Cybulska, Krystyna
Trzydziestolecie Wojewódzkiego
Archiwum Państowego w Olsztynie
Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 4, 521-524
K r y s ty n a Cybulska
TRZYDZIESTOLECIE WOJEWÓDZKIEGO ARCHIWUM
PAŃSTWOWEGO W OLSZTYNIE
W dniach 4— 5 m a ja 1979 ro k u odbyły się uroczystości trzydziestolecia W ojewódzkiego A rch iw u m P aństw ow ego w Olsztynie, k tó re zain au g u ro w ały V T ydzień A rchiw ów obchodzony w Polsce pod h asłem „A rch iw a w służbie n a u k i i społeczeństw a” . Uroczystości te u p a m ię tn iły 35 rocznicę pow stan ia Polski L udow ej i p o w rotu P o laków na ziemie północne i zachodnie.
P rz y b y ły ch gości, w śród k tó ry ch obecny b y ł pierw szy d y re k to r W oje wódzkiego A rc h iw u m Państw ow ego w Olsztynie, d r W ładysław A dam czyk, pow itał d y re k to r A rchiw um , m g r Józef Judziń sk i, zaś uroczystego o tw a rcia sesji dokonał w icep rezy d en t m ia sta O lsztyna — B ogdan Boliszewski. P rzew o d nictw o w pierw szy m d n iu sesji objął prof, d r hab. A ndrzej Tom czak — w ice przew odniczący R ad y A rc h iw aln e j p rzy N aczelnej D yrekcji A rch iw ó w P a ń stw ow ych w W arszaw ie.
W ojew ódzkiem u A rch iw u m P a ń stw o w em u w Olsztynie p rzyznano odzna ki honorow e: „Zasłużonym dla W arm ii i M azu r” oraz „Za zasługi d la a rch i w isty k i” . 28 praco w n ik ó w olsztyńskiego A rch iw u m otrzym ało odznaki reg io n aln e i resortow e.
J a k o pierw szy wygłosił re fe r a t prof, d r hab. T adeusz W alichnow ski (Na czelny D y re k to r A rchiw ów Państw ow ych, W arszaw a) pt. D ow ody polskości w d o k u m e n ta c h archiw alnych z w o je w ó d z tw zachodnich i północnych Polski. R e fere n t podkreślił, że „całokształt s p ra w zw iązanych z d o k u m en tacją pol skości ziem, k tó re w 1945 ro k u zostały zwrócone Polsce, szeroka działalność na u k o w a i polityczna, k u ltu ra ln a, ośw iatow a i gospodarcza n a ty c h tere n ac h nieodłącznie zw iązane są z p ra cą archiw ów i zn ajd u jący m i się w nich a rch i w a lia m i” .
W w o jew ództw ach zachodnich i północnych Polski w p ierw szych latach p ow ojennych p ow stały a rch iw a w Szczecinie (1945), W rocław iu (1946), G d a ń sku (1947) i Olsztynie (1948). Z m iany a d m in istrac y jn e p a ń stw a w 1950 roku, a n a stęp n ie w 1975 ro k u spow odow ały, że n a te re n ie ziem zachodnich i pół nocnych Polski czynne są obecnie W ojew ódzkie A rc h iw a P a ń stw o w e w E lb lą gu (z siedzibą w M alborku), G dańsku, Je len iej Górze, Koszalinie, Olsztynie, Opolu, Szczecinie, W rocław iu i Z ielonej Górze (z siedzibą w S ta ry m Kisielinie).
O m aw iając zasoby ty ch arch iw ó w szczególną u w agę zw rócił a u to r n a m a te ria ły archiw alne, dowodzące polskości tere n ó w n a d B ałtykiem , O drą i Nysą Łużycką. N arodow y zasób a rch iw a ln y obejm uje n ie ty lk o a rch iw alia będące w posiadaniu państw a, ale rów nież a k ta zn ajd u jące się w a rch iw ach koś cielnych.
