Przeracki, Jerzy
Parafia dobromiejska i jej ludność w
świetle spisu z 1695 roku
Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 2, 241-257
D
Y
S
K
U
S
J
E
I
P
O
L
E
M
I
K
I
Jerz y Przeracki
PARAFIA DOBROMIEJSKA I JEJ LUDNOŚĆ
W ŚWIETLE SPISU Z 1695 ROKU
i
W A rc h iw u m D iecezji W a rm iń s k ie j w O lszty n ie z n a jd u je się w iele cen n y c h m a te ria łó w ź ró d ło w y ch do h isto rii W arm ii. J e d n y m z n ic h jes t spis ludności p a r a f ii d o b ro m ie jsk iej pochodzący z 1695 ro k u , a sp o rząd zo n y p rzez ów czesnego proboszcza p a ra fii, ks. J e rz e g o Ig n aceg o T esch n e ra. T a cenna k sięg a sta tu s a n im a ru m z o stała w y d a n a p rzez B o lesław a K u m o ra 1. K ilk a m iesięcy później S ta n is ła w B o ro w sk i zrealiz o w ał p ra w ie w szy stk ie p o stu la ty b ad aw cze K u m o ra , p o d d a ją c w sp o m n ia n e źródło g ru n to w n e j a n alizie Te d w ie p u b lik a c je są p rz ed m io te m nin iejszeg o o m ów ienia. Ich a u to ro m n a le żą się słow a u z n a n ia za p o d jęcie tr u d u w y d a n ia i szczegółow ego o p raco w an ia sta ty sty c z n eg o n iez w y k le in te re s u ją c e g o spisu, d zięki k tó re m u p o z n ajem y lu d n o ść D o brego M iasta i okolic u sch y łk u X V II stu lecia. G en ezy teg o źródła n a le ż y szu k ać w p o sta n o w ien iac h so b o ru try d en c k ie g o , k tó ry m ięd zy in n y m i z refo rm o w a ł d u sz p a ste rstw o p a ra fia ln e i w iele u w a g i p o św ięcił d u s z p a s te r stw u ro d z in w ich asp ek cie społecznym . W y k o n u jąc zalecen ia soboru zaczęto p ro w a d zić tzw . lib ri sta tu s a n im a ru m , p o zw alając e z o rie n to w ać się w s p r a w ach d e m o g ra ficzn o -sp o łec zn y ch poszczególnych p a ra fii. W 1610 ro k u sy nod w a rm iń s k i b isk u p a Szym ona R u d n ick ieg o p olecił (n a w ią z u ją c do p o sta n o w ień sy n o d u p ry m a c ja ln e g o p io trk o w sk ieg o z 1607 roku), a b y d u sz p a sterz e p a ra fii w d iecezji w a rm iń s k ie j p o sia d a li sp isy p a ra fia n . N a jsta rs z ą zach o w an ą, nie ty lk o n a W arm ii, ale i w całej Polsce, księg ą sta tu s a n im a ru m , jes t w łaśn ie „Spis lu d n o ści p a ra fii D obre M iasto z 1695 ro k u ” . P o d a je on im io n a i n a z w i sk a członków ro d zin z am iesz k u ją c y ch D o b re M iasto i p o bliskie w sie, w iek ty c h osób, sto p ień p o k re w ień stw a , p e rso n a lia lu d zi m ie sz k ają cy c h ra ze m z po szczególnym i ro d zin am i, ich p ochodzenie społeczne i g e o g raficzn e, zaw ód o ra z in fo rm a cje o d opuszczeniu z ap isa n y ch w księdze do sa k ram e n tó w . R z e czowość i d o k ład n o ść teg o ź ró d ła o ra z fa k t, że w y p rz ed z ało ono analogiczne d o k u m e n ty co n a jm n ie j o 150 la t, spow o d o w ały w p e łn i u zasad n io n e z a in te re so w a n ie n im ze s tro n y K u m o ra i B orow skiego.
1 B. K u m o r , S p is lu d n o ś c i D o b r e g o M ia s ta z 1695 r ., P r z e s z ło ś ć D e m o g r a f ic z n a P o ls k i,
t . 7, 1975, SS. 3— 73.
2 S . B o r o w s k i, P r ó b a o d t w o r z e n i a s t r u k t u r s p o łe c z n y c h i p r o c e s ó w d e m o g r a f i c z n y c h n a
W a r m ii u s c h y ł k u X V I I w . n a p r z y k ł a d z i e D o b r e g o M ia s ta i o k o li c y , P r z e s z ło ś ć D e m o g r a
f ic z n a P o l s k i, t. 8, 1975, SS. 125—198.
KOM U NIKATY MAZURSKO-W ARMIŃSKIE, 1976, nr 2(132)
2 42 Jerzy Przeracki
We w s tę p ie do p u b lik a c ji K u m o r słusznie w sk azał n a niem ożliw ość id e n ty fik a c ji około 3 ty sięc y osób w y m ien io n y ch w księdze. W y d aje się jed n a k , że zastrz eż en ie to n ie odnosi się do z a g a d n ie n ia id e n ty fik a c ji m iejscow ości. N ależało o czek iw ać od W ydaw cy, że tr u d te n po d ejm ie, a b y źró d ło m ogło d o b rze służyć badaczom dziejó w m ia st w a rm iń s k ic h . N ajsto so w n iejszy m ro z w ią za n ie m b y ło b y z p e w n o ścią sp o rz ąd ze n ie, jak o d o d a tk u do w y d a w n ictw a , d w u ję zy czn ej k o n k o rd a n c ji n a zw m iejsco w y ch . W y d aw ca w y b ra ł in n ą drogę, a m ian o w icie p o d ał dzisiejsze n a zw y m iejscow ości w p rzy p isach . B ra k je d n a k k o n se k w e n cji w re a liz a c ji tego zam ierzen ia:
a. P o n iew aż księg a zo stała w y d a n a p rz ed w p ro w ad z en ie m w życie z d n iem 1 czerw ca 1975 ro k u now ego p o d ziału a d m in istra c y jn e g o k r a ju , p rzy o b jaśn ie n iac h n azw m iejsco w y ch W ydaw ca p o d a w ał p o w ia t i w ojew ó d ztw o (o ile b y ło in n e, an iż eli olszty ń sk ie, z te re n u k tó reg o pochodzi gros m ie jsc o wości). A le p rz y k ilk u m ia sta c h z te re n u w o jew ó d ztw a o lszty ń sk ieg o ich p rzy n ależn o ść a d m in is tra c y jn a zo stała n iep o trze b n ie zaznaczona s.
b. W y d aw ca o b ja ś n ia ł n a zw y m iejscow ości w d o w o ln y m m iejscu; czynił to albo p rz y p ierw szy m ich w y s tą p ien iu , alb o p rz y k tó ry m ś z kolei, albo też n ie k tó re w y ja śn ia ł k ilk a k ro tn ie . N iepokoi fa k t, że w ielu n ie o b jaś n ił w cale, n a p rz y k ła d : — s. 16, 37, 48, 68 S to lze n h ag en — K o ch an ó w k a, pow. L id z b ark W arm iń sk i; — s. 23 i 33 L a n g w ie se — D ługołęka, pow. L id z b ark W a rm iń ski: — s. 25, 36, 51, 52, 62, 64 B e n e re n — B ieniew o, pow . L id z b a rk W a rm iń ski; — s. 27 K u lm H e ilsb erg e n sis d is tric tu s — C hełm , pow . L id z b a rk W a r m iń sk i; — s. 30 S a h lfe lt — Z alew o, pow . M orąg; — s. 32 i 45 N e y d en b u rg — N idzica, m ia sto p o w iato w e; — s. 36, 43, 51, 53, 55, 56, 71 A re n sd o rf — L u b o m ino, pow . L id z b a rk W arm iń sk i; — s. 44 Jo a n n is b u rg — Pisz, m iasto p o w ia to w e; — s. 45 L a n d s b e rg — G órow o Iław eck ie, pow . B arto szy ce; — s. 45 i 64 A lt W a rte n b e rg k — B arczew k o , pow . O lsztyn; — s. 53 B la n c k e n b e rg k — G ołogóra, pow . L id z b a rk W arm iń sk i; —■ s. 55—56 B ogen — B ugi, pow . L idz b a rk W arm iń sk i; — s. 66 L a u te rh a g e n — S am olubie, pow . L id z b a rk W a rm iń ski; — s. 72 R eissen — R ejsy, pow . L id z b a rk W arm iń sk i;
N a s. 24 W y d aw ca n ie w y ja śn ił też, że S am o g itia to Ż m udź. W p e łn i ro z u m ie jąc tru d n o śc i W y d aw cy w z id e n ty fik o w a n iu ty c h n azw m iejsco w y ch , co do k tó ry c h m ożna m ieć w ątp liw o ści, n a le ży żałow ać, że n ie pok u sił się o to w p o d a n y ch w y ż ej p rz y p a d k a ch .
c. M iejscow ość P ra s lity w y s tę p u je aż w trz e c h w e rsjac h : s. 4 i 8 — jako P ra z lity , s. 14, p rz y p . 21 — jak o P ro s lity , a jed y n ie n a m apce n a s. 5 p o d a n e jes t p ra w id ło w e b rz m ien ie te j n a zw y 4.
d. N ie k tó re p rz y p is y z a w ie ra ją b łęd n e in fo rm a cje: — s. 26, p rz y p . 66 B a rte n s te in to B arto szy ce, m iasto p o w ia to w e, a n ie B arczew o; — s. 11, przyp. 7 L in d e n a u to Ł ęgno, pow . L id z b a rk W arm iń sk i, a n ie L ipo w ina, pow . B ra niew o (por. ss. 61—62); — p rz y p . 78 n a s. 32 i p rz y p . 109 n a s. 51 m a ją b rzm ieć:
3 W s z y s tk ie o b j a ś n i e n ia d o ty c z ą c e p r z y n a l e ż n o ś c i a d m i n i s t r a c y j n e j p o s z c z e g ó ln y c h m ie j s c o w o ś c i p o d a n o w e d ł u g s t a n u s p r z e d 1 V I 1975, a b y b y ć w z g o d z ie z o k r e ś l e n ia m i W y d a w c y . 4 Z o b . S . R o s p o n d , S ł o w n i k n a z w g e o g r a fi c z n y c h P o l s k i Z a c h o d n i e j i P ó łn o c n e j, cz. I, W ro c ła w —W a r s z a w a 1951, s. 254; Z . G r a b o w s k i , A . J a r m o c , S k o r o w i d z n a z w m i e j s c o w o ś c i w o j e w ó d z t w a o l s z t y ń s k i e g o , W a r s z a w a 1951, s. 46. N a z w ą „ P r a s l i t y ” p o d a j e t a k ż e W . T h im m , D ie E r m l a n d k a r t e v o n E n d e r s c h (1755), Z e i t s c h r i f t f ü r d i e G e s c h ic h te u n d A l t e r t u m s k u n d e E r m l a n d s ( d a l e j: Z G A E ), B d . 35, 1971, s. 188.
