Sytuacja finansowa gmin województwa podkarpackiego w latach 1999-2002

Pełen tekst

(1)Zesz yty Naukowe nr. 693. 2006. Akademii Ekonomicznej w Krakowie. Mariola Grzebyk Zak∏ad Organizacji i Zarzàdzania Uniwersytet Rzeszowski. Monika Musia∏-Malago’ Katedra Gospodarki Regionalnej. Sytuacja finansowa gmin województwa podkaprackiego w latach 1999–2002 1. Wst´p Bud˝ety samorzàdowe stanowià podstawowy element finansów publicznych i sà powiàzane z ekonomicznymi, spo∏ecznymi oraz politycznymi funkcjami gmin. Gromadzenie pieni´˝nych Êrodków publicznych i ich wydatkowanie na szczeblu lokalnym jest uwarunkowane procesami gospodarowania w skali lokalnej, regionalnej i krajowej, jak te˝ ogólnymi procesami spo∏ecznymi i politycznymi. JednoczeÊnie wyniki gospodarowania na szczeblu gmin wp∏ywajà na przebieg tych procesów na wy˝szych szczeblach struktury przestrzennej kraju1. Dzia∏alnoÊç jednostek samorzàdu terytorialnego pozwala lokalnym spo∏ecznoÊciom bezpoÊrednio wp∏ywaç na kierunki i zakres rozwoju ekonomicznego i spo∏ecznego gmin, poprzez udzia∏ w podejmowaniu decyzji dotyczàcych spraw o charakterze publicznym. Szczególnie wa˝na rola samorzàdu sprowadza si´ do podejmowania i realizowania dzia∏aƒ zmniejszajàcych dysproporcje rozwojowe mi´dzy ró˝nymi regionami. Efekty tych dzia∏aƒ zale˝à w du˝ym stopniu od aktywnoÊci jednostek samorzàdowych w wykorzystywaniu ich w∏asnego potencja∏u i tworzeniu warunków do nap∏ywu zewn´trznych Êrodków inwestycyjnych.. 1. W. Zió∏kowska, Finanse publiczne – teoria i zastosowanie, WSB, Poznaƒ 2000, s. 49..

(2) 144. Mariola Grzebyk, Monika Musia∏-Malago’. Dzia∏alnoÊç ka˝dej jednostki samorzàdu terytorialnego wià˝e si´ z pozyskiwaniem i wydatkowaniem Êrodków publicznych, dlatego wa˝ne jest dokonywanie systematycznych analiz gospodarowania tymi Êrodkami przez organy samorzàdu. Analizy takie pozwalajà z jednej strony oceniç sytuacj´ finansowà poszczególnych jednostek samorzàdowych, z drugiej zaÊ s∏u˝à realizacji zasady jawnoÊci gospodarki finansowej samorzàdu. Zgodnie z ustawà o finansach publicznych2 ka˝da gmina przygotowuje swój bud˝et, czyli roczny plan finansowy, który obejmuje: – dochody i wydatki oraz przychody i rozchody tej jednostki, – przychody i wydatki zak∏adów bud˝etowych, gospodarstw pomocniczych i Êrodków specjalnych jednostek bud˝etowych oraz plany przychodów i wydatków funduszy celowych jednostek samorzàdu terytorialnego. Sytuacja finansowa gmin w sposób naturalny i bezpoÊredni wp∏ywa na sprawnoÊç funkcjonowania samorzàdu terytorialnego. Stan finansów gminy rzutuje na mo˝liwoÊci realizacji wi´kszoÊci zadaƒ stojàcych przed samorzàdem. Celem niniejszego opracowania jest analiza sytuacji finansowej gmin na obszarze województwa podkarpackiego w latach 1999–2002 z uwzgl´dnieniem podzia∏u na gminy miejskie, miejsko-wiejskie3 i wiejskie. Realizujàc podj´ty temat, skoncentrowano uwag´ na êród∏ach i poziomie dochodów gmin województwa podkarpackiego oraz na poziomie wydatków i kierunkach ich wykorzystania. WielkoÊci te przeliczono tak˝e na jednego mieszkaƒca, majàc na uwadze szersze spojrzenie na problematyk´ zawartà w opracowaniu. Materia∏y êród∏owe pozyskano w Urz´dzie Statystycznym w Rzeszowie oraz korzystano z danych opublikowanych w Strategii rozwoju województwa podkarpackiego na lata 2000–2006 i Programie promocji województwa podkarpackiego na lata 2004–2006.. 2. Ogólna charakterystyka województwa podkarpackiego Województwo podkarpackie powsta∏o dnia 1 stycznia 1999 r. jako jedno z 16 województw na mocy ustawy z dnia 24 lipca 1998 r. o wprowadzeniu zasadniczego trójstopniowego podzia∏u terytorialnego paƒstwa. Utworzono go w wyniku po∏àczenia by∏ych województw: rzeszowskiego, przemyskiego, kroÊnieƒskiego oraz cz´Êciowo tarnobrzeskiego i tarnowskiego. Województwo podkarpackie usytuowane jest w centralnej cz´Êci po∏udniowo-wschodniej Polski. Posiada strategiczne po∏o˝enie geograficzne, gdy˝ le˝y na skrzy˝owaniu uk∏adów komunikacyjnych ∏àczàcych pó∏noc z po∏udniem i wschód z zachodem, w bliskiej odleg∏oÊci od granic z Ukrainà i S∏owacjà. Ta2 Ustawa z dnia 26 listopada z 1998 r. o finansach publicznych, Dz.U. nr 155, poz. 1014, z póên. zm. 3 Gmina miejsko-wiejska obejmuje miasto i otaczajàcà jà gmin´, tworzàc w ten sposób jednà jednostk´ przestrzennà..