P o w ażna część narodow ego zasobu archiw aln eg o zn ajd u je się w a rch i w ach R epubliki F e d e raln ej Niemiec i B erlin a Zachodniego. Zasób arch iw a ln y G eheim es S ta atsa rch iv w B erlin -D ah lem zaw iera około 90% m ate ria łó w a r
5 2 2 K r o n i k a n a u k o w a
c h iw alnych dotyczących Polski i odnosi się do 1/3 jej tery to riu m . N ależy pod kreślić, że arch iw alia b e rliń sk ie w przew ażającej części pochodzą z okresu po- rozbiorowego i zostały w ytw orzone n a tere n ie Pom orza, W ielkopolski, Śląska, W arm ii i Mazur. Z n ajd u ją się ta m rów nież w yw iezione z P ru s W schodnich a k ta byłego A rch iw u m Państw ow ego w K rólew cu w 3/4 dotyczące te ry to riu m Polski. Kończąc sw oje w y stąpienie re fe re n t poruszył spraw ę własności a rch i w aliów z te re n u obecnego pań stw a polskiego, znajdu jący ch się w archiw ach Republiki F e d e raln ej Niemiec i B erlin a Zachodniego.
M gr Józef Ju d ziń sk i (Wojewódzkie A rch iw u m P aństw ow e, Olsztyn) p rzed staw ił re fe ra t pt. Dzieje W ojew ódzkiego A r c h iw u m Państw ow ego w O lsztynie w latach 194S— 1978. A rchiw um olsztyńskie pow stało 15 listopada 1948 roku. Zabezpieczaniem archiw aliów po zakończeniu działań w o jennych zajm ow ał się W ydział K u ltu ry i S ztuki U rzędu Pełnom ocnika R ządu R P n a O kręg M a zurski, U rząd W ojewódzki w Olsztynie oraz E m ilia S uk erto w a-B ied raw in a, prof, d r K arol Górski, d r P io tr Bańkow ski, prof, d r A dam Wolff, m g r T a deusz G rygier. A rchiw alia zostały umieszczone za zgodą ówczesnego d y re k to r a M uzeum M azurskiego w Olsztynie, H ieronim a Skurpskiego, w olsztyńskim zam ku.
W lata ch pięćdziesiątych ostatecznie u k ształto w ała się państw o w a służba arch iw a ln a w ojew ództw a olsztyńskiego. W m yśl zarządzenia n r 9 prezesa R a dy M inistrów z 14 stycznia 1952 ro k u p ow stały pow iatow e archiw a: w M rą gowie (1952), Szczytnie (1953) i M orągu (1954). U staw a z 28 m aja 1975 roku spow odow ała lik w idację archiw ów powiatow ych. Terenow e arch iw u m w Mo rą g u zostało przekształcone w Oddział W A P w Olsztynie, a A rchiw a P o w iato w e w M rągow ie i Szczytnie sta ły się m agazynam i archiw alnym i. A rchiw um olsztyńskie sk łada się z trzech oddziałów, z k tó ry ch dw a są oddziałam i ak to wym i. Jed en grom adzi zasób historyczny do 1945 roku, dru g i zajm u je się k ształtow aniem n arastająceg o zasobu z okresu PRL. Oddział trzeci posiada P racow nię N au k o w ą z b ib lioteką i m ikrofilm oteką oraz p racow nię ko n serw a- torsko-reprograficzną. Oddział te n prow adzi ponadto działalność naukow o- -inform acyjną.
W raz ze w zrostem zasobu archiw alnego następow ał, zwłaszcza w o statnim dziesięcioleciu, rozw ój k ad ro w y olsztyńskiego A rchiw um .