Lu d n o ść p a ra fii d o b ro m iejsk iej 243
W o rław k i, pow . L id z b a rk W arm iń s k i (a n ie pow . B artoszyce); — p rzy p . 114 n a s. 63 m a brzm ieć: W ąg sty pow. B iskupiec, a n ie pow . K o s trz y n (są jeszcze W ągsty, pow . K ę trzy n , ale n ie o n ie tu c h y b a chodzi).
e. W p rz y p isac h znalazło się też k ilk a m y lą c y ch o d n ośników : — przyp. 101 n a s. 44 m a brzm ieć: K o m a lw y 5, zob. p rzy p . n r 99 (a jest: K o m alu zy , zob. p rzy p . n r 98); — p rzy p . 110 n a s. 52 m a w y g lą d a ć n astęp u jąc o : W olnica, zob. p rzy p . n r 106 (a n ie n r 104).
O m aw ian a tu księg a c h a ra k te ry z u je się czy teln y m pism em , a m im o tego w p u b lik a c ji znalazło się w iele błędów , w y n ik ły c h n a jp ra w d o p o d o b n ie j z n ie z b y t d o k ład n e j k o re k ty , k tó ry c h już tu ta j szczegółow o n ie w yliczam .
a. W iersz 8 od g ó ry n a s. 19 p o w in ien b rzm ieć „F ilia p.d. J o a n n a e W ihn civis G u tst.” , alb o w iem n a p is a n e obok nieg o słow o „ P riv ig n a e ” odnosi się do trz e c h w /w kobiet.
b. W iersze 4 i 3 od d o łu n a s. 46 m a ją w y g lą d ać n a stę p u ją c o : „ D o ro th ea A n n a fo em in a 14 P u e lla C a th a rin a ille g itim a 6” . (W ydaw ca p o m in ą ł słow o „ fo em in a ” p rz y im io n ach p ierw sze j dziew czyny, a tak ż e w ie k d ru g iej).
c. W iersz 6 od g ó ry n a s. 53 m a b rzm ieć: „G reg o riu s Jo a n n e s B e ren s d o rf fil. Ertm a-ni sc u lte ti W a rrla c k e n s is 20 с с с” , g d y ty m czasem w y g lą d a on n a stęp u jąc o : „ G reg o riu s J o a n n e s B e ren s d o rf fil. E rtm a n i s c u lte ti G re g o rii”. d. W iersz 13 od d o lu n a s. 10: Jo a n n e s C a sim iru s A u sch ilt, a nie R u sc h ilt (podobnie w ie rsz 20 od dołu n a s. 67: J o a n n e s A u sch ilt, a nie A nschilt).
e. W w ie rszu 8 od g ó ry n a s. 11 w y s tę p u je L a u re n tiu s E le rt, a n ie E fe rt (a u to r k sięg i pisze to n a zw isk o podobnie n a s. 18, a ta m W ydaw ca odczy tał E le rt).
f. W w ie rszu 7 od dołu s. 11 p o w inno być: Jo sep h H o y er 6, a nie H oger (podobnie w w ie rszu 6 od dołu n a s. 20 m a być: M ichael A n d re a s H oyer, a nie H oger).
g. W iersz 4 od do łu n a s. 11 m a b rz m ieć: S im on B e re n t fil. Z e p h e rin i civis (a n ie Z ep h irin i; p o r. s. 21, w ie rsz 10 od dołu, gdzie w y s tę p u je ojciec teg o chłopca — S e v e rin u s B a rth o lo m a e u s B eren t).
h. W iersz 16 od d o łu n a s. 12 m a w y g lą d a ć n a stęp u ją c o : C a th a rin a fil. A n d re a e H aasslau , a nie H a c h la u (por. w ie rsz 4 od dołu n a s. 10, gdzie w y stę p u je b r a t te j d ziew czy n k i A n d re a s H asslau). O jciec ich, w b re w a d n o ta c ji p.d. p rz y jego im ie n iu n a s. 10, w 1695 ro k u żył jeszcze. W ydaw ca je d n a k n ie odn o to w ał, że a u to r ź ró d ła om yłkow o zap isa ł te n sk ró t, k tó ry te ż zaraz sk re ślił.
i. T ra fia ją się i in n e d ro b n e u s te rk i. N a p rz y k ła d m a być: — s. 12, w iersz 24 od g óry: F ra n c is c u s A d a lb e rtu s L a m sh b fft fil. Sp. D. M a tth a ei, a n ie fil. p.d. M a tth a e i (tym b a rd ziej że n a s. 14 w w ie rsz u 15 od g ó ry zap isan y je s t w ła śn ie te n M a tth a e u s F ra n c is cu s L am sh b fft, a n ie L an sh b fft, ja k p o d a je W y daw ca); — s. 19, w iersz 19— 20 od góry: H e ilig e n ta ll (Ś w iątk i, pow . L id z b a rk W arm iński), a nie H eilig e n b all (Ś w ięta S ie k ie rk a — dziś w ZSRR); — s. 21, w ie rsz 8 od gó ry : e p h ip p ia rii, a nie e x ip p ia rii (podobnie s. 37, w ie rsz 9 od
5 Z . G r a b o w s k i , A . J a r m o c , o p . c it ., s. 45.
6 O z ło t n i k u d o b r o m i e js k i m J ó z e f i e H o y e r z e i j e g o r o d z i n i e p is z e J . K o lb e r g , E r m l ä n -
d i s c h e G o l d s c h m i e d e , Z G A E , B d . 16, 1910, s. 482.
2 4 4 Jerzy Przeracki
g ó ry : e p h ip ia rii, a n ie ex n ip ia rii); — s. 35, w iersz 16 od dołu: v erp illo , a nie v esx illo ; — s. 48, w iersz 1 od gó ry : A lth o w , a n ie A lth o f; —· s. 49, w ie rsz 4 od dołu: A ltk irc h , a n ie A lth irc h .
S ą to oczyw iście d ro b n e u c h y b ie n ia, je d n a k — ja k n a je d n ą p u b lik a c ję źró d ło w ą — je s t ich c h y b a nieco za w iele.
T eraz o k ilk u liczbach, k tó re z n alazły się n a o sta tn ic h k a rta c h źródła. A u to r spisu w p o d su m o w an iu stw ie rd z ił, że w jego p a ra fii je s t 2911 w iern y ch . P o d o k ład n y m p rzelic zen iu o k azu je się jed n a k , że je s t ich 2906. T ej nieścisłości W ydaw ca n ie zasy g n alizo w ał. W obec pow yższego ty m d ziw n iejszy w y d a je się fa k t, że S ta n is ła w B o ro w sk i n a lic zy ł w spisie 2933 osoby (1741 w m ieście i 1192 w e w siach), spo śró d k tó ry c h — w e d łu g n ieg o — p rz y 7 n ie p o d a n o ich w iek u . N ie jes t to ścisłe, gdyż jed y n ie p rz y 4 osobach (3 k o b ie ty i 1 m ężczyzna) źró d ło rzeczy w iście nie w y m ien ia , ile m ia ły one la t (s. 19, 30, 33, 53).
K u m o r nie zasy g n alizo w ał tak że, że p o d a n a p rzez a u to ra k sięgi liczba 1466 b ierz m o w an y c h n ie je s t zgodna z liczbą o trz y m a n ą po z su m o w a n iu osób b ie rz m o w an y ch . J e s t ich fa k ty c z n ie 1627 (1082 w m ieście i 545 w okolicznych w siach).
N a s. 9 K u m o r pisze, że p rz y k o ń c u sp isu w y m ien io n a jes t liczba 68 z m a rły c h d o ro sły ch i 31 dzieci. S k o ry g o w ał to B o ro w sk i pisząc n a s. 129, że z m a rły c h było 102, w ty m 71 d o ro sły ch i 31 dzieci (w o p u b lik o w an y m tek ście n a s. 73 pisze p rzecież w y ra źn ie , że w p a ra fii z m arło 68 d o ro sły ch o p a trz o n y c h s a k ra m e n ta m i, a tak ż e jed n a k o b ieta o trzy m a w sz y ty lk o o sta tn ie n a m a sz czenie; dw ie osoby zm a rły nagle). P o n a d to W y d aw c a n ie odn o to w ał, iż w po czątkow o n a p is a n e j liczbie „68”, ó sem k a zo stała p rzez a u to ra p rz e p ra w io n a n a sió d em k ę lu b jed y n k ę.
N a s. 8 K u m o r pisze, że w k sięd ze w y s tę p u je 107 sch o laró w i 18 sz p ita l- nik ó w , podczas g d y rzeczy w iście sc h o laró w jes t 106, a szp ita ln ik ó w 17. N a te j sa m ej stro n ie W ydaw ca pisze o cechach d o b ro m iejsk ich , jak ie w y m ien ia a u to r spisu. N ie k tó ry c h cechów K u m o r n ie po d a je (b e d n arzy , k raw có w , g a rn c a rz y i su k ien n ik ó w ), a le w y m ien ia cechy d a ch ó w k a rz y i p iw o w a ró w , g d y ty m c z a sem źródło nic o ta k ic h c ec h ach w D o b ry m M ieście n ie w sp o m in a. W y d aje się tak że, iż lep iej m ów ić o b ra c tw ie ubogich, czyli p o trze b u ją c y ch , aniżeli o cechu.
N a s. 9 W y d aw ca pisze, że w 1772 ro k u w D o b ry m M ieście było 1831 m ieszk ań có w i w yszczeg ó ln ia ich g ru p y w iekow e o ra z zaw odow e. Z su m o w an ie p o d a n y ch p rzez niego w ielk o ści d a je je d n a k 1842 osoby. R ozbieżność ta w y n ik a z fa k tu , że K u m o r w y m ie n ia liczbę 40 m łodzieży szkolnej, podczas gdy w rzeczyw istości m u siało być 29 chłopców i dziew c zą t sta n o w iąc y ch d o b ro m ie jsk ą m łodzież szkolną, jeśli ch cem y o trzy m ać p o d a n ą za G u sta v e m B eck- m an n e m liczbę 1831 m ieszk ań có w m ia sta (zresztą B e ck m an n p rzy to czy ł d an e z dw óch spisów ludności m ia sta i w ła śn ie te n f a k t jes t p rzy czy n ą w sp o m n ia n ej n iez g o d n o śc i)7.