(3) Sytuacja finansowa gmin województwa podkaprackiego.... 145. kie usytuowanie województwa daje mu przewag´ w stosunku do innych regionów i pozwala spe∏niaç liczne funkcje, tak˝e na rzecz sàsiednich regionów kraju. Zajmuje powierzchni´ 17 926 km2, co stanowi 5,7% powierzchni kraju i sytuuje je na jedenastym miejscu poÊród 16 województw. W województwie podkarpackim mieszka 2,1 mln osób, co stanowi 5,5% ludnoÊci Polski. G´stoÊç zaludnienia wynosi 118 mieszkaƒców na km2, czyli nieco mniej ni˝ przeci´tnie w kraju (122 osób). Najg´Êciej, poza miastami, zaludniona jest Êrodkowa cz´Êç województwa podkarpackiego oraz doliny Wis∏y i Sanu, najrzadziej zaÊ górzysty obszar Bieszczad. Jest to najmniej zurbanizowany region Polski, ludnoÊç miejska stanowi tu tylko 40,5% ogó∏u mieszkaƒców. W sk∏ad województwa podkarpackiego wchodzi 159 gmin (w tym miejskie – 16, miejsko-wiejskie – 29 i wiejskie – 114) oraz 21 powiatów. Najwi´kszym miastem regionu jest Rzeszów. Jest to gospodarcze, naukowe i kulturalne centrum po∏udniowo-wschodniej Polski, stolica województwa podkarpackiego. Z powierzchnià 54 km2 i liczbà mieszkaƒców ok. 163 tys. jest jednym z najwi´kszych oÊrodków miejskich tego regionu kraju (obejmuje ponad 15% ogólnej liczby mieszkaƒców województwa podkarpackiego). Województwo podkarpackie charakteryzuje wy˝sza dynamika demograficzna w stosunku do przeci´tnej w kraju. W 2002 r. wskaênik przyrostu naturalnego na 1000 osób wyniós∏ 1,6 (w tym urodzeƒ 10,1; zgonów 8,5). W ostatnich latach w Polsce w zwiàzku z przeobra˝eniami gospodarczymi z du˝à mocà ujawni∏o si´ zjawisko bezrobocia. Na koniec 2002 r. poziom bezrobocia w Polsce kszta∏towa∏ si´ na poziomie 18,1%, w województwie podkarpackim by∏ nieco ni˝szy i wyniós∏ 16,9%. SpoÊród ogó∏u bezrobotnych ponad po∏ow´ stanowi∏y kobiety – 93 772 tys. na 187 519 tys. ogó∏em bezrobotnych, m´˝czyêni – 93 747 tys. osób. Prawie 60% ludnoÊci województwa zamieszkuje obszary wiejskie. Wy∏àcznie z pracy w rolnictwie utrzymuje si´ tutaj 20% ludnoÊci wiejskiej, z pracy poza rolnictwem – 30%, 50% ˝yje z rent i emerytur oraz innych zasi∏ków4. Na podstawie istniejàcego potencja∏u rozwojowego wykszta∏ci∏y si´ w województwie funkcje podstawowe i uzupe∏niajàce. Funkcje podstawowe pozwalajà okreÊliç pozycj´ województwa na tle kraju. Zalicza si´ do nich rolnictwo, przemys∏ oraz dzia∏alnoÊç rekreacyjno-wypoczynkowà i turystycznà. Funkcje uzupe∏niajàce, tj.: transport, budownictwo oraz us∏ugi administracyjne, dzia∏alnoÊç kulturalna, us∏ugi socjalne, odzwierciedlajà zró˝nicowanie struktury spo∏eczno-gospodarczej regionu. Na obszarze województwa dzia∏a ogó∏em ponad 140 tys. podmiotów gospodarczych, w zdecydowanej wi´kszoÊci nale˝àcych do sektora MÂP. Struktura bran˝owa podmiotów gospodarczych ulega stopniowym przeobra˝eniom. Rola rolnictwa, choç nadal istotna, ze wzgl´du na du˝e obszary u˝ytków rolnych w regionie, powoli zmniejsza si´ na rzecz innych dziedzin gospodarki, takich jak handel, us∏ugi czy przemys∏. 4. Strategia rozwoju województwa podkarpackiego na lata 2000–2006, Rzeszów, kwiecieƒ 2000..

