Uwarunkowania rozwoju przemysłu cukrowniczego w Polsce

Pełen tekst

(1)Zeszyty Naukowe nr. 669. 2005. Akademii Ekonomicznej w Krakowie. Kazimierz Zieliƒski Katedra Polityki Ekonomicznej i Programowania Rozwoju. Dariusz ˚mija Studium Doktoranckie Wydziału Ekonomii i Studiów Mi´dzynarodowych. Uwarunkowania rozwoju przemys∏u cukrowniczego w Polsce 1. Wprowadzenie Począwszy od lat 90. przemysł cukrowniczy w Polsce, podobnie jak inne dziedziny gospodarowania, zaczął być konfrontowany ze znacznym natężeniem zmian ekonomicznych warunków gospodarowania. Zostało to spowodowane przesłankami zarówno charakterystycznymi dla całej gospodarki narodowej, jak też specyficznymi dla omawianej gałęzi przemysłu spożywczego. Bezprecedensowe powiązania z rynkiem światowym, gwałtowny wzrost natężenia konkurencji, głębokość przeobrażeń struktury instytucjonalnej, niespójność i wielokrotne zmiany realizowanej polityki gospodarczej to najważniejsze czynniki o charakterze makroekonomicznym wywołujące niestabilność warunków gospodarowania. Natomiast do specyficznych przesłanek można zaliczyć: zależność wyników produkcyjnych od warunków klimatycznych, niską elastyczność popytu na cukier, wysoce ograniczoną skuteczność stosowanych sposobów regulacji rynku cukru, wywołujący wiele kontrowersji sposób prywatyzacji cukrowni, zmiany koniunktury na cukier zarówno na rynku krajowym, jak i zagranicznym itd. Przedmiotem zaprezentowanej poniżej analizy są wybrane, zewnętrzne uwarunkowania rozwoju przemysłu cukrowniczego. Szczególna uwaga została zwrócona na kształtowanie się wielkości zapotrzebowania na cukier, uwarunko-.

(2) 166. Kazimierz Zieliński, Dariusz Żmija. wania podażowe oraz na stosowane w Unii Europejskiej i w Polsce rozwiązania regulacyjne. Rozważania dotyczą również wpływu tych uwarunkowań na konkurencyjność i sytuację ekonomiczno-finansową cukrowni. 2. Krajowe zapotrzebowanie na cukier O wielkości krajowego zapotrzebowania na cukier decyduje przede wszystkim jego zużycie w gospodarstwach domowych i zakładach gastronomicznych. Ponadto, cukier stosowany jest jako surowiec w przemyśle i rzemiośle spożywczym, a także w przemyśle chemicznym, farmaceutycznym i paszowym oraz służy jako środek do dokarmiania pszczół. Podstawowym źródłem informacji nt. wielkości spożycia cukru w gospodarstwach domowych są reprezentacyjne badania ich budżetów prowadzone przez Główny Urząd Statystyczny. W budżetach tych w 1973 r. zbiorowość gospodarstw domowych podzielono na cztery grupy, a mianowicie: pracowników, pracowników użytkujących gospodarstwo rolne, rolników oraz emerytów i rencistów. Począwszy od 1993 r. zmodyfikowano zakres badań wyodrębniając gospodarstwa osób pracujących na własny rachunek oraz utrzymujące się ze źródeł niezarobkowych. Wielkość i dynamikę spożycia cukru w okresie 1990–2002 w układzie wymienionych powyżej grup gospodarstw domowych zamieszczono w tabeli 1. W latach 1990–2002 w Polsce zanotowano systematyczne zmniejszanie się konsumpcji cukru w każdej grupie gospodarstw domowych. W 1990 r. spożycie cukru na osobę w przeciętnym gospodarstwie wynosiło 26,5 kg, a w 2002 r. 20,4 kg i stanowiło 78,5% poziomu osiągniętego w 1993 r. Spośród wyodrębnionych grup gospodarstw domowych, w okresie 1993–2002, największy spadek miał miejsce w rodzinach pracowniczych oraz emerytów i rencistów – odpowiednio o 23,1% i 20,8%. Natomiast w gospodarstwach utrzymujących się ze źródeł niezarobkowych spadek ten nie przekroczył 10%. Poziom spożycia cukru w poszczególnych grupach społeczno-zawodowych jest wysoce zróżnicowany. W 1993 r. najwięcej cukru konsumowano w rodzinach rolników (35 kg na osobę), a najmniej w gospodarstwach domowych pracujących na własny rachunek (18,8 kg na osobę). Tak więc, poziom konsumpcji cukru w gospodarstwach rolników był niemal dwukrotnie wyższy w porównaniu do rodzin pracujących na własny rachunek. W kolejnych latach rozbieżność ta w zasadzie nie uległa zmianie (tab. 1). Zaprezentowane powyżej zróżnicowanie poziomu i kierunki zmian w wysokości spożycia cukru są wypadkową oddziaływania wielu różnorodnych czynników. Okres transformacji – z jednej strony – okazał się restrykcyjny dla konsumentów, z drugiej zaś – z powodu zdecydowanie bardziej zróżnicowanej oferty artykułów – zwiększył możliwości realizacji własnego, indywidualnego wzorca spożycia. Tym.