P ro b le m liczebności m łodzieży sz k o ln ej u w id a cz n ia się tak ż e w księdze z 1695 ro k u , gdyż n a p ierw szy c h k a rta c h ź ró d ła a u to r w y m ien ia 106 sch o la ró w , a do p iero po n ich członków ro d zin m iesz k ań c ó w D obrego M iasta i oko
Lu d n o ść p a ra fii do b ro m iejsk iej 245
liczn y ch w si. P o w sta je p y ta n ie , czy dzieci p a ra fia n zap isa n e w g ro n ie u czniów w y s tę p u ją ty lk o raz, czy te ż p e w n a ich liczba zo stała p o w tó rzo n a w sk ład zie rodzin? W y d aw ca n ie z a b ra ł głosu w te j sp ra w ie, a B o ro w sk i n a s. 131 s tw ie r dził, że „chodzi tu o p rz y p a d k i sp o ra d y cz n e i n ie p e w n e ” , w obec czego nie d o k o n ał o n ż ad n y ch k o re k t źródła. P o n a d to B o ro w sk i ro z p a tru je w sw oich ob liczen iach 2933 osoby, g d y ty m c zasem a u to r sp isu p o d a je ich 2911.
W śród 106 sch o laró w było 84 ta k ic h , k tó ry c h rodzice m ieszk ali w D o b ry m M ieście, a 6 pochodziło ze w si n a le żą cy ch do p a ra fii d o b ro m ie jsk iej. Co do p o zo stały ch u czniów , to w yw o d zili się oni spoza p a ra fii lu b te ż księg a n ie za w ie ra in fo rm a c ji p o z w ala ją c y ch o k re ślić m iejscow ości, z k tó ry c h pochodzili.
S po śró d 84 sch o laró w w y w o d zący ch się z D obrego M iasta, 65 n ie w y s tę p u je w ra m a c h ro d z in (z ty m że ro d z in y ty lk o 40 z n ich z n a jd u ją się w sp i sie), zaś 19 zapisano p o w tó rn ie w ich ro d z in a ch . P r z y p o d w ó jn y c h a d n o ta cja c h 0 uczn iach p o ja w ia ją się różnice w iek u , ja k to słu szn ie zau w aż y ł B orow ski. Spośród 6 scholarów , pochodzących z p a ra fii d o b ro m ie jsk iej, 5 w y s tę p u je ty lk o w g ru p ie uczniów , a 1 zo stał z ap isa n y d w u k ro tn ie (Ja n M e rten , sy n ś.p. J e rzego, so łty sa ze S ta re g o D w o ru — s. 12 i 48).
T ak w ięc n a ogólną liczbę 106 sc h o laró w 20 z ap isan o d w u k ro tn ie . Po od jęciu te j liczb y od 2926 osób u w z g lęd n io n y ch w księdze (2820 + 106 sch o la rów ) m ożna o sta te cz n ie pow iedzieć, że re a ln ie w y m ien io n o w źró d le 2906 osób (1711 w D o b ry m M ieście i 1195 w e w siach) i ty le ty lk o n a leżało u w zg lęd nić w b a d a n ia c h s ta ty s ty c z n y c h (a n ie 2933 osoby — w ty m odpow iednio: 1741 1 1192 — ja k to zro b ił B orow ski).
N a s. 5 K u m o r zam ieścił m a p k ę p a ra fii d o b ro m ie jsk ie j z k o ń ca X V II s tu lecia. W ed łu g nieg o do p a ra fii te j n a le ż a ły w ted y : D obre M iasto, filia w G ło- to w ie o raz 9 w si (B arcikow o, K n o p in , K osyn, Ł ęgno, M iędzylesie, N ow a W ieś M ała, P ra s lity , S ta r y D w ó r i S m o lajn y ), a tak ż e — ja k w y n ik a z te k s tu n a s. 4 — filia w S zalm ii (nie zaś w S zalm iach, ja k p o d aje K um or). W y d aw ca pisze, że G łotow o zostało in k o rp o ro w a n e do p a ra fii d o b ro m ie jsk ie j w 1347 roku, a S zalm ia w 1427 roku.
S tw ie rd z e n ia te p o w in n y w zb u d zić zastrz eż e n ia n a w e t u n ie z o rie n to w a n y c h w o m aw ia n e j p ro b le m a ty c e . Od ra z u n a s u w a ją się b o w ie m d w a p y ta nia: 1. J a k im sposobem do p a r a f ii d o b ro m ie jsk ie j m ogła n ale że ć odległa, bo leżąca w a rc h ip re z b ite ra c ie b ra n ie w sk im , S zalm ia? 2. C zym w y tłu m aczy ć fa k t, iż a u to r k sięgi — proboszcz p a r a f ii d o b ro m ie jsk iej, ks. T esch n e r, ta k św ie tn ie z o rie n to w a n y w s p ra w a c h sw o jej p a ra fii — n ie u w z g lęd n ił w spisie a n i Szalm ii, a n i ty m b a rd z ie j poblisk ieg o G łotow a (jeżeli te m iejscow ości rzeczyw iście n a le ż a ły do jego p a rafii)? C zyżby proboszcz n ie w ied ział, jak ie w sie po d d a n e są jego opiece d u sz p a stersk ie j? W n ie s p e łn a p ó łto ra w ie k u po soborze try d e n c k im , k tó ry u p o rz ąd k o w a ł w ie le s p ra w w ew n ą trz k o śc ie ln y ch , n a le ży w to m ocno w ą tp ić. O m a w ia n y spis zach o w ał się w całości, nie m oże w ięc też b y ć m o w y o jego n iek o m p letn o śc i. G d y b y n a w e t W ydaw ca m iał ra c ję w s p ra w ie p rz y n a leż n o śc i G łotow a i S zalm ii do p a ra fii d o b ro m ie jsk iej, to z a b ieg iem m eto d y czn y m , b u d z ąc y m u zasad n io n e w ą tp liw o ści je s t p rz en ies ie n ie p rzez K u m o ra s ta n u z p o c z ą tk u X V w ie k u n a m ap ę z końca w ie k u X V II. P rz e k o n a jm y się, jak b y ło w rzeczyw istości.
1. S z a 1 m i a. W 1343 ro k u kościół w S zalm ii in k o rp o ro w an o do k o le g ia ty w G łotow ie, p rz y łą cz a ją c go do jed n e j z trz e c h no w o u tw o rz o n y c h p re b e n d
246 Jerzy Przerackí
k a n o n ic k ich e. D o tychczasow y proboszcz p a ra fii w S zalm ii — H e n ry k — z re zy g n o w ał ze sw ego u rz ęd u n a rzecz p re b e n d y w k a p itu le k o leg iack iej, k tó rą jed n a k , za zgodą b isk u p a, n a ty c h m ia s t z am ien ił z k a n o n ik ie m fro m b o rsk im J a n e m G lasem n a p re b e n d ę k a n o n ic k ą w e F ro m b o rk u 9. Po śm ierc i G lasa p a r a fia w S zalm ii b y ła zarz ąd z an a p rz ez w ik a riu s z y (p ierw szy m z n ich b y ł B e r told), a je j proboszcz — k a n o n ik re z y d o w a ł w siedzibie k o le g ia ty (dochody z p a ra fii p rz e ję ła k a p itu ła , a u p osażenie w ik a riu s za m iało być ok reślo n e w p rz y sz ło ś c i))0.