(4) Mariola Grzebyk, Monika Musia∏-Malago’. 146. Podstawowe wskaêniki spo∏eczno-ekonomiczne sytuujà województwo podkarpackie w grupie województw s∏abiej rozwini´tych. Obrazujà to wybrane wskaêniki syntetyczne: – produkt krajowy brutto na 1 mieszkaƒca per capita w 2001 r. –13 870 z∏, Polska – 19 430 z∏, – stopa bezrobocia rejestrowanego w 2002 r. – 16,9%, Polska – 18,1%, – przeci´tne miesićzne wynagrodzenie brutto – 1875 z∏, Polska – 2240 z∏. Nale˝y jednak zauwa˝yç, ˝e pod wzgl´dem jakoÊci Êrodowiska naturalnego województwo nale˝y do Êcis∏ej czo∏ówki w kraju: – udzia∏ obszarów prawnie chronionych – 2 pozycja w kraju, – udzia∏ powierzchni lasów – 2 pozycja w kraju. Reasumujàc, mo˝na stwierdziç, ˝e województwo podkarpackie zajmuje w uk∏adzie regionalnym kraju niskà pozycj´ strategicznà. W grupie województw Polski wschodniej jest to pozycja porównywalna z województwem lubelskim i warmiƒsko-mazurskim, zaÊ w obszarze Polski po∏udniowej z województwem opolskim5.. 3. Analiza dochodów gmin województwa podkarpackiego Stopieƒ realizacji zadaƒ gminy oraz skutecznoÊç dzia∏ania samorzàdu zale˝y w du˝ym stopniu od mo˝liwoÊci gromadzenia i powi´kszania dochodów. Stan finansów gminnych rzutuje na mo˝liwoÊç realizacji wi´kszoÊci zadaƒ stojàcych przed samorzàdem, zaÊ struktura dochodów wywiera istotny wp∏yw na prowadzonà przez lokalne w∏adze polityk´. Wed∏ug êród∏a pozyskiwania dochody w gminie mo˝na podzieliç na: – dochody w∏asne (uzyskiwane na podstawie odpowiednich regulacji prawnych w ca∏oÊci lub cz´Êci w obr´bie tej gminy oraz udzia∏y w podatkach od osób fizycznych i prawnych stanowiàcych dochód bud˝etu paƒstwa), – dochody zewn´trzne (pochodzàce z subwencji lub dotacji na zadania zlecone lub w∏asne). Dochody w∏asne gminy stanowià êród∏o Êrodków bezzwrotnych. Obejmujà one wp∏ywy z podatków lokalnych i op∏at, dochody uzyskiwane przez jednostki samorzàdu terytorialnego oraz wp∏aty zak∏adów bud˝etowych i gospodarstw pomocniczych, dochody z majàtku, odsetki od Êrodków finansowych gromadzonych na rachunkach bankowych. Istotà dochodów zewn´trznych jest zapewnienie równowagi bud˝etów lokalnych. Udzia∏ subwencji i dotacji zale˝y mi´dzy innymi od stopnia urbanizacji, zainwestowania infrastrukturalnego, liczby mieszkaƒców. Najwy˝szy poziom dochodów w badanych latach osiàgn´∏y gminy wiejskie – w 2002 r. stanowi∏y one 55,1% dochodów ogó∏em. W gminach miejskich poziom dochodów stanowi∏ w 2002 r. tylko 20,4% dochodów ogó∏em (por. tabela 1). 5. Ibidem..