(3) – –. 26,5 101,9. Utrzymujących się ze źródeł niezarobkowych (w kg na osobę) 1993 = 100. Przeciętne gospodarstwo domowe (w kg na osobę) 1993 = 100. 26,9 103,5. – –. 33,4 100,9. – –. 35,2 100,6. 31,7 102,3. 23,5 110,8. 1991. 25,7 98,8. – –. 31,8 96,1. – –. 32,8 93,7. 31 100,0. 22,7 107,1. 1992. Źródło: obliczenia własne na podstawie danych GUS.. 32,5 98,2. 35,8 102,3. Rolników (w kg na osobę) 1993 = 100. Emerytów i rencistów (w kg na osobę) 1993 = 100. 30,5 98,4. Pracowników użytkujących gospodarstwo rolne (w kg na osobę) 1993 = 100. – –. 23 108,5. Pracownicze (w kg na osobę) 1993 = 100. Pracujących na własny rachunek (w kg na osobę) 1993 = 100. 1990. Typy gospodarstw domowych. 26 100,0. 19,7 100,0. 33,1 100,0. 18,8 100,0. 35 100,0. 31 100,0. 21,2 100,0. 1993. 24,7 95,0. 18,2 92,4. 31,7 95,8. 18,2 96,8. 33,5 95,7. 29,8 96,1. 19,9 93,9. 1994. 23,5 90,4. 17,9 90,9. 30,5 92,1. 18,6 98,9. 30,2 86,3. 28,3 91,3. 18,7 88,2. 1995. 23,3 89,6. 18,4 93,4. 29,8 90,0. 17 90,4. 29,6 84,6. 27,5 88,7. 19,1 90,1. 1996. 22,6 86,9. 18,2 92,4. 29,8 90,0. 16,2 86,2. 28,6 81,7. 26,4 85,2. 17,6 83,0. 1997. 22,6 86,9. 17,8 90,4. 29,9 90,3. 16,2 86,2. 30,5 87,1. 26,4 85,2. 17,5 82,5. 1998. 23,3 89,6. 18,2 92,4. 30,1 90,9. 18 95,7. 30,2 86,3. 27 87,1. 18,5 87,3. 1999. 21,6 83,1. 19 96,4. 28 84,6. 16,1 85,6. 29,9 85,4. 25,9 83,5. 16,8 79,2. 2000. Tabela 1. Poziom i dynamika zmian spożycia cukru w latach 1990–2002 w przekroju grup gospodarstw domowych. 21,1 81,2. 18,2 92,4. 27,2 82,2. 15,8 84,0. 29,6 84,6. 25,4 81,9. 16,3 76,9. 2001. 20,4 78,5. 18 91,4. 26,2 79,2. 15,5 82,4. 29 82,9. 25,4 81,9. 16,2 76,4. 2002. Uwarunkowania rozwoju przemysłu cukrowniczego w Polsce 167.

