ię d zy w o jen n eg o p rze d się b io rstw o sp e c ja liz u je się w p r o d u k c ji cien k ic h b la ch , W* szczególności w alc o w an y c h n a zim no. T a k np. w 1949 r. w należącej do firm y h u cie w J e m e p p e u ru c h o m io n o re w o lu c jo n iz u ją c e proces technologiczny u rz ą d z e n ia do w a lc o w a n ia n a zim no, sy ste m u z n a n eg o pol skiego w y n ala zc y T ad eu sza S ęd zim ira.
P o k ró tk im za ry sie d z ie jó w p rz e d się b io rstw a i p o b ib lio g ra fii dotyczącej go lit e r a tu r y C odle-M ichel ¡podaje in w e n ta rz arc h iw u m o b e jm u ją c y m a te ria ły z la t 1860— 1930 (z je d n y m w y ją tk ie m , pochodzącym z la t 1789— 1797). M a te ria ły póź niejsze, w ie lo k ro tn ie o bfitsze, n ie zo stały p rz e z p rz e d się b io rstw o u d o stę p n io n e .
O pisane d o k u m e n ty zo stały p o d zielone n a pięć g ru p : in w e n ta r z e i b ila n se , d o k u m e n ta c ja te ch n ic zn a , m a te r ia ły ekonom iczne, ¡m ateriały społeczne, m a te r ia ły dotyczące u d z ia łu sp ó łk i W in n y c h p rze d sięb io rstw a ch . W te j o sta tn ie j g ru p ie b a d ac za polsk ieg o z a in te re so w ać m oże te c z k a p rz e d się b io rstw a M o d rze jó w -H a n tk e, pochodząca z 1929 r., gdy firm a E spéran ce-L o n g d o z z a s ta n a w ia ła się n a d s fin a n sow aniem zam ierzo n eg o p o w ięk sze n ia k a p ita łu p rz e d się b io rstw a polskiego. T eczka t a z a w ie ra m . in . opis za k ła d ó w M o d rze jó w -H a n tk e i s p ra w o z d a n ie o s ta n ie firm y , sp o rząd zo n e p rz e z e k s p e rtó w P o lak ó w . B adacz za ś ro sy jsk i zw rócić m oże u w ag ę
1 M. C o l l e - M i c h e l , L e s a rch ives de la S . A , C o ckerill-O u g rée des origines