(5) Sytuacja finansowa gmin województwa podkaprackiego.... 147. Tabela 1. Dochody bud˝etowe gmin województwa podkarpackiego w latach 1999–2002 (w tys. z∏) Dochody bud˝etowe gmin Rok 1999 2000 2001 2002. ogó∏em. miejskich. miejsko-wiejskich. wiejskich. 1 855 777,8 1 987 974,5 2 156 964,7 2 344 468,2. 390 744,6 423 435,9 469 724,6 477 807,4. 448 757,9 481 749,4 519 425,4 574 311,0. 1 016 175,3 1 082 789,2 1 167 814,7 1 292 349,9. èród∏o: opracowanie w∏asne na podstawie danych z US w Rzeszowie.. Dochody bud˝etowe gmin ogó∏em w województwie podkarpackim wzros∏y we wszystkich typach gmin. Gminy miejskie najwi´kszy wzrost dochodów odnotowa∏y w 2001 r. (w stosunku do 2000 r. wzrost o 10,9%). Wzrost dochodów w gminach miejsko-wiejskich i wiejskich w omawianych latach by∏ podobny i osiàgnà∏ zbli˝ony poziom (w 2002 r. kszta∏towa∏ si´ na poziomie 10,6% w porównaniu z 2001 r. dla pierwszego typu gmin oraz 10,7% dla gmin wiejskich). Tabela 2. Dochody w∏asne gmin w województwie podkarpackim w latach 1999 –2002 (w tys. z∏) Dochody w∏asne gmin Rok 1999 2000 2001 2002. ogó∏em. miejskich. miejsko-wiejskich. wiejskich. 686 381,6 723 044,7 779 068,8 830 069,2. 214 851,2 240 249,6 259 486,4 263 352,3. 162 239,5 168 399,8 181 609,8 199 237,7. 309 290,9 314 395,3 337 972,6 367 479,2. èród∏o: opracowanie w∏asne na podstawie danych z US w Rzeszowie.. WÊród okreÊlonych ustawowo êróde∏ dochodów gmin najwi´ksze znaczenie majà te dochody, które nie sà zwiàzane z realizacjà ÊciÊle okreÊlonych zadaƒ. Taki charakter majà dochody uzyskiwane ze êróde∏ w∏asnych, a tak˝e udzia∏y gmin w podatkach stanowiàcych dochód bud˝etu paƒstwa. WysokoÊç tych dochodów w bud˝etach gmin okreÊla granice samodzielnoÊci finansowej jednostek samorzàdu terytorialnego6. Dochody w∏asne gmin wzros∏y we wszystkich typach gmin województwa podkarpackiego. Nale˝y zauwa˝yç, ˝e w omawianym okresie wzrost dochodów w∏asnych charakteryzowa∏ si´ tendencjà rosnàcà w gminach miejsko-wiejskich i wiejskich. 6 L. KuÊnierz, D. Grzebyk, Sytuacja finansowa gmin w latach 1997–1998, Regionalna Izba Obrachunkowa w Rzeszowie, z. 8, Rzeszów 1999..

(6) 686 381,6 214 851,2 162 239,5 309 290,9. 1999 723 044,7 240 249,6 168 399,8 314 395,3. 2000 779 068,8 259 486,4 181 609,8 337 972,6. 2001. 1999. 2000. 2001. 2002. 830 069,2 221 399,5 304 076,6 264 874,3 302 811,5 263 352,3 47 329,4 54 176,0 51 490,3 57 903,4 199 237,7 54 295,0 76 688,4 66 074,3 73 529,0 367 479,2 119 775,0 173 212,3 147 309,7 171 379,1. 2002. dotacjea. 882 036,6 125 408,2 214 069,0 542 559,4. 1999. Dochody zewn´trzne. 2001. 2002 925 303,8 1 69 289,3 1 185 343,1 128 861,3 155 985,2 154 807,9 225 457,2 257 119,0 293 076,7 570 985,3 656 185,1 737 458,5. 2000. subwencje. èród∏o: opracowanie w∏asne na podstawie danych z US w Rzeszowie.. obejmujà dotacje celowe z bud˝etu paƒstwa, dotacje otrzymane z funduszy celowych oraz dotacje celowe otrzymane na podstawie porozumieƒ samorzàdowych. a. Ogó∏em Miejskie Miejsko-wiejskie Wiejskie. Gminy. Dochody w∏asne. Tabela 3. Struktura dochodów bud˝etowych gmin województwa podkarpackiego wed∏ug ich typów w latach 1999–2002 (w tys. z∏). 148. Mariola Grzebyk, Monika Musia∏-Malago’.