(4) 168. Kazimierz Zieliński, Dariusz Żmija. niemniej w dalszym ciągu występowało wiele czynników wywołujących inercję struktur i wielkości spożycia cukru. Należy do nich zaliczyć: ukształtowane nawyki żywieniowe, tradycję wykonywania w gospodarstwach domowych przetworów owocowych, powszechność wykonywania wypieków z użyciem cukru itp. W okresie transformacji występowało wiele czynników stymulujących wzrost spożycia cukru. W tym kierunku oddziaływały bowiem: reklama i promocja stosowana przez producentów oraz dystrybutorów cukru, różnicowanie cen zarówno w układzie przestrzennym, jak i czasowym, zróżnicowanie asortymentowe wyrobów, zwiększająca się atrakcyjność opakowania, szeroka oferta nowych receptur mieszanek cukru dla gospodarstw domowych, a także zmiana struktury konsumpcji napojów alkoholowych na korzyść piwa oraz coraz szersza oferta półproduktów dla przemysłów zużywających cukier. Oprócz wspomnianych powyżej stymulatorów spożycia cukru, występowały także czynniki działające w przeciwnym kierunku. Można sądzić, że zasadniczą rolę w tym zakresie odgrywa proces „umiędzynarodawiania” realizowanych wzorców spożycia. Wynika on ze stosunkowo szybkiego przepływu informacji, rozwoju środków transportu, udoskonalania metod przetwarzania i przechowywania żywności itd. Z tego powodu, mimo odmiennych uwarunkowań, tendencje zmian w spożyciu wykazują wiele podobieństw między poszczególnymi krajami. Stąd też w Polsce – podobnie jak w wielu innych krajach – występuje spadek spożycia cukru, który zastępowany jest sztucznymi artykułami słodzącymi. Duży wpływ na tę tendencję mają zalecenia fizjologów i żywieniowców, a także wchodzenie na rynek firm zagranicznych z szeroką ofertą substytutów cukru i ich intensywna kampania promocyjna. Wydaje się, że na scharakteryzowane powyżej kierunki zmian w niewielkim stopniu wpłynęły zmiany cen detalicznych cukru. W okresie 2000-2002 spożycie cukru w gospodarstwach domowych zmniejszało się, przy równoczesnym spadku jego cen detalicznych – por. tab. 1 i rys. 2. Wraz ze zmniejszaniem się konsumpcji cukru w gospodarstwach domowych nastąpił również spadek jego spożycia w zakładach zbiorowego żywienia. W rezultacie tych tendencji w 2002 r. ogólna wielkość spożycia cukru w gospodarstwach domowych wynosiła około 830 tys. t, a w zakładach gastronomicznych około 83 tys. t. Informacje o rozmiarach produkcji niektórych wyrobów, handlu zagranicznym i spożyciu krajowym produktów zawierających cukier stanowią podstawę szacunku wielkości zużycia cukru w przemyśle przetwórczym. W ostatnich latach kształtowało się ono na w miarę ustabilizowanym poziomie i wynosiło około 65 tys. t1. 1 Z. Smoleński, P. Szajner i in., Rynek cukru, stan i perspektywy, „Analizy Rynkowe”, MRiRW, ARR, IERiGŻ, Warszawa 2003, nr 23, s. 25–27..

(5) Uwarunkowania rozwoju przemysłu cukrowniczego w Polsce. 169. Reasumując, można stwierdzić, że na przełomie XX i XXI w. spożycie cukru w gospodarstwach domowych i gastronomii wykazywało tendencję malejącą i w 2002 r. wynosiło ok. 915 tys. t. Zużycie cukru w przemyśle i rzemiośle spożywczym kształtowało się na stosunkowo stałym poziomie ok. 605 tys. t, a w pozostałych sferach gospodarowania – ok. 45 tys. t. Około 15 tys. t zostało zakupionych przez mieszkańców sąsiednich państw. Łączne zapotrzebowanie na cukier w 2002 r. wynosiło zatem około 1590 tys. t. Można z dużym prawdopodobieństwem sądzić, że w najbliższych latach wielkość zapotrzebowania na cukier kształtować się będzie na zbliżonym poziomie bądź też będzie wykazywać niewielką tendencję spadkową. 