W 1347 ro k u n a stą p iło p rz en iesie n ie k a p itu ły k o leg ia ck iej z G łotow a do D o brego M iasta. F a k t te n n ie w y w o łał ż ad n y c h zm ian w sto su n k a c h p ra w n o - -k o ścieln y ch w u k ład zie kościół p a ra fia ln y w S zalm ii — p a ra fia S z alm ia — k a p itu ła k o leg ia ck a (z ty m ty lk o , że o d tą d proboszcz p a ra fii jak o k a n o n ik k o leg iack i zm ien ił w ra z z k a p itu łą m iejsce re z y d e n c ji przen o sząc się z G ło to w a do D o brego M iasta). O ty m , że i n a p o czątk u X V w ie k u S zalm ia b y ła p a ra fią z arz ąd z an ą p rzez w ik a riu s za i n iez a le żn ą od p a ra fii d o b ro m ie jsk iej ś w ia d c zy p a p ie sk ie p o tw ierd z e n ie p osiadłości k a p itu ły k o leg iack iej z 1407 r. n . Z w iązek p ra w n y kościoła w S zalm ii z k o leg ia tą d o b ro m ie jsk ą zo stał u m o cn io n y. g d y w ro k u 1420 pap ież M arcin V — n a p ro śb y k a n o n ik ó w k o leg iack ich — p o lecił b isk u p o w i w a rm iń s k ie m u dokonać po ra z d ru g i in k o rp o ra c ji kościoła w S zalm ii do k o le g ia ty w D o b ry m M ie ś c ie 12. P o w tó rn a in k o rp o ra c ja b y ła zw iąz an a z k o rz y stn ą d la k a p itu ły re g u la c ją dochodów z p a ra fii S zalm ia oraz z u n o rm o w a n ie m z a g a d n ie n ia p a tro n a tu n a d ta m te jsz ą w ie czy stą w ik a rią . K a p itu ła , o trz y m u ją c a d o tąd z p a ra fii S za lm ia 20 g rzy w ien , m ia ła o trzy m y w a ć te ra z 120 g rz y w ien (po w y d z ie len iu części dochodów d la w ik ariu sza ). S p ra w a ta je d n a k m u siała ta k d ługo pozostać w zaw ieszeniu, ja k d ługo n a sw oim u rz ęd z ie p o z o staw ał ów czesny w ik a riu s z w S zalm ii. P o s tu la ty b u lli p ap iesk iej w p ro w ad z ił w życie b isk u p F ra n c is z e k K u h sch m a lz do p iero w 1427 r o k u 13. Od teg o czasu k a p itu ła k o leg ia ck a w y k o n y w ała w p ełn i p ra w o p a tro n a tu n ad w ie cz y stą w ik a rią w S z a lm ii14. 8 C o d e x d i p lo m a ti c u s W a r m ie n s i s ( d a l e j: C D W ), B d . 2, h r s g . v o n C. P . W o e lk y u n d J . M . S a a g e , M a in z 1864, N r 30, s s. 29 n . 9 I b id e m , s s. 31 n . (p o r. G e o r g M a te r n , G e s c h ic h t e d e r K i r c h e u n d d e s K i r c h s p i e ls S c h a l- m e y , 2 G A E , B d . 17, 1910, S. 307). 10 A . B i r c h - H i r s c h f e ld , G e s c h ic h te d e s K o l l e g i a t s t i f t e s i n G u t t s t a d t 1341— 1811, Z G A E , B d . 24, 1930— 1932, S. 321. 11 C D W , B d . 3, h r s g . v o n C. P . W o e lk y , B r a u n s b e r g u n d L e ip z ig 1874, N r 428, s. 432; z o b . A . B i r c h - H i r s c h f e ld , o p . c it ., s . 322. 12 CD W , B d . 3, N r 552, s. 551; р о г . A. B i r c h - H i r s c h f e ld , c p . c it., s. 322. N ie m a r a c j i A . O lc z y k , S ie ć p a r a fi a ln a b i s k u p s t w a w a r m i ń s k i e g o d o r o k u 1525, L u b l in 1961, s. 86, k t ó r a p isz e , ż e „ p a p ie ż M a r c in V w 1420 r . p o z w o lił c a łk o w ic i e w c i e li ć p a r a f i ę d o k o l e g i a t y ” . C h o d z i t u n i e o p a r a f i ę , a o k o ś c ió ł p a r a f i a l n y w S z a lm ii. 13 C D W , B d . 4, h r s g . v o n V . R Ö h ric h , F . L i e d t k e u n d H. S c h m a u c h , B r a u n s b e r g 1935, N r 207, s s. 250 n .; A . B i r c h - H i r s c h f e ld , o p . c it., ss. 322 і 394; p o r . S e d e s a r c h ip r e s b y t e r a le s d i o e c e s is W a r m ie n s i s , h r s g . v o n J . M . S a a g e u n d C. P . W o e lk y , S c r i p t o r e s r e r u m W a r m i e n - s i u m ( d a l e j: S R W ), B d . 1, B r a u n s b e r g 1866, s. 411, p r z y p . 121. 14 Z a g a d n ie n i e p a t r o n a t u n a d k o ś c io łe m p a r a f i a l n y m , a p ó ź n ie j n a d t a m t e j s z ą w ie c z y s tą w i k a r i ą , n i e j e s t c a łk o w ic i e j a s n e . P o c z ą tk o w y p a t r o n a t p r y w a t n y z o s ta ł w 1343 r . z a s t ą p io n y p r z e z p a t r o n a t k a p i t u ł y k o l e g i a c k ie j . J e d n a k ż e w 1364 r . p o t o m e k b y ł y c h p a t r o n ó w k o ś c io ła p a r a f i a l n e g o w S z a lm ii, H e n r y k v o n U ls e n , w y s t ą p ił z e s k a r g ą n a k a p i t u ł ę k o l e g i a c k ą s u g e r u j ą c , ż e p r a w o p a t r o n a t u n a d t y m k o ś c io łe m n a le ż y c z ę ś c io w o d o n i e g o (C D W , B d . 2, N r 354, s s . 361 n .). P o w o ła ł s ię p r z y t y m n a p r z y w il e j b i s k u p i z 10 V II 1289 (C D W , B d . 1, h r s g . v o n C - P . W o e lk y u n d J . M . S a a g e , M a in z 1860, N r 81, s s. 140 п .). S t r o n y , n i e m o g ą c d o jś ć d o
Lu d n o ść p a ra fii d o b ro m iejsk iej 247
W w y k azie z k ońca X V w ie k u w y s tę p u je p a ra fia w S zalm ii, k tó re j pod leg a ła (już od 1343 ro k u ) filia w P ie rz c h a ła c h ls. S ta n te n tr w a ł tak że przez cały w ie k XV I, o czym św iad czy D escripto E p isco p a tu s V a rm ie n sis M arcin a K ro m e ra , w k tó rej pod ro k iem 1581 zan o to w an o : „S calm ia. E cclesia p a ro ch ialis sub sede a rc h ip re s b y te ra li B ru n sb e rg e n s i titu li S. G eo rg ii de iu re p a tro n a tu s V. C a p itu li G u ts ta te n s is ” 10. W y n ik a stą d , że i w II połow ie X V I w ieku w S zalm ii istn ia ła sam o d zieln a p a ra fia " . K a p itu ła d o b ro m ie jsk a p osiadała zaś p ra w o p a tro n a tu n a d ta m te js z y m kościołem p a ra fia ln y m (a ściślej n ad w ieczy stą w ik a rią w Szalm ii) i jego filią w P ie rz c h a ła c h ls, a tak ż e p o b ierała s ta m tą d d a n in y w n a tu rz e le. W k o ń c u X V I stu lec ia S z alm ia b y ła w sią b is k u p ią 20. W ciągu X V II w ie k u w s to su n k a c h p ra w n y c h po m ięd zy k a p itu łą kole- g iac k ą a p a ra fią S zalm ia nie o d n o to w u je m y ża d n y c h z asad n iczy ch z m ia n 2I. W la ta c h 1660— 1698 (k ied y to p o w sta ł spis ks. T esch n e ra) p a ra fią S zalm ia z a rz ąd z ał P io tr D ionizy M a te m 22.
Z pow yższych ro z w aż a ń w y n ik a , że S z a l m i a n i g d y n i e n a l e ż a ł a d o p a r a f i i d o b r o m i e j s k i e j 23. Je d y n ie ta m te js z y kościół p a p o r o z u m i e n i a , z w r ó c ił y s ię d o k o m t u r a B a łg i — U l r ic h a F r i c k e — z p r o ś b ą o r o z s ą d z e n ie s p o r u . W y r o k b y ł n a s t ę p u j ą c y : H e n r y k v o n U ls e n z r z e k ł s ię s w o i c h p r e t e n s j i w z a m i a n za o d s z k o d o w a n ie w y p ł a c o n e m u p r z e z k a p it u ł ę . 15 S e d e s a r c h ip r e s b y t e r a le s , s. 411; p o r . G. M a te r n , U e b e r d e n T i te l d e r K i r c h e v o n P e t- t e l k a u , P a s t o r a l b l a t t f ü r d ie D iö c e s e E r m l a n d ( d a l e j: P D E ), N r 1, 1903, s. 8. 16 A r c h iw u m D i e c e z j i W a r m iń s k i e j w O ls z ty n ie , A r c h iw u m B i s k u p ie ( d a l e j: A D W O , A B ), В 1 b , k . 393 v. 17 P o r . A D W O , A B , В 4, к . 303 ( z a p is k a z 1598 r. d o t y c z ą c a w s i n a le ż ą c y c h d o p a r a f i i S z a lm ia ) . 18 G . M a te r n , G e s c h ic h t e d e r K i r c h e , ss. 315 n. 19 A D W O , A B , В 1 b , k . 47 v .: E x p a r o c h ia l i e c c le s ia S c h a lm ia e iu s q i ie f i l i a i n P e t e l k a ii c o lle g io i n c o r p o r a t is p r o u e n i t l a s ta s il ip n i s u n a e t t o t i d e m a u e n a e . P o d s t a w ą p r a w n ą te g o s t a n u r z e c z y b y ł d o k u m e n t w y s t a w i o n y p r z e z M a r c i n a K r o m e r a w d n i u 8 I I 1575 w L id z b a r k u W a r m iń s k i m (A D W O , A r c h iw u m K o l e g ia t y D o b r o m ie j s k i e j — d a le j : A K D ; D o k . D . M . D 11). O d t ą d w i k a r i u s z z a r z ą d z a j ą c y p a r a f i ą S z a lm ia m ia ł o t r z y m y w a ć c a ło ś ć d o c h o d ó w z t a m t e j s z e j p a r a f i i . K a p i t u l e k o l e g i a c k ie j p r z y z n a n o p r a w o j e d y n i e d o ł a s z t u ż y ta i ł a s z t u o w s a r o c z n ie (Z t e g o j e d n a k w ł a ś c i w i e t y l k o o w ie s p r z y p a d a ł k a p i t u l e , g d y ż ż y to z S z a lm ii m ia ł a o n a p r z e k a z y w a ć s e m i n a r i u m j e z u i c k ie m u w B r a n ie w ie ) . D o k u m e n t t e n u p o r z ą d k o w a ł z a g a d n i e n ia f in a n s o w o - r o z l ic z e n i o w e m ię d z y k o l e g i a tą a p a r a f i ą S z a lm ia o r a z o k r e ś l i ł w r e s z c i e u p o s a ż e n ie w i e c z y s t e g o w i k a r i u s z a w S z a lm ii. 20 A D W O , A B , С 68, к . 3. 21 W 1610 г. n a s y n o d z ie d i e c e z ja l n y m w L id z b a r k u W a r m iń s k i m w i k a r i u s z z S z a lm ii, J a k u b P a t e r n o s t e r , w n ió s ł s k a r g ę p r z e c i w k o k a p i t u l e k o l e g i a c k ie j t w i e r d z ą c , ż e j e g o d o c h o d y z p a r a f i i s ą z u p e łn i e n i e w y s t a r c z a j ą c e (A D W O , A K D , D o k . D . M . D 8; p o r . A. B i r c h - H i r s c h - i e l d , o p . c it ., s. 655; z o b . t a k ż e G . M a te r n , G e s c h ic h t e d e r K i r c h e , s. 309). O d p o w ie d z i a n o m u , iż n i e j e s t p r z e c i e ż p r o b o s z c z e m p a r a f i i , a t y lk o w i k a r i u s z e m , k t ó r e g o u p o s a ż e n i e z o s ta ł o ju ż u s ta l o n e (w 1575 r .) j a k o w p e ł n i z a s p o k a j a j ą c e j e g o p o t r z e b y . N o m e n k l a t u r a t a n i e b y ła j e d n a k ś c iś le p r z e s t r z e g a n a , o c z y m ś w i a d c z y d o k u m e n t z 1644 r . (A D W O , A K D , D o k . D . M . P 1), k t ó r y m ó w i ą c o u f u n d o w a n i u b e n e f i c j u m w k o l e g i a c ie p r z e z b r a c i M a r c i n a i J a k u b a P a t e r n o s t e r , n a z y w a t e g o o s t a t n ie g o „ p r o b o s z c z e m w S z a lm ii i P i e r z c h a ł a c h ” ( M a r c in b y ł p r o b o s z c z e m w R o g o ż u ). „ P r o b o s z c z e m w p a r a f i i S z a lm ia —P i e r z c h a ł y ” n a z w a n o t a k ż e J a n a C o l b e r g a w d o k u m e n c i e z 16 V 1455 (A D W O , A K D , D o k . D. M , D 6). T e s f o r m u ło w a n i a n ie z m i e n ia ł y w n ic z y m i s t o t y r z e c z y , p a r a f i ą S z a lm ia b o w ie m z a r z ą d z a ł w i k a r i u s z , k t ó r e g o c z a s a m i t y t u ł o w a n o t a k ż e p r o b o s z c z e m , a le w o d p o w i e d n ie j c h w i li p o t r a f i o n o m u p r z y p o m n i e ć j e g o w ł a ś c i w e s ta n o w is k o ( w i k a r i u s z a , a n i e p r o b o s z c z a ). 22 G. M a te r n , G e s c h ic h t e d e r K i r c h e , s s. 310 n . P o r . [E.] S to c k , D ie P f a r r e r d e r e r m l ä n d i s c h e n L a n d k i r c h e n , P D E , N r l , 1876, s. 11. 23Р о г . B e s e t z t e u n d u n b e s e t z t e P f a r r k i r c h e n A l t p r e u s s e n s i n d e r l. H ä l f te d e s 16. J a h r h u n d e r t s , w : H i s to r i s c h - g e o g r a p h is c h e r A t l a s d e s P r e u s s e n l a n d e s , h r s g . v o n H . M o r t e n s e n ,
248 Jerzy Przeracki
ra fia ln y b y ł in k o rp o ro w a n y do k o leg ia ty (d w u k ro tn ie: w 1343 r. — do k o leg ia ty w G łotow ie i w 1427 r. — do k o leg ia ty w D o b ry m M ieście), k tó ra w y k o n y w a ła n a d n im i jego filią w P ie rz c h a ła c h p ra w o p a tro n a tu . O d 1343 ro k u p a ra fią S zalm ia z arz ąd z ał w ieczy sty w ik a riu sz, proboszcz je j bo w iem re zy d o w a ł po czątk o w o w G łotow ie, a od 1347 ro k u w D o b ry m M ieście, jak o k a n o n ik k a p itu ły k o leg iack iej.