R e fere n t zw rócił następ n ie u w agę n a tru d n ą sytuację lokalow ą A rchi wum . S y tu acja ta w najbliższych lata ch m a szanse ulec popraw ie. Obecnie prow adzona jest odbudow a tzw. klaszto rk u w Nidzicy, k tó ry będzie p rzezna czony na Oddział Wojewódzkiego A rch iw u m P aństw ow ego, n a to m ias t w Ol sztynie przyznano na cele arch iw aln e zabytkow y o b iekt byłego K o nsulatu Polskiego.
W im ieniu nieobecnego n a sesji prof. dr. hab. A lfonsa K lafkow skiego (U niw ersytet im. A. Mickiewicza, Poznań) k o m u n ik a t pt. Znaczenie d o k u m e n tó w z archiw ów ziem zachodnich i północnych odczytała doc. d r I re n a Radtke. A u to r n aw iązując do re fe ra tu prof. dr. hab. Tadeusza W alichnow skiego szcze gólną u w agę zw rócił n a rolę n au kow ą i polityczną archiw ów . N a ziem iach za chodnich i północnych ogrom ną w agę posiada d o k u m en tacja w ytw o rzo n a po 1945 roku. W skazał rów nież na cenne uzupełnienie państw ow ego zasobu przez a rch iw a lia kościelne.
W d ru g im d n iu przew odnictw o sesji objął doc. d r hab. T adeusz M aria Ge- lew ski (Wyższa Szkoła Pedagogiczna, Olsztyn).
5 2 3 w referacie pt. Działalność n a u ko w o -in fo rm a cy jn a W ojew ódzkiego A r c h iw u m P aństw ow ego w O lsztynie w latach 1948— 1978 om ów iła różne fo rm y działal ności n au kow ej: z eb ran ia n au k o w e i ich tem aty k ę, udział arch iw istó w ol sztyńskich w realizacji cen traln y c h planów naukow o -b ad aw czy ch p a ń stw o w ej służby arch iw aln ej, czynne uczestnictw o w w ie lu zespołach p roblem o wych, pow oływ anych zgodnie z zapotrzebow aniem p ań stw o w ej służby a rch i w alnej. E lem en tem p ra cy naukow o-badaw czej b y ły rów nież sesje i k o n fe re n cje naukow e. A rchiw iści w spółpracow ali zazwyczaj w ty m względzie z in s ty tucjam i p a rty jn y m i, n aukow ym i, ad m in istrac y jn y m i i O kręgow ą K om isją B a d an ia Z brodni H itlero w sk ich w Olsztynie. A rch iw u m w O lsztynie z ra c ji isto ty sw ojego istn ien ia udostępniało h istorykom m a te ria ły źródłow e, ja k ró w nież prow adziło w łasne b a d an ia regionalne, dotyczące a d m in istrac ji szkolnic tw a, ru c h u rew olucyjnego i ru c h u polskiego.
N a podkreślenie zasługuje troska W ojewódzkiego A rch iw u m P a ń stw o w e go o poszerzenie bazy źródłow ej. W o statnim okresie uzyskano m ik ro film y z zasobu A rch iw u m G łównego A k t D aw nych — zespołu A rch iw u m B isk u p stw a W arm ińskiego (1974), z A rchiw um A k t N ow ych — konsu lató w R P w Ol sztynie, K w idzynie i K ró lew cu (1978) oraz a k t plebiscytow ych z zasobu C en traln eg o A rch iw u m W ojskowego (1979). Z archiw ów zachodnioniem ieckich uzyskano w ra m a ch bezdew izow ej w y m ian y m ikro film y ak t z zespołów O r d e n sb riefarch iv (1973) i E tats-M in isteriu m (1976). Rozwój olsztyńskiego środo w iska naukow ego, ja k i poszerzenie bazy źródłow ej spow odow ały znaczny w zrost stopnia w y k o rzy stan ia