3. Poda˝ cukru na rynku krajowym W maju 2003 r. w Polsce istniało 76 cukrowni. Dwie spośród nich znajdowało się w stanie upadłości, a jedna w likwidacji. W kampanii 2002/2003, oprócz wspomnianych, jeszcze osiem innych nie przerabiało buraków cukrowych. Spośród pozostałych cukrowni jedynie 12 można zaliczyć do dużych w skali kraju, aczkolwiek zarówno ich zdolności przerobu buraków, jak i wielkość produkcji cukru są mniejsze od przeciętnych w Unii Europejskiej. Pod względem organizacyjnym i struktury własnościowej istniejące w Polsce cukrownie można podzielić na sześć grup. Największa to utworzona w sierpniu 2002 r. Krajowa Spółka Cukrowa „Polski Cukier” SA (KSC), w której w kampanii 2002/2003 wytworzono 39,5% cukru. W skład tej grupy wchodzi 26 cukrowni, w których przynajmniej 51% akcji należy do Skarbu Państwa oraz Spółek Cukrowych: Lubelsko-Małopolskiej, Mazowiecko-Kujawskiej oraz Poznańsko-Pomorskiej. Ponadto skomercjalizowano jedną cukrownię będącą do kwietnia 2003 r. przedsiębiorstwem państwowym i którą zamierzano włączyć do KSC. Druga grupa obejmuje 16 cukrowni, które będąc spółkami Skarbu Państwa funkcjonowały w ramach Śląskiej Spółki Cukrowej. W marcu 2003 r. część akcji Śląskiej Spółki Cukrowej sprzedano francuskiemu koncernowi Saint Louis Sucre, który powiązany jest kapitałowo z niemiecką firmą Südzucker. Udział tej spółki w produkcji cukru w Polsce wynosi 17,4%. Z punktu widzenia struktury własnościowej pozostałe cukrownie można podzielić na 4 grupy, w których większościowe pakiety akcji należą do następujących koncernów zagranicznych: Pfeifer und Langen (11 cukrowni), British Sugar Overseas (10 cukrowni), Nordzucker (6 cukrowni), Südzucker (6 cukrowni). W cukrowniach należących do tych czterech grup wyprodukowano 43,1% cukru. Szczegółową strukturę produkcji cukru w przekroju omówionych spółek i grup cukrowni zamieszczono na rys. 1..

(6) Kazimierz Zieliński, Dariusz Żmija. 170. 7,90% 8,10% 39,50% 10,50%. 16,60% 17,40% Krajowa Spółka Cukrowa Pfeifer und Langen Nordzucker. Śląska Spółka Cukrowa British Sugar Südzucker. Rys. 1. Udział spółek i grup cukrowni w produkcji cukru w Polsce w kampanii 2002/2003 Źródło: Ł. Chudoba i in., Rynek cukru, stan i perspektywy, „Analizy Rynkowe”, MRiRW, ARR, IERiGŻ, Warszawa 2003, nr 23, s. 21.. W sezonie 2000/2001 podaż cukru znacząco przekroczyła krajowy popyt i wynosiła 2233 tys. t. Na wielkość tę złożyła się produkcja (2013 tys. t), zapasy początkowe (175 tys. t) oraz import (45 tys. t). Po wyeksportowaniu 402 tys. t zapasy cukru na koniec września 2001 r. wynosiły 245 tys. t i stanowiły 15,4% krajowego zużycia tego produktu2. Pomimo niskiej produkcji krajowej w sezonie 2001/2002 podaż cukru wynosiła 1886 tys. t, z czego wyeksportowano tylko 51 tys. t. Oznacza to, że na rynku krajowym pozostało około 1835 tys. t. Po uwzględnieniu krajowego zapotrzebowania oraz konieczności zachowania zapasów końcowych w wysokości miesięcznego spożycia (133 tys. t), w kraju wystąpiła nadwyżka podaży w wysokości około 244 tys. t. W sezonie 2002/2003 podaż cukru na rynku krajowym wynosiła około 2314 tys. t. Na wielkość tę złożyły się: krajowa produkcja, zapasy zgromadzone w poprzednich latach, preferencyjny import w wysokości około 80 tys. t, a także sprzedaż z rezerw państwowych 13 tys. t cukru przeznaczonego na dokarmianie pszczół. Ponieważ, jak wykazano, krajowe zapotrzebowanie na cukier ukształtowało się na poziomie około 1590 tys. t, dlatego też wystąpiła nadwyżka podaży w wysokości około 724 tys. t. Mimo że nadwyżka ta została częściowo przeznaczona na eksport, to i tak nastąpiło dalsze 2. Z. Smoleński i in., Rynek cukru, stan i perspektywy, „Analizy Rynkowe”, MRiRW, ARR, IER i GŻ, Warszawa 2001, nr 20, s. 28..