2. G ł o t o w o. E ry g o w a n a w 1341 ro k u k a p itu ła k o leg iack a, w ro k u 1343 z o stała p rz en iesio n a z P ie rz c h a ł do G łotow a. D o tychczasow y proboszcz kościo ła p a ra fia ln e g o w G ło to w ie — K o n ra d — o trz y m a ł godność p ra ła c k ą w ów czas u stan o w io n ą, a w kościele u tw o rz o n o w ieczy stą w ik a rię . P rim ic e riu sz , bo ta k tę p r a ła tu r ę o k re śla d o k u m en t, m iał o d tą d sp ra w o w a ć d w a w ażn e u rzęd y : p re p o zy ta k a p itu ły k o leg ia ck ie j i proboszcza p a ra fii w G łotow ie. O piekę d u sz p a s te rs k ą n a d ta m te jsz y m i w ie rn y m i sp ra w o w ał w jego im ie n iu w ik a riu s z 24. Ju ż w 1347 ro k u k a p itu łę k o leg ia ck ą p rzen iesio n o do D obrego M iasta. K ościół w D o b ry m M ieście in k o rp o ro w a n o do k o le g ia ty w G łotow ie: kościół w G łotow ie p o zo stał m a c ierz y sty m — p a ra fia ln y m , a d o b ro m ie jsk i s ta ł się o d tąd jego filią 2S. W kościele d o b ro m ie jsk im u stan o w io n o w ieczy stą w ik a rię , a le w ie cz y sty w ik a riu s z ta k d ługo n ie m ógł o b jąć sw ego u rz ęd u , ja k długo doty ch czaso w y proboszcz d o b ro m ie jsk i p o zo staw ał n a s ta n o w isk u re k to ra kościoła w D o b ry m M ie ś c ie 2S. G dy p rz e d 12 m a rc a 1357 ro k u n a s tą p iła re zy g n a cja proboszcza, k a p itu ła k o leg iack a w eszła w w y łączn e p o sia d an ie kościoła d o b ro m iejsk ieg o . W ted y u tw o rz o n o d ru g ą godność p ra ła c k ą w k a p i tu le — d ziek an a, k tó re m u p o w ierzo n o tak ż e d u sz p a ste rstw o p a ra fii d o b ro m ie j s k ie j jak o w ie cz y stem u w ik a r iu s z o w i27. Od 1357 ro k u D o b re M iasto p rz esta ło b y ć filią G łotow a, a sta ło się sam o d zieln ą p a ra fią 2S. G łotow o tak ż e stan o w iło o d rę b n ą p a ra fię ; obow iązki d u sz p a stersk ie sp ra w o w a ł w n ie j (za pom ocą sw ego w ik a riu sza ) p rim ic e riu sz — p re p o zy t k a p itu ły d o b ro m ie jsk iej, do p re - b e n d y k tó reg o w 1343 ro k u p rzy łączo n o kościół p a ra fia ln y w G ło to w ie 29. K ażd o ra zo w y p re p o z y t k a p itu ły k o le g ia ck iej b y ł ró w n o cześn ie proboszczem g łotow skim . S ta n te n tr w a ł do końca X V stu lecia. 29 lis to p a d a 1491 ro k u d o szło do p o ro zu m ien ia, k tó re z a tw ierd z ił b isk u p Ł u k asz W atzen ro d e. N a m ocy teg o u k ła d u ów czesny p re p o z y t k a p itu ły d o b ro m ie jsk iej, E g h ard i, zgodził się n a p o w o łan ie w G łotow ie osobnego, n iez ależn eg o od sieb ie proboszcza. Z ostał n im J o h a n n e s P in n a w . O n i jego n a stę p c y m ie li o d tą d p rz e ją ć w szy stk ie d o chody z p a ra fii G łotow o, a w z am ian za to o b o w ią za n i b y li płacić 7 g rz y w ien
G . M o r t e n s e n u n d R . W e n s k u s , L i e f e r u n g 3, W ie s b a d e n 1973, g d z ie a u t o r z y a t l a s u p r z y S z a lm ii p o s ta w il i z n a k ś w i a d c z ą c y o t y m , ż e n i e s ą p e w n i , c z y t a m t e j s z y k o ś c ió ł p a r a f i a l n y b y ł o b s a d z o n y , c z y t e ż n i e . 24 C D W , B d . 2, N r 30, s s. 29 n . ; p o r . E . P r z e k o p , P o w s t a n ie i o r g a n iz a c ja p r a w n a k a p i t u ł y k o l e g i a c k i e j w D o b r y m M ie ś c ie d o r o k u 1429, S t u d i a W a r m iń s k i e , t. 6, 1969, s . 32. 25 C D W , B d . 2, N r 98, s. 104. 26 I b id e m , s. 103; t a k ż e E . P r z e k o p , o p . c it ., s. 35. 27 C D W , B d . 2, N r 248, s. 247. Z o b . t a k ż e E . P r z e k o p , o p . c it., ss. 36, 48, 52—53. 28 C D W , B d . 2, N r 248, s . 246. 29 I b id e m , N r 30, s . 30. P o r . A . B i r c h - H i r s c h f e ld , o p . c it ., s. 320. Z o b . E . P r z e k o p , o p . c it., s . 52, k t ó r y j e d n a k n i e ś c i ś l e p o d a je , ż e d o p r e b e n d y p r e p o z y t a p r z y ł ą c z o n o p a r a f i ę G ło to w o . D o t e j p r e b e n d y b o w i e m d o łą c z o n o n i e p a r a f i ę G ło to w o , a j e d y n i e t a m t e j s z y k o ś c ió ł p a r a f ia l n y .
Lu d n o ść p a ra fii d o b ro m iejsk iej 249
rocznie k a żd o razo w em u p re p o z y to w i30. P o ro z u m ie n ie to o b o w iązy w ało do po ło w y X V I stu lec ia i w ty m czasie p a ra fia g ło to w sk a m ia ła w ła sn y c h , n iezależ n y c h od p re p o zy ta, proboszczów . Ś w iad czy o ty m w y m ien ie n ie proboszcza M i k o łaja 31 i proboszcza M a teu sza S in re ic h a S2.
W w y k azie z k ońca X V w ie k u kościół g ło to w sk i w y s tę p u je jak o p a r a fia ln y 3S. J e d n a k ż e od poło w y X V I w ie k u n a s tą p ił n a w ró t do sto su n k ó w w cześniejszych, tzn . k ażd o ra zo w y p re p o z y t k a p itu ły d o b ro m ie jsk iej s ta w a ł się jed n o cześn ie proboszczem g ło to w sk im 31. S y tu a c ja ta tr w a ła aż do zn iesien ia k a p itu ły k o leg ia ck iej w 1810 ro k u i o s ta tn i je j p re p o z y t — K ra e m e r — u m a rł po lik w id a c ji k a p itu ły jak o proboszcz g ło to w sk i 24 sie rp n ia 1826 ro k u 35.
W D escriptio E p iscopatus V a rm ie n sis p o d ro k iem 1581 o G łotow ie z a p i sano: „G lo ttav . E cclesia p a ro ch ialis sub sede a rc h ip re s b y te ra li G u d s ta ten s i titu li S. A n d re a e e stq u e u n a cum e ius filia li ecclesia in M u n s te rb e rg p ra e p o si tu r a e G u d s ta te n s i u n ita ” 36, zaś w a k ta c h w iz y ta cy jn y c h z 1598 ro k u z n a jd u je się w z m ia n k a n iez w y k le c en n a d la n a sz y ch ro zw ażań . B rzm i o n a bow iem n a stęp u jąc o : „A d h a n c [in G lo ttau ] ecclesiam s p e c an t m an si p a ro c h iá - les 4. Illu c ite m 4. Hoc ip se colit illos aliis elocat. V illae ad h a n c ecclesiam p e rtin e n te s su n t: G lo ttau , S ch w o b en , In fe rio r e t S u p e rio r K a i p k a i m . A d filia le m p a r tin e t solum M o n s te n b e rg ” 37. A w ięc od k ońca X V I stu lec ia kościołow i p a ra fia ln e m u w G łotow ie p o d leg ała filia w C e r k ie w n ik u 38, a do p a ra fii g ło to w sk iej pod koniec teg o w ie k u n a le ż a ły w sie: G łotow o, Sw obodna, K a b ik ie jm y D olne o raz K a b ik ie jm y .