m ate ria łó w arch iw aln y ch w P ra c o w n i N au k o w ej W ojewódzkiego A rch iw u m Państw ow ego w Olsztynie. A rch iw u m kładzie n a cisk n a coraz lepszą in fo rm ację archiw alną. W yrazem tego jest opracow anie i przygotow anie do d ru k u Inform atora o m ateriałach archiw alnych W o je w ódzkiego A r c h iw u m P aństw ow ego w O lsztynie i podległych archiwach, jak rów nież k a rto te k a bojow ników o polskość W arm ii i M azur, stanow iąca źródło in fo rm acji do tego te m a tu w zachow anych m ate ria ła c h a rch iw a ln y c h A rc h i w u m A k t Now ych, W ojew ódzkich A rchiw ów P a ń stw o w y ch w Bydgoszczy, G dańsku, P o zn an iu i Olsztynie. W łączenie archiw ów do sieci info rm aty czn ej w y m ag a p rzy g otow ania in fo rm acji o ak ta ch m ogących m ieć duże znaczenie dla gospodarki narodow ej. Szczególnie pomocne okazały się ak ta tek stow e i d o k u m en tacja techniczna z zespołu P ro w incjonalnego K o n s erw ato ra Z ab y t ków S ztuki i H istorii P ru s W schodnich, w ykorzy sty w an e p rz y re k o n stru k cji obiektów zabytkow ych.
Doc. d r T adeusz G ry g ier (Wojewódzkie A rch iw u m P ań stw o w e, Olsztyn) przed staw ił k o m u n ik at pt. Zasób historyczny (aktd do 1945 roku) w e w sp ó ł cze sn y m zarządzaniu ter yto riu m właściwości olsztyńskiego A r c h iw u m . Z ad a nia arch iw u m zostały omówione w trzech aspektach: a rch iw u m jak o u rząd ad m in istracy jn y , urząd w ia ry publicznej i in s ty tu t naukow o-badaw czy. Z a r chiw alnego p u n k tu w idzenia a k ta są najw ażn iejszy m in s tru m e n te m zarządza nia. Od początku działalności Wojewódzkiego A rch iw u m P aństw o w eg o w Ol sztynie zasób aktow y Oddziału I (historycznego) w y k o rzy sty w an y b y ł do za g adnień zw iązanych z podziałem tery to rialn y m , refo rm ą ad m in istrac y jn ą oraz zarządzaniem gospodarką. A u to r zwrócił uw agę n a n iew y starczające w y k o rzy stan ie ak t dla współczesnych rozw iązań gospodarczych.
D r W ładysław S tęp n iak (Naczelna D yrek cja A rchiw ów P ań stw ow ych, W arszaw a) w kom unikacie pt. Archiw alia w a r m iń s kie w zbiorach szw ed zkich podał s tr a ty archiw ów w a rm iń sk ich w czasie w ojen szw edzkich w X V II w ie
5 2 4 K r o n i k a n a u k o w a
ku. O m aw iając v a rm ian a p rzetrzy m y w an e w zbiorach szwedzkich przedstaw ił aspekt p raw n o -m iędzynarodow y tego zagadnienia.
M gr M aria W rzosek (Polska A k adem ia N auk, W arszaw a) p rzedstaw iła k o m u n ik at pt. Z działalności Stanisław a S rokow skiego w św ietle m ateriałów jego spuścizny archiwalnej w o parciu o zbiory a k t Działu XII A rch iw u m P o l sk ie j A kadem ii N au k w W arszawie. S rokow ski p rzedstaw iony został jako uczony, geograf, polityk, staty sty k , działacz społeczny i ośw iatow y oraz jako konsul g e n era ln y R P w K rólew cu (1920—1921), współzałożyciel In s ty tu tu B ał tyckiego w 1925 ro k u oraz a u to r w ielu prac o P ru s a c h Wschodnich.