(7) Uwarunkowania rozwoju przemysłu cukrowniczego w Polsce. 171. zwiększenie zapasów, które znacząco przekroczyły poziom niezbędny dla zapewnienia stabilnych dostaw do przetwórstwa i handlu detalicznego. 4 3,5. zł/kg. 3 2,5 2 1,5 1 0,5 03 .20 03. 02 .20 12. 02 .20 09. 02 .20 06. 03. .20. 02. 01 .20 12. 01 .20 09. 01 .20 06. 01 .20 03. 00 .20 12. 09. .20. 00. 0. Rys. 2. Ceny detaliczne cukru w Polsce Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS.. Długotrwałe utrzymywanie się nadwyżki podaży powoduje, że ceny detaliczne cukru na rynku krajowym wykazują systematyczną tendencję spadkową. Kształtowanie się wysokości tych cen w okresie od września 2000 r. do lutego 2003 r. zostało przedstawione na rys. 2. Stosunkowo wysokie ceny detaliczne cukru zanotowano we wrześniu 2000 r.; wówczas 1 kg cukru kosztował 3,52 zł. W kolejnych miesiącach cena cukru systematycznie obniżała się. W październiku 2000 r. za kilogram cukru trzeba było zapłacić 3,35 zł, w marcu 2002 r. 2,45 zł, a we wrześniu 2002 r. jedynie 2,08 zł. Jesienią 2002 r. zanotowano pewien wzrost cen omawianego artykułu – w listopadzie i grudniu cena ukształtowała się na poziomie 2,25 zł za kilogram. W kolejnych miesiącach cena cukru znów zaczęła się obniżać i w marcu 2003 r. wynosiła 2,20 zł za kilogram, a więc była o około 6% niższa niż przed rokiem. 4. Uwarunkowania regulacyjne Rozwiązania regulujące funkcjonowanie rynku cukru w Unii Europejskiej mają długotrwałą, ponad 35-letnią tradycję. Pierwsze rozporządzenie dotyczące wspólnej organizacji rynku cukru zostało wprowadzone w życie 1 lipca 1968 r. Obowiązując przez kilka lat, było wielokrotnie zmieniane i uzupełniane. Obecne funkcjonowanie rynku tego artykułu regulowane jest wieloma rozporządzeniami3. 3. Akty prawne Unii Europejskiej dotyczące mechanizmów WPR, ARR, Warszawa 2003..

(8) 172. Kazimierz Zieliński, Dariusz Żmija. Podstawowym celem regulacji jest zapewnienie rozwoju branży cukrowniczej poprzez ochronę rynku wewnętrznego oraz stabilizację cen buraków cukrowych i cukru. Zasadniczym elementem systemu regulacji jest limitowanie produkcji, a więc ustanawianie i egzekwowanie kwot produkcji cukru oznaczonych symbolami A, B i C. Kwota A obejmuje limit produkcji cukru przeznaczonego do spożycia w kraju. Kwota B ustanowiona w wysokości około 20% kwoty przeznaczona jest na dotowany eksport, chociaż może ona być przeznaczona do konsumpcji w kraju w przypadku obniżki plonów buraków cukrowych. Zarówno kwota A, jak i B objęta jest systemem cen gwarantowanych. Natomiast kwota C, będąc nadwyżką ponad kwotę A i B, przeznaczona jest na eksport bez dopłat. Nie jest ona objęta systemem gwarantowanych cen i musi zostać wyeksportowana do końca roku po zakończeniu sezonu. W przeciwnym wypadku na producentów mogą zostać nałożone kary finansowe. Ustanowienie limitów produkcyjnych (kwot A i B) ma spełniać trzy podstawowe funkcje, a mianowicie: ograniczać wielkość produkcji i wielkość dopłat do eksportu, umożliwiać stabilizację wielkości sprzedaży oraz spowodować stabilizację cen cukru. Limity produkcyjne (A i B) ustalane są przez Komisję Europejską dla każdego z krajów członkowskich na okres pięciu lat. Obejmują one produkcję cukru, izoglukozy oraz syropu inulinowego. Uzyskane kwoty produkcyjne zostają rozdysponowane wśród przedsiębiorstw mających siedzibę na terytorium danego kraju, co stanowi przesłankę do zawierania umów z plantatorami buraków cukrowych. Ponieważ cukrownie rozliczają się z plantatorami na podstawie zawartości cukru w burakach, istnieje ścisłe powiązanie między ceną cukru a ceną buraków cukrowych. Państwowa agencja interwencyjna w każdym państwie członkowskim zobowiązana jest, na wniosek producenta lub uznanego handlowca, do zakupu po cenie interwencyjnej każdej ilości cukru, który został wytworzony w ramach limitu A i B i nie został wprowadzony na rynek krajowy. Cukier ten musi odpowiadać wymogom jakościowym i przechowywany jest w