Ź ró d ła a rc h iw a ln e z teg o o k re su p o tw ie rd z a ją ró w n ie ż fa k t, iż G łotow o n ie w chodziło w sk ła d p a ra fii d o b ro m ie jsk iej: „C o lleg iu m G u d s ta ten s e h a b e t p a ro ch iale m ecclesiam titu li S a n c ti S a lv a to ris e t o m n iu m S a n c to ru m in oppido G u d s ta t, q u a e a n tiq u ita s e id em C ollegio in c o rp o ra ta fu it. H a b e t a u te m p a ro ch ia pag o s sep tem , v id elicet: A ltk irc h , N eu d o rff, L ig n au , K n o p p en , A lth o ff, B a rte n tro n e t S chonw esse. A llo d iu m q u o q u e S ch m o llein , q u o d m ansos, u t fe r t u r h a b e t. E x hoc a n n u a tim p e n d u n t m odios silig n is 6 e t to tid e m av en ae. A
lio-30 M e m o r ia l e d o m i n i L u c a e , e p is c o p i W a r m ie n s i s , h r s g . v o n C. P . W o e lk y , S R W , B d . 2, B r a u n s b e r g 1889, s. 23; A . B i r c h - H i r s c h f e ld , o p . c it ., s . 393; S e d e s a r c h ip r e s b y t e r a le s , s. 418, p r z y p . 151. 31 D a s A n n i v e r s a r i e n b u c h d e s K o l l e g i a t s t i i t e s i n G u t s t a d t v o n J a h r e 1611, h r s g . v o n C. P . W o e lk y , S R W , B d . 1, s. 263. 32 C D W , B d . 2, N r 263, s . 261. 33 S e d e s a r c h ip r e s b y t e r a le s , s. 418. 34 J a k w y n i k a z a k t w i z y t a c y j n y c h z 1565 r . (A D W O , A B , В 3, k . 117; р о г . A. B i r c h - - H i r s c h f e l d , o p . c it ., s s. 393 n .), p o l i k w i d a c j i w p o ło w ie X V I s tu l e c ia o s o b n e g o u r z ę d u p r o b o s z c z a g ło to w s k i e g o p a r a f i ą G ł o to w o i j e j f il ią w C e r k ie w n ik u z a r z ą d z a li — z p o w o d u b r a k u d u c h o w n y c h — k a n o n i c y d o b r o m i e js c y . D o p ie r o o d p o c z ą t k u X V I I w i e k u s ta ł o s ię r e g u ł ą , że w i e c z y s t y w i k a r i u s z o s ie d l a ł s ię w G ło to w ie i t u b e z p o ś r e d n io — a n i e z D o b r e g o M ia s t a — s p r a w o w a ł o b o w i ą z k i d u s z p a s t e r s k i e n a t e r e n i e t a m t e j s z e j p a r a f i i . 35 S e d e s a r c h i p r e s b y t e r a le s , s . 418, p r z y p . 151. 36 A D W O , A B , В 1 b , k . 252 V . 37 A D W O , A B , В 4, к . 173 v. 38 Z o b . A D W O , A B , В 5, k . 243 v i k . 247 v (1610 r .) . L o k a c ji w s i C e r k ie w n ik d o k o n a l 13 1 1383 b i s k u p H e n r y k S o r b o m (C D W , B d . 3, N r 149, s . 109), k t ó r y t e ż p o d a r o w a ł j ą 25 V I I I 1397 n a w ł a s n o ś ć k a p i t u l e k o l e g i a c k ie j w D o b r y m M ie ś c ie (C D W , B d . 3, N r 321, s s . 293 n .). D o p o ł o w y X V I w . C e r k ie w n ik b y ł f il ią K w ie c e w a ( p o r. S e d e s a r c h i p r e s b y t e r a le s , s. 418), z a ś w k o ń c u t e g o s tu l e c ia s t a ł s ię f il ią G ło to w a ( b y ł n i ą a ż d o 12 V I I 1921, k i e d y to z o s ta ł u s t a n o w i o n y p a r a f ią ) .
250 Jerzy Przeracki
d iu m p ra e te re a Coszen sp e c ta n s ad collegium G u d sta ten se e t m an so s c o n ti n en s n o v e m ” sl. W p rzy to czo n y m fra g m e n cie w y m ien io n e zo stały d o k ład n ie te sam e m iejscow ości, k tó re u ją ł w sw y m spisie proboszcz d o b ro m iejsk i, ks. T e sc h n e r, w 1695 ro k u (nie m a tu m ow y ani o G lotow ie, a n i o Szalm ii).
G lotow o było p a ra fią od p o czątk u X IV w ie k u i jes t n ią po d zień d z isie j szy. Z m ien ia ł się ty lk o w ró żn y ch o k re sac h sto p ień sam odzielności tam tejsz eg o proboszcza: b ył n im albo p re p o zy t k a p itu ły k o leg iack iej, albo też (od końca X V do po ło w y X V I w.) stan o w isk o proboszcza głoto w sk ieg o było oddzielone od u rz ę d u p re p o zy ta. T a k w ięc p re p o zy t b ył jed n o cześn ie proboszczem gło to w - sk im (poza półw ieczem , o k tó ry m w yżej) i z teg o ty tu łu o trz y m y w a ł 16 g rz y w ien rocznie 40. K ażd o razo w y d z ie k a n k a p itu ły k o le g ia ck iej sp ra w o w ał zaś obo w iązki proboszcza p a ra fii d o b ro m ie jsk iej jak o w ieczy sty w ik a riu sz, za co o trzy m y w a ł 8 g rz y w ien rocznie 41.
P o d o b n ie w y g lą d a ła s y tu a c ja w X V II w ie k u : w o k re sie p o w s ta n ia o m a w ian eg o tu ź ró d ła p re p o z y te m k a p itu ły , a jed n o cześn ie proboszczem głotow - sk im b y ł w la ta c h 1682— 1698 A n d rz e j M a r q u a r d t 42 (p rzed tem , w la ta c h 1668— 1682, d z ie k an k a p itu ły i proboszcz d o b ro m ie js k i43). D z iek an em k a p itu ły , a w ięc i proboszczem d o b ro m ie jsk im w k o ń cu X V II stu lec ia b y ł zn an y n a m J e rz y Ig n acy T e s c h n e r (1685— 1702) 44.
M ożna w ięc z całą p ew n o ścią stw ie rd zić, że w k o ń cu X V II w ie k u tak że G ł o t o w o n i e n a l e ż a ł o d o p a r a f i i d o b r o m i e j s k i e j , a p rz ec iw n ie — sam o sta n o w iło siedzibę p a ra fii, k tó re j proboszczem był p re p o zy t k a p itu ły k o leg ia ck iej (p a ra fii te j p o d leg ała w ów czas filia w C e rk ie w - n ik u )45.
Po u s ta le n iu teg o f a k tu n a le ży oczyw iście zm o d y fik o w ać w y g lą d m ap y p rz ed sta w io n ej p rzez K u m o ra n a s. 5. P o n a d to sp o rząd zo n a p rz ez B orow skiego ta b e la 31 ze s. 195, ilu s tru ją c a m a łż eń stw a w D o b ry m M ieście i po b lisk ich w siach w ed łu g p o p rzed n ieg o m iejsca z a m ieszk an ia m ałżonków , w y m ag a ró w nież p e w n y ch zm ian. W źró d le b ow iem w śró d p a r m ałż eń sk ic h m am y 11 m ęż czyzn i 14 k o b iet pochodzących z G łotow a (w ty m 2 p a ry , w k tó ry c h i m ąż i żona w y w o d zą się z te j m iejscow ości). O te liczby zm n iejszą się w ięc liczby ab so lu tn e odnoszące się do osób pochodzących z p a ra fii d o b ro m ie jsk ie j, jako że — ja k u sta lo n o — G łotow o w końcu X V II w ie k u n ie w chodziło w skład te j p a rafii. 39 A D W O . A B . В 1 b , k . 46 V . 40 A D W O , A B , В 3, к . 242 ( ro k 1572). Z o b . E . P r z e k o p , o p . c it., s s . 52 i 69. 41 C D W , B d . 2, N r 248, s. 247. Z o b . E . P r z e k o p , o p . c it ., s s . 53 i 69. P o r . t a k ż e G e r h a r d M a te r n , D ie k i r c h l i c h e n V e r h ä lt n i s s e i n E r m l a n d w ä h r e n d d e s s p ä t e n M it te l a lt e r s , P a d e r b o r n 1953, s. 202. 42 [E.] S to c k , D ie P f a r r e r a n d e n e r m l ä n d is c h e n L a n d k i r c h e n , P D E , N r 2 u . 3, 1876, s. 29. Z o b . D a s A n n i v e r s a r i e n b u c h , s. 265: D ie 7. A p r i li s . M e m o r ia s e u a n n i v e r s a r i u m p .d . I l l u s tr is a d m . H n d i D o m in i A n d r e a e M a r q u a r d , S .T .D . o l im c a n o n ic i 3, D e c a n i 13, P r a e p o s it i 16 a n n o s e x i s t e n t e s , t a n d e m A 0 1698 d ie 7. A p r i li s p i e i n D o m in o h o r a 11 a n t e m e r i d i a n a i n D o m in o o b d o r m i v it . 43 [E.] S to c k , D ie P f a r r e r a n d e n e r m l ä n d is c h e n S t a d t k i r c h e n , P D E , N r 10, 1875, s. 115. 44 I b id e m , s. 115. 45 Р о г . B e s e t z t e u n d u n b e s e t z t e P f a r r k i r c h e n , g d z ie w y d a w c y a t l a s u z a z n a c z y li p r z y G lo to w ie , ż e t a m t e j s z y k o ś c ió ł p a r a f i a l n y b y ł o b s a d z o n y ( n ie w y n i k a j e d n a k z t e g o c z y p r z e z p r o b o s z c z a , c z y t e ż p r z e z w i k a r i u s z a ) .
Lu d n o ść p a ra fii d o b ro m iejsk iej 251
II
O becnie po św ięcim y nieco u w a g i a u to ro w i spisu, ks. T esch n e ro w i. Na s. 6 K u m o r słu szn ie pisze, że w 1665 ro k u T esch n e r p e łn ił obow iązki w ik a r iu sza p rz y p a ra fii św . P io tra i P a w ła w R eszlu, a w 1675 o trz y m a ł k a p ela n ię p rz y te j p a ra fii. N astę p n ie W ydaw ca stw ie rd za , że p rz ed ro k iem 1685 T esch n e r zo stał k a n o n ik ie m k a p itu ły d o b ro m ie jsk iej.