(7) Sytuacja finansowa gmin województwa podkaprackiego.... 149. Najwi´kszym wskaênikiem wzrostu dochodów w∏asnych w 2002 r. odznaczajà si´ gminy miejsko-wiejskie (wzrost o 9,7% w porównaniu z 2001 r.). Gminy miejskie równie˝ zanotowa∏y przyrost dochodów, jednak wskaênik zmiany dochodów w analizowanym okresie mala∏ z ka˝dym rokiem (2000 r. – 11,8%, 2001 r. – 8,0%, 2002 r. – spadek do 1,5% w porównaniu z latami wczeÊniejszymi), tabela 2. Udzia∏ dotacji i subwencji w strukturze dochodów ogó∏em gmin województwa podkarpackiego w latach 1999–2002 jest znaczàcy. Najwi´kszy wzrost dotacji gminy odnotowa∏y w 2000 r. W 2001 r. ich udzia∏ zmniejszy∏ si´ we wszystkich typach gmin, zaÊ w 2002 r. poziom dotacji zbli˝y∏ si´ do stanu z 2000 r. Najwi´kszy wzrost dotacji zauwa˝alny jest w bud˝etach gmin wiejskich, zaÊ najmniejszy w gminach miejskich. Struktur´ dochodów gmin województwa podkarpackiego w podziale na w∏asne i obce (zewn´trzne) przedstawiono w tabeli 3. W omawianym okresie wielkoÊç subwencji dla gmin miejskich, miejsko-wiejskich i wiejskich w województwie podkarpackim ros∏a systematycznie. Najwi´kszy ich wzrost odnotowa∏y gminy wiejskie, najmniejszy zaÊ gminy miejskie (podobnie jak w przypadku dotacji). Mo˝na zauwa˝yç, ˝e w du˝ym stopniu badane gminy uzale˝nione sà od wysokoÊci subwencji przekazywanych na ich rzecz. Miernikiem najbardziej obiektywnie okreÊlajàcym kondycj´ finansowà gmin jest wielkoÊç dochodów bud˝etowych przeliczonych na jednego mieszkaƒca. Tabela 4. Dochody w∏asne gmin województwa podkarpackiego w przeliczeniu na jednego mieszkanca w latach 1999 –2002 (w tys. z∏) Dochody Gminy. Ogó∏em Miejskie Miejsko-wiejskie Wiejskie. ogó∏em. w tym dochody wlasne. 1999. 2000. 2001. 2002. 1999. 2000. 2001. 2002. 1 035 1 023 1 006 1 054. 1 107 1 109 1 076 1 120. 1 199 1 234 1 158 1 204. 1 319 1 300 1 292 1 339. 383 563 364 321. 402 629 376 325. 433 682 405 348. 467 717 448 381. èród∏o: opracowanie w∏asne na podstawie danych z WUS Rzeszów.. Najwy˝szy poziom dochodu na jednego mieszkaƒca województwa podkarpackiego w latach 1999–2002 zanotowa∏y gminy wiejskie (wynosi∏ on 1339 z∏), najni˝szy zaÊ gminy miejsko-wiejskie, tj. 1292 z∏ (tabela 4). We wszystkich typach gmin w województwie podkarpackim w badanym okresie wystàpi∏ wzrost dochodów w przeliczeniu na jednego mieszkaƒca. Z kolei poziom dochodów w∏asnych gmin w przeliczeniu na jednego mieszkaƒca w badanym okresie wzrós∏ tylko nieznacznie w gminach wiejskich (od 321 z∏ w 1999 do 381 z∏ w 2002 r.). Zauwa˝alny jest stosunkowo du˝y wzrost.