autoryzowanych magazynach. Zgodnie z rozwiązaniami przyjętymi w Unii Europejskiej, Komisja Europejska posiada uprawnienia do określania ceny interwencyjnej na cukier oraz ceny podstawowej i minimalnej na buraki cukrowe. Cena interwencyjna ustalona jest na poziomie minimalnym dla cukru przeznaczonego na rynek krajowy (kwota A) – cena ta płacona jest przez kupującego na miejscu u producenta, a także przez państwowe organizacje interwencyjne. Podstawowa cena buraków cukrowych kalkulowana jest w oparciu o cenę interwencyjną na cukier biały przy uwzględnieniu zawartości cukru w burakach, wysokości marży przetwórczej, wpływów cukrowni ze sprzedaży melasy oraz kosztów dostawy buraków do cukrowni. Cena minimalna buraków cukrowych określana jest na podstawie ceny podstawowej i zróżnicowania w zależności od tego, czy kontraktacja dotyczy buraków przeznaczanych na produkcję cukru w ramach kwoty A czy B (dla kwoty A stanowi.

(9) Uwarunkowania rozwoju przemysłu cukrowniczego w Polsce. 173. 98% ceny podstawowej, zaś dla kwoty B – 68%). Równocześnie cena minimalna na buraki przeznaczone dla kwoty B może być skorygowana przez Komisję Europejską w zależności od sumy pobranej opłaty produkcyjnej i wysokości dopłat eksportowych do cukru w ramach kwoty B. Charakterystyczną cechą systemu regulacji cukru w Unii Europejskiej jest zasada samofinansowania. Oznacza to, że producenci cukru oraz plantatorzy buraków ponoszą odpowiedzialność finansową poprzez płacenie podstawowych opłat produkcyjnych (2% ceny interwencyjnej w odniesieniu do produkcji cukru w kwocie A i B) oraz opłat wyrównawczych (maksymalnie 37,5% ceny interwencyjnej od produkcji w kwocie B). Pobierane przez agencje rynkowe poszczególnych państw członkowskich opłaty przekazywane są w dwóch ratach na rachunek Komisji Europejskiej, po uprzednim potrąceniu 25% ich wysokości. Uzyskane z tych opłat środki finansowe przeznaczane są na dopłaty do eksportu cukru (kwota B) oraz do cukru zużywanego w przemyśle chemicznym. Sposób regulacji rynku cukru w Polsce wprowadzony ustawą z dnia 21 czerwca 2001 r. (wraz z późniejszymi zmianami) nawiązuje do systemu funkcjonującego w ramach Unii Europejskiej. Zasadniczymi elementami regulacji są kwoty produkcji (A, B i C) ustalone dla cukru, izoglukozy i syropu inulinowego na każdy rok rozliczeniowy. Kwota A obejmuje tę ilość wspomnianych artykułów, która może zostać wprowadzona na rynek krajowy w trakcie roku rozliczeniowego, zaś kwota B przeznaczona jest na subwencjonowany eksport albo na rynek krajowy w przypadku obniżki plonów buraków. Natomiast kwota C, która została wytworzona w danym roku rozliczeniowym, musi zostać wyeksportowana w postaci nieprzetworzonej lub w wyrobach o zawartości co najmniej 10% cukru (w przeliczeniu na cukier biały) w terminie do 31 grudnia. Gdyby kwota C nie została wyeksportowana, wówczas na producentów nakładane są opłaty sankcyjne. W wyniku negocjacji z Unią Europejską na szczycie w Kopenhadze, który miał miejsce 13 grudnia 2002 r., ustalono dla Polski kwotę produkcyjną cukru w wysokości 1 671 927 t, w tym 1 580 210 t w ramach kwoty A. Porównanie przyjętych limitów z faktyczną produkcją cukru w latach 1990–2001 przedstawia rys. 3. Najwięcej cukru białego wyprodukowano w 1996 r. – 2220 tys. t, najmniej zaś w 1992 r. – 1468 tys. t. Przyjęte limity produkcyjne są niższe aniżeli faktyczna produkcja osiągnięta w drugiej połowie lat 90., w 2000 r. niemal o 20%. Elementem systemu regulacji jest cena interwencyjna cukru białego oraz cena podstawowa buraków cukrowych ustalana przez Radę Ministrów na wniosek ministra właściwego do spraw rolnych po zasięgnięciu opinii Prezesa Agencji Rynku Rolnego i Komisji Porozumiewawczej. Cena interwencyjna dotyczy cukru niepakowanego o określonej jakości standardowej, loco magazyn producenta cukru, który załadowany został na środek transportu wskazany przez kupującego. Cena podstawowa buraków cukrowych ustalana jest z uwzględnieniem.