M ożna u zu p ełn ić te d an e dotyczące k a r ie r y d u c h o w n ej ks. T esch n e ra d o d ając, że w la ta c h 1680— 1685 b y ł on proboszczem w U n ik o w ie (a rch ip rezb i- t e r a t reszelski), k tó re m u p o d leg ała filia w R y n ie R eszelskim 46, a 12 III 1685 r. zo stał p ra ła te m — d z ie k an e m k a p itu ły k o leg ia ck ie j i z arazem proboszczem p a ra fii d o b r o m ie js k ie j47. U rzęd y te sp ra w o w ał p ra w ie do końca 1702 ro k u 48. K u m o r pisze d a le j, że ks. T e s c h n e r p rz e d ro k ie m 1707 zo stał p rep o zy tem k a p itu ły , a około 1717 ro k u z m arł. S tw ie rd z a ją c te d w a fa k ty , K u m o r po w ołał się n a p ra c ę A n n elie se B irch -H irs c h fe ld (przyp. 14 n a s. 6). Z ajrza w szy do c y to w an e j ro z p ra w y , n a w sk az an y c h p rzez K u m o ra s tro n a c h z n a jd u jem y je d n a k ty lk o ta k ie zd an ia: T e s c h n e r o b jął d z ie k an ię w 1685 ro k u po sw ym sc h o ro w a n y m p o p rz ed n ik u (s. 635); ks. T es ch n e r n a m ocy te s ta m e n tu 49 u f u n d o w ał u p osażenie dla c zw a rteg o w ik a riu s z a k o legiackiego, ale że czasy były n iesp o k o jn e, w y k o n a n o to d o p iero w 1711 ro k u (s. 640); w 1711 ro k u w y k o n u ją c te s ta m e n t T es ch n e ra u fu n d o w a n o 5000 zł poi. n a s ta łe uposażenie czw arteg o w ik a riu s z a k o legiackiego, k tó ry m ia ł o d p ra w ia ć 5 m szy ty g o d n io w o (s. 717). P rz y to czo n e z d an ia nie p o tw ie rd z a ją w y w o d ó w K u m o ra, a o b łę d ności jego u s ta le ń p rz e k o n u je n a s choćby księga a n n iw e rs a rz y k a p itu ły k o le g iack iej: „ F e ria 2da p o st D o m in icam in A lbis. M em oria p.d. P e rillu s tris ac adm . R e v e re n d i D om ini D. G eo rg ii Ig n a tii T esch n er, olim D ecan i ac A nno 1702 die 8. D ecem b ris P ra e p o s iti G u ttsta d ie n sis facti, q u i de E cclesia e t Collegio o p tim e m e ritu s ta n d e m A n n o 1707 die 23. A p rilis p ie in do m in o o b d o rm iv it s e p u ltu s q u e in h ac ecclesiam re q u ie s c it” 50.
Ks. T es ch n e r w ięc został p re p o zy tem , a zara ze m proboszczem g ło tow skim 8 g ru d n ia 1702 r o k u 51 i oba te u rz ę d y p ias to w ał do ch w ili śm ierci, k tó ra n a stą p iła 23 k w ie tn ia 1707 ro k u 5!.
P o T esch n erze fu n k c je p re p o zy ta i proboszcza g łotow skiego ob jął Ja n M arcin S tö ssel (1707— 1726) 53. 46 [E.] S to c k , D ie P f a r r e r a n d e n e r m l ä n d is c h e n L a n d k i r c h e n , P D E , N r 6, 1876, s. 68. 47 D a s A n n i v e r s a r i e b u c h , s. 265, p r z y p . 196. 48 [E.] S to c k , D ie P f a r r e r a n d e n e r m l ä n d is c h e n S t a d t k i r c h e n , P D E , N r 10, 1875, s. 115. 49 P r e p o z y t d o b r o m i e js k i k s . J e r z y I g n a c y T e s c h n e r s p is a ł t e s t a m e n t d w u k r o t n i e : 29 1 1706 i 2 V I I 1706 (A D W O , A K D , D o k . D. M . J 36 i J 15). P o n a d t o d o p i e r w s z e j w e r s j i s p o r z ą d z ił 30 1 1706 u z u p e łn i e n ie (A D W O , A r c h iw u m K a p i tu ł y — d a l e j : A K — T e s t a m e n t y V II — 5/6, T -Z ). 50 D a s A n n i v e r s a r i e b u c h , s s. 265 n. 51 [E.] S to c k , D ie P f a r r e r a n d e n e r m l ä n d is c h e n L a n d k i r c h e n , P D E , N r 2 u . 3, 1076, s. 29 p o d a je , ż e T e s c h n e r b y ł p r o b o s z c z e m g ło to w s k im w l a t a c h 1701—1707. W ś w i e tl e z a p is k i z k s ię g i a n n i w e r s a r z y n a le ż y d a t ę p o c z ą t k o w ą p r z e s u n ą ć o r o k p ó ź n ie j . 52 Z o b . A D W O , A K , T e s t a m e n t y V II-5/6, T - Z . T e c z k a t a z a w i e r a m .in . a k t a s p o r z ą d z o n e p o ś m i e r c i T e s c h n e r a , w d n i a c h 24 IV — 17 V 1707 (sp is m a j ą t k u i k s ią ż e k p o z o s ta w i o n y c h p r z e z z m a r łe g o p r e p o z y t a ) . 53 [E.] S to c k , D ie P f a r r e r a n d e n e r m l ä n d is c h e n L a n d k i r c h e n , P D E , N r 2 u . 3, 1876, s. 29. P o r . D a s A n n i v e r s a r i e n b u c h , s. 267 ( S tö s s e l z m a r ł 18 V 1726) o r a z A . B i r c h - H i r s c h f e ld , o p . c it ., s . 634.
2 5 2 Jerzy Przeracki
N a zak o ń czen ie u w a g o sp isie lu d n o ści p a ra fii d o b ro m ie jsk iej z 1695 ro k u n a le ży zaznaczyć, że K u m o r n ie o p u b lik o w ał te j k sięgi do k ońca (zap ew n e ze w zg lęd u n a p ro fil w y d a w n icz y „ P rzeszłości D e m o g raficzn ej P o lsk i”), stre sz cz ają c o sta tn ie 2 k a r ty w e w stę p ie d o p u b lik a c ji. Z u w a g i n a to, że z a w ie ra ją one b ard zo ciek aw e in fo rm a cje n a te m a t obyczajow ości m ieszk ań có w D obrego M iasta i okolic, p rzy to czo n o je, a b y u d o stę p n ić o m aw ia n y spis w ca łości (zob. aneks).
III
S pis ks. T e sch n e ra zo stał w y k o rz y sta n y przez S ta n is ła w a B orow skiego d la o d tw o rz en ia s tr u k tu r społecznych i p ro c esó w d em o g raficz n y ch w p a ra fii d o b ro m ie jsk ie j w k o ń cu X V II stu lecia. A u to r rozpoczął sw ą p ra cę od dość g ru n to w n e j k ry ty k i źró d ła. N astę p n ie p rz e d sta w ił s tr u k tu r ę lu d n o ści o m a w ia neg o re g io n u w e d łu g p łci i w ie k u o ra z s tr u k tu r ę sp o łeczn o -ek o n o m iczn ą teg o ob szaru . P o te m z ajął się ru c h em n a tu ra ln y m i re p ro d u k c ją ludności, a ta k ż e c zy n n ik am i k sz ta łtu ją c y m i w ielkość ro d z in y i je j g o sp o d a rstw a dom ow ego o ra z m ig ra cja m i. Z akończył a r ty k u ł p ró b ą p o ró w n a ń i uogólnień.
P ra c a B orow skiego, licząca p o n a d 70 stro n , to w łaściw ie w 2/3 tab e le, d ia g ra m y i obliczenia m ate m a ty c z n e. T e k s t zaś sp e łn ia ro lę k o m e n ta rz a do m a te r ia łu staty sty cz n eg o . O dnosi się w rażen ie, że p ra c a je s t je d n a k zb y tn io p rz eła d o w an a w y k re sa m i i w zo ram i, co u tru d n ia p e rc e p cję m a te ria łu zaw a rte g o w o m aw ia n y m stu d iu m .
A n a liz u ją c s tr u k tu r ę lu d n o ści p a ra fii d o b ro m ie jsk iej w e d łu g p łci i w iek u , B o ro w sk i doszedł do w n io sk u , że n a ty m te re n ie w y stę p o w a ła niezn aczn a p rz ew a g a k o b iet, co n a o bszarze położonym n a p ó łn o cn y w sch ó d i w schód od lin ii łączącej G d a ń sk i L w ó w jes t rzeczą w łaśc iw ie w y ją tk o w ą . A u to r w y tłu m a cz y ł to ożyw ionym ru c h e m im ig ra cy jn y m , k tó reg o celem by ło D obre M iasto i okolice. N astę p n ie w sk az ał n a różnice w s tr u k tu r z e lu d n o ści w ed łu g w ie k u m ięd zy m ia ste m a w sia m i o raz — po p o ró w n a n iu d a n y ch dotyczących p a ra fii D obre M iasto, S z u b in i K oźm in — n a fa k t, iż p o p u lac ja p a ra fii d o b ro m ie jsk ie j w k ońcu X V II w ie k u m ia ła c h a ra k te r zasto jo w y . J e ś li idzie o s tr u k tu r ę lu d n o ści p a ra fii w e d łu g płci, to o d se tk i m ężczyzn i k o b iet w sta n ie w o l n y m b y ły w yższe w e w siach. W y n ik ało to z m n ie jsz ej zam ożności w si w p o ró w n a n iu z m iastem .
P rzech o d ząc do s tr u k tu r y sp o łeczn o -ek o n o m iczn ej A u to r n a s. 142 s tw ie r dza, że w p a ra fii d o b ro m ie jsk iej 40% ludności m ieszk ało w e w siach. P o tem n a stę p u je k ilk a z d ań n a tu r y o g ó ln ej, o dnoszących się do om aw ian eg o re g io n u . J e s t w n ich m ow a m ięd zy in n y m i o d o b ra ch k ró lew sk ich , co w o d n iesie n iu do W arm ii je s t n iep o ro zu m ien ie m .
Po d o k o n a n iu p rz e g lą d u s tr u k tu r y g o sp o d a rstw dom ow ych w m ieście i okolicznych w siach B orow ski w y ra ża pogląd, że p rzy n ależn o ść do w a rs tw y społecznej ró żn ico w ała w ielk o ść g o sp o d a rstw dom ow ych, liczbę dzieci w n ich o ra z n a je m n ik ó w (w m ia rę w z ro stu zam ożności liczby te zw ięk szały się).