(8) 150. Mariola Grzebyk, Monika Musia∏-Malago’. dochodów w∏asnych w przeliczeniu na jednego mieszkaƒca gmin miejskich (wzrost z 563 z∏ w 1999 r. do 717 z∏ w 2002 r. – tj. o 27,4%). Reasumujàc, mo˝na stwierdziç, ˝e w badanych latach dochód na jednà osob´ wzrós∏ we wszystkich typach gmin województwa podkarpackiego.. 4. Struktura wydatków gmin województwa podkarpackiego Wydatkiem bud˝etowym nazywamy Êrodki pieni´˝ne przekazywane z bud˝etu na realizacj´ zadaƒ gminy7. Ich struktura zale˝y od zadaƒ nale˝àcych i podejmowanych przez poszczególne samorzàdy terytorialne oraz od form organizacyjno-prawnych podmiotów samorzàdowych. Rodzaj i zakres tych wydatków w danym roku zale˝y od potrzeb spo∏ecznoÊci lokalnej oraz mo˝liwoÊci sfinansowania wydatków za pomocà dost´pnych dochodów8. Do g∏ównych zadaƒ na∏o˝onych na gminy nale˝y: prowadzenie szkó∏ podstawowych oraz ˝∏obków i przedszkoli, utrzymywanie gminnych dróg, ulic i mostów, zaopatrzenia w wod´ i kanalizacj´, usuwanie i oczyszczanie Êcieków oraz odpadów komunalnych, a tak˝e utrzymanie obiektów u˝ytecznoÊci publicznej9. Wydatki bud˝etowe gminy obejmujà wydatki bie˝àce (wynagrodzenia, materia∏y i us∏ugi, op∏aty i sk∏adki oraz dotacje gospodarki pozabud˝etowej i funduszy celowych) oraz wydatki majàtkowe, w których g∏ównà pozycj´ stanowià wydatki inwestycyjne. Proporcje pomi´dzy wydatkami bie˝àcymi i inwestycyjnymi zale˝à od zakresu realizowanych przez samorzàdy Êwiadczeƒ publicznych. Do obowiàzków gminy nale˝y przede wszystkim wykonanie zadaƒ zwiàzanych z utrzymaniem istniejàcego stanu us∏ug i zapewnienie prawid∏owego funkcjonowania technicznych zasobów infrastruktury. Pozosta∏e Êrodki mogà byç przeznaczone na cele rozwojowe gminy10. Struktur´ wydatków ogó∏em w podziale na typy gmin zaprezentowano w tabeli 5. WielkoÊç wydatków w okresie obj´tym badaniem wzros∏a we wszystkich typach gmin. Najwi´kszy wzrost wydatków ogó∏em w 2002 r. w stosunku do roku ubieg∏ego zanotowano w gminach wiejskich (o 9%). Taki sam odsetek wzrostu w stosunku do roku wczeÊniejszego osiàgn´∏y gminy miejskie w 2001 r.. 7 G. Korasiewicz, Bud˝et gminy. Praktyczny poradnik, Zachodnie Centrum Organizacji, ¸ódê–Zielona Góra 1997, s. 14. 8 D. Ko∏odziejczyk, Sytuacja finansowa gmin jako czynnik rozwoju lokalnego, „Samorzàd Terytorialny” 2001, nr 12, s. 38. 9 Zakres sektora publicznego w Polsce, W. Miciàg, E. Malinowska, A. Niedzielski, J. Pancewicz, IBNGR, Warszawa 1999, s. 590. 10 A. Haraƒczyk, Gospodarka bud˝etowa miasta Krakowa, Zeszyty Naukowe nr 645, Akademia Ekonomiczna w Krakowie, Kraków 2004, s. 28..

(9) Sytuacja finansowa gmin województwa podkaprackiego.... 151. W latach 1999–2002 zauwa˝a si´ systematyczny wzrost wydatków bie˝àcych we wszystkich typach gmin województwa podkarpackiego. Uwzgl´dniajàc wydatki majàtkowe, stwierdziç mo˝na jednak znaczne zró˝nicowanie mi´dzy nimi w badanym okresie. Tabela 5. Wydatki bud˝etowe gmin województwa podkarpackiego w latach 1999–2002 (w tys. z∏) Wydatki gmin Rok 1999 2000 2001 2002. ogó∏em. miejskich. miejsko-wiejskich. wiejskich. 1 926 865,2 2 057 864,5 2 187 996,2 2 343 664,7. 406 474,0 441 550,7 481 298,0 492 207,4. 474 251,6 500 838,1 525 157,1 564 033,0. 1 046 139,7 1 115 475,7 1 181 541,2 1 287 424,3. èród∏o: opracowanie w∏asne na podstawie danych z US Rzeszów.. Od 1999 r. kwota wydatków majàtkowych gmin województwa podkarpackiego zmniejsza∏a si´ z roku na rok, by dopiero w 2002 r. zbli˝yç si´ do poziomu wydatków majàtkowych z 1999 r. Najwi´kszy spadek wydatków majàtkowych zauwa˝alny jest w gminach wiejskich w 2001 r., w których wydatki te uleg∏y zmniejszeniu a˝ o 17% w porównaniu z 2000 r. Najmniejsze wahania poziomu wydatków majàtkowych obserwuje si´ w gminach miejskich, które jako jedyne z pozosta∏ych typów gmin osiàgn´∏y w 2001 r. wartoÊç wi´kszà ni˝ w 1999 r. (tabela 6). Sytuacja taka oznacza, ˝e coraz wićej Êrodków przeznaczanych jest na pokrycie potrzeb bie˝àcych, kosztem wydatków inwestycyjnych. Obni˝enie wydatków majàtkowych przez d∏u˝szy czas mo˝e doprowadziç do spadku poziomu rozwoju spo∏eczno-gospodarczego w tych gminach. Analizujàc wydatki bud˝etowe gmin województwa podkarpackiego wed∏ug klasyfikacji dzia∏owej, zauwa˝a si´, ˝e dzia∏em, który wymaga∏ najwi´kszych nak∏adów by∏a oÊwiata i wychowanie. Jest to zwiàzane z przejćiem przez gminy obowiàzku utrzymania szkó∏. Kolejnymi dzia∏ami, na które gminy ponios∏y znacznà cz´Êç wydatków by∏a administracja publiczna (obejmujàc chocia˝by wyp∏aty wynagrodzeƒ), gospodarka komunalna, ochrona Êrodowiska i transport. W dziale rolnictwo wydatki te zmniejsza∏y si´ systematycznie – w gminach wiejskich nawet z 6,8 % w 1999 r. do 1,4% w 2001 r. (tabela 7). Innym wskaênikiem obrazujàcym kondycj´ finansowà gmin jest poziom wydatków w przeliczeniu na jednego mieszkaƒca. W 2002 r. wzrost wydatków ogó∏em na jednego mieszkaƒca zanotowa∏y wszystkie gminy województwa podkarpackiego, w tym najwy˝szy odsetek wzrostu w stosunku do roku ubieg∏ego osiàgn´∏y gminy wiejskie (tabela 8). W strukturze wydatków dominujà Êrodki przeznaczane na dzia∏alnoÊç bie˝àcà..