(10) Kazimierz Zieliński, Dariusz Żmija. 174. ceny interwencyjnej cukru białego oraz wielkości, które odzwierciedlają marżę przetwórczą, przychody producenta cukru ze sprzedaży melasy, wydatek cukru oraz koszty dostarczania buraków do cukrowni. Podobnie jak w Unii Europejskiej cena minimalna buraków w ramach kwoty A wynosi 98%, a buraków w ramach kwoty B 68% podstawowej ceny buraków cukrowych. Agencja Rynku Rolnego zobowiązana jest również do zakupu po cenie interwencyjnej cukru w ramach kwoty A i B pod warunkiem, że producent spełni określone wymagania. 3000 2500. tys. t. 2000 1500 1000 500 0. 1990. 1991. 1992. 1993. 1994. 1995. 1996. 1997. 1998. 1999. 2000. 2001. produkcja cukru surowego produkcja cukru wynegocjowana kwota produkcyjna. Rys. 3. Produkcja cukru w Polsce w latach 1990–2001 Źródło: opracowanie własne w oparciu o dane GUS.. Całkowita wartość dopłat do eksportu kwoty B dla cukru, izoglukozy, syropu inulinowego oraz dopłat dla przetwórcy cukru przeznaczonego do przerobu na cele niespożywcze pokrywana jest z opłat cukrowych wpłacanych przez producentów. Opłaty te pobierane są przez Agencję Rynku Rolnego i wynoszą 2% ceny interwencyjnej w odniesieniu do ilości wyprodukowanego cukru, izoglukozy oraz syropu inulinowego w ramach kwoty A i 32% ceny interwencyjnej w odniesieniu do kwoty B. W przypadku syropu inulinowego opłatę przelicza się na ekwiwalent cukru buraczanego przy zastosowaniu współczynnika 1,9, a w przypadku izoglukozy po przeliczeniu na suchą masę. Producenci cukru muszą ponadto wpłacać określone kwoty pieniężne do Agencji Rynku Rolnego z przeznaczeniem na magazynowanie cukru. Wysokość tych składek uzależniona jest od wysokości kwot, jakie wypłacone zostały z tytułu rekompensat za magazynowanie cukru..