Możliwości badawcze d ziejów gospodarczych W arm ii i M a zu r w św ietle zasobów archiw alnych W ojew ódzkiego A r c h iw u m Państw ow ego w O lsztynie (lata 1945— 1950) b yły tem a te m k o m u n ik a tu d r D an u ty Łaniec (Wyższa Szkoła Pedagogiczna, Olsztyn). A u to rk a podkreśliła, że olsztyńskie źródła arch iw aln e są niezw ykle cenne do b a d ań gospodarczych. W ykorzystanie m ateriałó w a r c h iw aln y ch w kon fro n tacji z pozaarch iw aln y m i źródłam i pozwoli badaczom n a opracow anie pełnej m onografii gospodarczej W arm ii i Mazur.
M gr Fran ciszek Sokołowski (W ojewódzkie A rch iw u m Państw ow e, Ol sztyn) om ów ił pro b lem y n adzoru n ad n a rasta ją c y m zasobem arch iw aln y m w m iejscow ym A rchiw um , zw racając szczególną u w agę n a selekcję tw órców zespołów, w izytacje archiw ów zakładow ych, p race w zakresie b ra k o w an ia a k t oraz form y szkolenia archiw istów zakładow ych.
J a k o pierw sza zab rała głos w dyskusji m g r M ierosław a L isiecka (Woje wódzkie A rc h iw u m P aństw o w e, Kalisz) p o d k reślając znaczenie w a lk i o pol skość n a teren ie W arm ii, M azur, Pow iśla i Śląska. Podziękow ała obecnemu n a sesji Jan o w i L ubom irsk iem u za pomoc udzieloną stu d en to m U niw ersy tetu M ikołaja K o p ern ik a w T o runiu podczas zbieran ia relacji o działalności szkół polskich na W arm ii w latach 1929— 1939.
Doc. d r hab. Ja n u sz M ałłek (U niw ersytet M ikołaja K opernika, Toruń) w n aw iązan iu do w ystąp ien ia dr. W ładysław a S tę p n iak a zaznaczył, że autor w sw ym kom unikacie nie w niósł nic nowego ponad to, co zostało już opubli ko w an e przez d y sk u tan ta. Z w rócił też uw agę n a in te res u jąc y k o m u n ik at, do tyczący S tan isław a Srokowskiego.
Doc. d r Iren a R ad tk e p oinform ow ała o znaczeniu zespołów arch iw aln y ch z zasobu Wojewódzkiego A rch iw u m Państw ow ego w P ozn an iu do b ad ań nad dziejam i W arm ii i Mazur. P odkreśliła, że w izy tu jąc w 1969 ro k u W ojewódz kie A rch iw u m P ań stw o w e w Olsztynie stw ierdziła, iż A rch iw u m U rzędu W o jew ódzkiego należało do n ajlepiej prow adzonych w Polsce archiw ów zakłado wych, co było zasługą doc. dr. Tadeusza G rygiera.
D r H alin a K eferstein (Muzeum W arm ii i M azur, Olsztyn) zaznaczyła, że od w ielu la t k o n ty n u o w an a jest w spółpraca m iędzy A rch iw u m i Muzeum, w y rażająca się m. in. w spólnym zorganizow aniem w ystaw y, pośw ięconej 50 rocznicy szkolnictw a polskiego n a W arm ii i M azurach, k tó ra uzupełniła re la cjonow aną tu sesję naukow ą. G odna p o d k reślenia jest w z ajem n a i ścisła w spółpraca z O ddziałem III w ra m a ch p rac inform acyjnych.
W podsum ow aniu sesji prof, d r hab. T adeusz W alichnow ski dokonał oce n y działalności Wojewódzkiego A rch iw u m Państw ow ego w Olsztynie z w raca jąc uw agę, że m imo tru d n y c h w a ru n k ó w lokalow ych zadania statu to w e były realizow ane właściw ie. Szczególnie podkreślił użyteczność A rch iw u m dla p o trzeb gospodarki narodow ej. D obrym p rzy k ład em działalności ideow o-w yeho- waw czej jest w spółpraca ze szkołami oraz M uzeum W arm ii i Mazur.