M im o h e te ro g en n o ś c i p a r m ałż eń sk ic h ze w zg lęd u n a p ochodzenie g e o g ra ficzne, b y ły one h o m ogeniczne pod w zg lęd em w y z n an io w y m . N a k o ń co w y ch stro n a c h s tu d iu m A u to r p rz e d s ta w ił m o b iln o ść p rz e s trz e n n ą lu d n o ści p a ra fii d o b ro m ie jsk iej. S łu szn ie stw ie rd ził, że ru c h im ig ra c y jn y do D o brego M iasta
Lu d n o ść p a ra fii do b ro m iejsk iej 2 5 3 i p o b lisk ich w si (bo ty lk o ta k i źródło po zw ala o kreślić) m ia ł podłoże m a tr y m o n ia ln e i ekonom iczne, a o m aw ia n y re g io n w y ró żn iał się pod w zględem m o bilności p rz e strz e n n e j. W y n ik i b a d a ń n a d p o c hodzeniem 456 m ałż eń stw z p a ra fii d o b ro m ie jsk iej A , to r p rz e d sta w ił w ta b e li 31 n a s. 195. G ru p y k ie ru n k ó w m ig ra c ji w y o d rę b n ił p o p ra w n ie, w ą tp liw o ści n a to m ia s t b udzi w p ro w ad zo n e p rzez niego n az e w n ictw o obszarów , z k tó ry c h p ochodzili im ig ran ci. B o ro w sk i m ian o w icie w a rty k u le d o ty czący m p ro b le m a ty k i X V II-w ieczn ej z u p o d o b an iem p o słu g u je się o k re śle n ie m „W arm ia i M a z u ry ” (ss. 153, 194— — 196). W arm ia to p ojęcie h isto ry czn e, M a z u ry n a to m ia s t są p o jęciem p rzed e w szy stk im e tn ic zn o -g e o g raficz n y m i b łęd e m jest z e staw ien ie ty c h ró żn y ch g atu n k o w o o k re śleń , jeśli chodzi o w ie k X V II. Po p ro stu n a z w a M a z u r y w X V II s t u l e c i u n i e i s t n i a ł a , p o n iew aż p o jaw iła się do p iero n a p o czątk u X IX w iek u , a w p ow szechne użycie w eszła od po ło w y teg o s tu le cia 54. T a k w ięc w y o d rę b n io n a p rzez A u to ra g ru p a k ie ru n k ó w m ig ra c ji po w in n a o trzy m ać n azw ę: „In n e m iejscow ości W a rm ii’ (a n ie „ In n e m iejscow ości W arm ii i M a z u r”). N iedopuszczalne je s t ta k ie m ieszan ie pojęć, ja k to m a m iejsce n a s. 194, g d y B orow ski pisze: „N a ogół w y m ien ia n o ty lk o m iejsco w ości, jeśli p rz y b y sze p ochodzili z o b sz aru W arm ii i M azur. J e ś li chodziło 0 p rzy b y szó w z P r u s K siążęcy ch d o d aw an o o k re ślen ie ex D u c a tu ” .
P o m ija ją c n iep o p ra w n o ść u ż y teg o tu ta j o k re śle n ia „W a rm ia i M a z u ry ”, u d e rz a f a k t p rz ec iw staw ie n ia p rzez A u to ra P r u s K siążęcy ch — M azurom . P rzecież o b sz a ry o k re ślan e w X IX w ie k u m ia n e m M azu r, w X V II stu leciu całk o w icie w ch o d ziły w sk ła d P ru s K siążęcych. W łaśnie w g ru p ie „ P ru sy K siążęce” jes t m ie jsce dla w ie lu m iejscow ości, k tó re nie z n a jd u ją się na W arm ii, a zo stały u ję te p rzez B orow skiego ja k o „ In n e m iejscow ości W arm ii 1 M a z u r” . T a b e la 31 ze s. 195 w y m ag a g ru n to w n e g o p rz ep ra co w an ia tak ż e z teg o w zględu, że G łotow o n ie należało do p a ra fii d o b ro m ie jsk iej, co p o w aż n ie w p ły n ie n a zm n iejszen ie się ilościow e g ru p y „ P a ra fia D obre M iasto — w s ie ” (ty m sam y m pow ięk szy się liczba „ In n y ch m iejscow ości W a rm ii”).
O gólnie rzecz biorąc, n a le ż y u ży w ać po jęć a d e k w a tn y c h do om aw ian eg o o k re su d ziejów , a w ięc piszący o w ie k u X V II o b o w ią za n y jes t p o sługiw ać się ów czesnym i o k re ślen ia m i jed n o s te k a d m in istra c y jn o -p a ń stw o w y c h . J e śli zaś chce u ży w ać n a ze w n ictw a w spółczesnego, m u si to robić k o n se k w e n tn ie (także z n ajd u jąc e się n a s. 156 o k re śle n ie „o b szary P o lsk i P ó łn o c n ej” n ie jes t od p o w ie d n ie w z esta w ien iu z ra m a m i czasow ym i a rty k u łu ).
N a zakończenie B orow ski p o ró w n u je w y n ik i u z y sk a n e d la p a r a f ii d o b ro m ie jsk ie j z re z u lta ta m i sw oich b a d a ń odnośnie do p a ra fii C zacz w W ielko- polsce. S tw ie rd za , że ru c h n a tu r a ln y w D o b ry m M ieście i okolicy pod koniec X V II w ie k u k sz ta łto w a ł się m n ie j k o rzy stn ie, an iżeli w k ilk u in n y ch m iejsc o w ościach n a o bszarze R zeczy p o sp o litej w II połow ie X V III w ie k u (w D obrym M ieście w sp ó łczy n n ik ro d n o ści b y ł niższy niż w sp ó łczy n n ik u m ieraln o ści, a p o n ad to w sp ó łczy n n ik u ro d z e ń b y ł tu zacznie m n ie jsz y w p o ró w n a n iu z p o d o b n y m i w s k aź n ik am i w in n y ch ośrodkach).
J a k w sp o m n ian o , te k s tu w a rty k u le B orow skiego n ie jes t dużo, a m im o to tr a f ia ją się b łę d y p o w sta łe w s k u te k n ie s ta ra n n e j k o re k ty :
54 Z o b . W a r m ia i M a z u r y w r o z w o j u d z i e j o w y m (1466— 1939). M a p y h i s t o r y c z n e , о р г . G . L e y d i n g , w s t ę p e m o p a t r z y ł J . J a s i ń s k i , O ls z ty n 1969, s. 5.
254 Jerzy Przeracki
a. N a s. 125 p o w inno być: „K osyna, P r a s lit i S m o la jn ” (zam iast „K osina, P r a z lit i S m oła ju ”).
b. N a s. 127 w w ie rszu 7 p d g ó ry m a być: 1695 (a jest: 1965).
c. N a te j sa m ej stro n ie w w ie rszu 2 od dołu p o w in n o być: „od 15 V 1694 r. do 15 V 1695 r .” (a jest: od 15 V 1594 r. do 15 V 1595 r.).
d. N a s. 129 w w ie rsz u 1 od dołu p o w in n o być: 1694— 1695 (a jest: 1594— 1595).
e. W ta b e li 2 n a s. 132 liczba osób w e w sia ch w okół D o b reg o M iasta w y nosi 1192 (599 m ężczyzn i 593 k obiety), a n ie 1193.
* * *
P o m ija ją c p rz ed sta w io n e w y ż e j u s te rk i i n ied o k ład n o ści w p u b lik a c ji K u m o ra i a rty k u le B orow skiego n a le ży stw ie rd zić, że d zięki ty m A u to ro m nasza w iedza o W arm ii, a k o n k re tn ie o D o b ry m M ieście i okolicznych w siach, zo s ta la znacznie p oszerzona. P ra c e te są jednocześnie dow odem n a to, ja k w ie le m ożna i trz e b a zrobić, a b y dog łęb n ie zb ad ać dzieje W arm ii. P ro b le m a ty k a w a rm iń s k a je s t bo w iem o ry g in a ln a i ciek aw a, p rzez to je d n a k tru d n a i sk o m p lik o w an a, co nie jes t ró w n o zn aczn e z fa k te m , a b y m iała b y ć obca h isto ry k o m polskim . an eк s U z u p e ł n ie n i e d o C O N N O T A T IO O M N IU M A N IM A R U M P A R A E C I A E G U T T S T A D I E N S I S A . 1695 C O N S C R I P T A , w y d a n e j p r z e z B o le s ła w a K u m o r a *. [к. 72 ·υ] E x e m p l a r i t e r v i v e n t e s , q u i n o n t a n t u m d i e b u s d o m in i c is e t f e s t iv i s , s e d e t i a m f e r i a l i b u s e c c l e s ia m f r e q u e n t a n t : P r i m o s u n t o m n e s D D . c o n s u la r e s e o n im q u e c o n s o r t e s . E x s c a b i n i s : D . C h r i s t o p h o r u s K r a u s e iu s q u e c o n s o r s D. B a l t h a z a r A u s t e n e iu s q u e c o n s o rs D . L a u r e n t i u s K r a n ic h e iu s q u e c o n s o r s D. S a m s o n M o ltz k i e iu s q u e c o n s o rs D. J o a n n e s W a g n e r e iu s q u e c o n s o rs D. T h o m a s I m a n n e iu s q u e c o n s o r s E x p l e b e i s u x o r a t i s : J o a n n e s A g n i t e r e iu s q u e c o n s o r s J a c o b u s A r e n t e iu s q u e u x o r E u s t a c h i u s S c h i p o r o w s k i e iu s q u e u x o r Z e p h e r i n u s B e r e n t e iu s q u e u x o r G r e g o r iu s L a n g e iu s q u e u x o r P a u l u s M e ib o h m e iu s q u e u x o r H e n r ic u s T o l n y e iu s q u e u x o r G r e g o r iu s S c h ö n f e i t e iu s q u e u x o r N ic o la u s B u r c h e r t e iu s q u e u x o r P e t r u s S o m m e r f e l t e iu s q u e u x o r E m a n u e l L i p m a n m u s i c u s e iu s q u e u x o r L a u r e n t i u s I m a n n e iu s q u e c o n s o r s A n d r e a s H a a s la u e iu s q u e u x o r L a u r e n t i u s N e i m a n n e iu s q u e u x o r G e o r g iu s S c h r a a d e iu s q u e u x o r * T e k s t p r z y g o t o w a n o d o d r u k u z g o d n ie z „ I n s t r u k c j ą w y d a w n i c z ą d la ź r ó d e ł h i s t o r y c z n y c h o d X V I d o p o ł o w y X I X w . ”, W r o c ł a w 1953.