(10) 2000 1 362 571,9 282 958,2 329 615,9 749 997,8. 1999 1 162 426,0 224 569,7 278 140,2 659 716,1. 2001 1 444 140,4 304 586,5 346 611,4 792 942,4. bie˝àce. èród∏o: opracowanie w∏asne na podstawie danych z US Rzeszów.. Ogó∏em Miejskie Miejsko-wiejskie Wiejskie. Gminy. 1 542 091,1 318 040,1 369 102,5 854 948,4. 2002. 1999 764 439,2 181 904,3 196 111,4 386 423,6. Wydatki. 695 292,6 158 592,5 171 222,2 365 477,9. 2000. 743 855,8 176 711,5 178 545,7 388 598,8. 2001. majàtkowe. 801 573,6 174 167,3 194 930,5 432 475,8. 2002. Tabela 6. Struktura wydatków bud˝etowych gmin województwa podkarpackiego w podziale na bie˝àce i majàtkowe w latach 1999–2002 (w tys. z∏). 152. Mariola Grzebyk, Monika Musia∏-Malago’.

(11) 15 071,5 219,0 3 793,2 11 059,4. 24 530,1 186,6 5 898,3 18 445,3. 2 187 996,2 481 298,0 525 157,1 1 181 541,2. 2 343 664,7 492 207,4 564 033,0 1 287 424,3. Ogó∏em Miejskie Miejsko-wiejskie Wiejskie. Ogó∏em Miejskie Miejsko-wiejskie Wiejskie. 129 159,2 37 969,3 26 834,4 64 355,4. 2002. 117 354,2 46 008,5 24 418,9 46 927,7. 2001. 87 911,4 26 207,9 19 047,6 42 655,9. 2000. 91 708,2 20 509,8 22 680,8 48 517,4. 1999. transport. èród∏o: opracowanie w∏asne na podstawie danych z US Rzeszów.. 71 192,1 488,1 11 518,8 59 185,3. 2 057 864,5 441 550,7 500 838,1 1 115 475,7. Ogó∏em Miejskie Miejsko-wiejskie Wiejskie. 80 217,6 59,3 9 287,5 70 870,7. rolnictwo. 1 926 865,2 406 474,0 474 251,6 1 046 139,7. Ogó∏em. Ogó∏em Miejskie Miejsko-wiejskie Wiejskie. Gminy. w tym. 228 516,2 38 572,1 52 360,3 137 583,8. 195 194,0 39 264,0 43 545,6 112 384,4. 230 081,3 59 867,4 56 436,1 113 777,8. 249 720,4 68 060,1 69 327,1 112 332,6. gospodarka komunalna i ochrona Êrodowiska. Wydatki. 1 045 267,9 168 624,7 258 170,4 618 472,5. 1 002 951,2 165 517,1 246 571,5 590 862,7. 1 024 963,8 190 725,3 259 939,0 574 399,6. 893 593,8 163 312,3 223 548,8 506 732,7. oÊwiata i wychowanie. 271 943,6 51 291,6 61 348,5 159 303,5. 256 361,6 49 109,6 58 287,9 148 964,1. 235 253,1 46 684,5 54 037,8 134 530,8. 214 449,6 41 545,2 48 783,9 124 120,5. administracja publiczna. Tabela 7. Struktura wydatków bud˝etowych gmin województwa podkarpackiego wed∏ug dzia∏ów w latach 1999–2002 (w tys. z∏). Sytuacja finansowa gmin województwa podkaprackiego... 153.

(12) 1075 1064 1063 1085. 1999 1145 1156 1119 1153. 2000. ogó∏em. 1216 1264 1171 1218. 2001 1319 1339 1269 1334. 2002 424 374 423 445. 1999. èród∏o: opracowanie w∏asne na podstawie danych z US Rzeszów.. Ogó∏em Miejskie Miejsko-wiejskie Wiejskie. Gminy. 407 387 399 419. 2000 803 800 773 817. 2001. wydatki bie˝àce. Wydatki. 2000 219 194 213 231. 1999 244 204 246 259 868 866 831 886. 211 214 202 214. 2001. wydatki majàtkowe 2002. w tym. Tabela 8. Wydatki bud˝etowe gmin województwa podkarpackiego w przeliczeniu na jednego mieszkaƒca w latach 1999–2002 (w z∏). 236 209 228 251. 2002. 154. Mariola Grzebyk, Monika Musia∏-Malago’.

(13) Sytuacja finansowa gmin województwa podkaprackiego.... 155. Samorzàd terytorialny to forma organizacji spo∏ecznoÊci lokalnych powo∏ana do kierowania i zarzàdzania sprawami publicznymi w interesie mieszkaƒców11. Aktualnie kierunki polityki finansowej samorzàdu terytorialnego wyznaczone sà z jednej strony przez poziom dochodów uzyskiwanych przez gminy, z drugiej poprzez zadania, które gmina ma obowiàzek realizowaç. W wyniku wprowadzenia w 1999 r. nowego podzia∏u administracyjnego kraju, gminy przej´∏y wiele nowych zadaƒ wià˝àcych si´ z koniecznoÊcià ponoszenia znacznych obcià˝eƒ finansowych. Ich finansowanie w formie dotacji nie wià˝e si´ z przekazywaniem odpowiednio wysokich Êrodków na ich realizacj´. Analizujàc struktur´ dochodów, zaobserwowano tendencj´ do obni˝ania si´ udzia∏u dochodów w∏asnych w dochodach ca∏kowitych. Taka sytuacja jest niekorzystna i niepokojàca, poniewa˝ wielkoÊç uzyskanych przez gmin´ dochodów w∏asnych determinuje ich kondycj´ ekonomicznà i potencja∏ rozwojowy. Sytuacja finansowa jednostek samorzàdu terytorialnego w coraz wi´kszym stopniu jest uzale˝niona od Êrodków pochodzàcych z bud˝etu paƒstwa, o czym Êwiadczy rosnàcy udzia∏ dotacji i subwencji w strukturze dochodów bud˝etowych gmin. Obni˝anie si´ udzia∏u dochodów w∏asnych w bud˝etach samorzàdowych na rzecz subwencji i dotacji oznacza wzrost wp∏ywu paƒstwa na kierunki i dziedziny dzia∏alnoÊci gmin. Jednostkom tym ogranicza si´ w ten sposób mo˝liwoÊci podejmowania suwerennych decyzji w zakresie wydatków, gdy˝ Êrodki przekazywane przez paƒstwo powinny byç wydatkowane zgodnie z przeznaczeniem okreÊlonym przez ich dysponenta, co powoduje istotne zaw´˝enie pola samodzielnoÊci finansowej w∏adz lokalnych. The Financial Situation of Gminas in the Podkarpackie Voivodship, 1999–2002 The issue of how local and regional finances function occupies a special place in the local economy. In this article, the authors present the financial situation of gminas in the Podkarpackie Voivodship from 1999 to 2002. They conduct an analysis of the revenues and expenditures of the gminas, with due consideration to the division into urban gminas.. 11 A. Ko˝uch, Z. K∏oszko-Chomentowska, Dzia∏alnoÊç gospodarcza organizacji publicznych, wyd. Fundacja Wspó∏czesne Zarzàdzanie, Bia∏ystok 2003..

(14)