(11) Uwarunkowania rozwoju przemysłu cukrowniczego w Polsce. 175. 5. Konkurencja i sytuacja ekonomiczno-finansowa cukrowni Branżę cukrowniczą należy zaliczyć do tych dziedzin gospodarki, w których występuje silna wewnętrzna konkurencja. Natężenie tej konkurencji jest jednak zróżnicowane w ramach poszczególnych asortymentów cukru. Najsilniejsza ma miejsce na rynku cukru białego, który dominuje w strukturze produkcji cukru w Polsce. O natężeniu konkurencji decyduje wspomniana już nadwyżka podaży cukru, a także zdolności produkcyjnych istniejących cukrowni w stosunku do wielkości krajowego zapotrzebowania. Nie bez znaczenia są też duże trudności w eksporcie, którego wielkość jest limitowana, a ponadto zagraniczni kontrahenci stawiają bardzo wysokie wymagania odnoszące się do jakości i cen cukru. Konkurencja między producentami cukru obejmuje wiele różnorodnych elementów. Należy do nich m.in. zaliczyć: cenę, zróżnicowanie asortymentowe produkcji, jakość wyrobów gotowych i opakowań, działalność w zakresie public relations, charakter powiązań z zapleczem surowcowym i kanałami dystrybucji wyrobów. Konkurencja znacząco wpływa na osiągane wyniki ekonomiczne cukrowni, a niekiedy może nawet decydować o możliwości ich przetrwania. Sytuację ekonomiczną branży cukrowniczej w symptomatyczny sposób prezentują wyniki analizy wskaźnikowej wykonanej dla Lubelsko-Małopolskiej Spółki Cukrowej SA (LMSC), która w styczniu 2003 r. weszła w skład KSC. Analiza dotyczy wybranych cukrowni i obejmuje lata 2000–2002. Tabela 2. Wartości liczbowe wskaźników oceny sytuacji finansowej cukrowni należących do Lubelsko-Małopolskiej Spółki Cukrowej SA Nazwa wskaźnika. 2000. 2001. 2002. Wskaźnik płynności bieżącej. 0,74. 0,98. 0,7. Wskaźnik podwyższonej płynności bieżącej. 0,54. 0,82. 0,52. 7,52%. 9,65%. –11,80%. Wskaźnik rentowności sprzedaży brutto Wskaźnik rentowności aktywów. 11,11%. 11,70%. –15,35%. Wskaźnik zyskowności kapitału własnego. 37,50%. 31,53%. –63,65%. Wskaźnik ogólnego zadłużenia. 66,33%. 58,33%. 71,29%. 2,24. 1,57. 2,96. Wskaźnik zadłużenia kapitału własnego Cykl zapasów w dniach. 185,98. 202,88. 110,12. Cykl inkasowania należności. 46,59. 87,41. 60,95. Cykl zobowiązań krótkoterminowych. 53,03. 58,34. 72,01. Źródło: opracowanie własne na podstawie danych wybranych cukrowni należących do LubelskoMałopolskiej Spółki Cukrowej SA..

(12) 176. Kazimierz Zieliński, Dariusz Żmija. Wartości liczbowe wskaźników zamieszczonych w tabeli 2 świadczą o niezwykle trudnej sytuacji ekonomicznej cukrowni LMSC. Wskaźnik płynności bieżącej kształtował się poniżej minimum bezpieczeństwa finansowego, które odzwierciedla wartość 1,2. Oznacza to, że wartość majątku obrotowego jest niższa od wielkości zobowiązań bieżących. Taka wielkość majątku obrotowego nie gwarantuje stabilności płatniczej, a polityka zarządzania płynnością koncentruje się bardziej na zaspokajaniu najpilniejszych potrzeb niż na realizacji długookresowej strategii rozwoju. Trudną sytuację w zakresie płynności finansowej potwierdza również poziom wskaźnika (2), który obejmuje stopień pokrycia zobowiązań krótkoterminowych aktywami o dużym stopniu płynności. Wskaźnik przyjmuje wartości poniżej jedności, co wskazuje na brak możliwości szybkiego sprostania bieżącym zobowiązaniom. Zachwianie relacji w zakresie płynności powoduje zatem wzrost ryzyka niewypłacalności. Trudną sytuację ekonomiczną cukrowni wykazują również wskaźniki rentowności. W dwóch pierwszych badanych latach rentowność sprzedaży netto, rentowność aktywów, jak również zyskowność kapitałów własnych kształtowały się na poziomie większym od zera, co mogło pozytywnie świadczyć o efektywności i zyskowności prowadzonej działalności. Jednak już w 2002 r. wskaźniki te przyjmowały wartości ujemne. Ogólne zadłużenie cukrowni przekraczało wartość ich aktywów ogółem, a także wartość posiadanych przez nie kapitałów własnych. Świadczy to o występowaniu dużego ryzyka finansowego w funkcjonowaniu cukrowni ze względu na możliwość utracenia zdolności do spłacania swoich zobowiązań. Sytuacja taka pogarszała nadwyrężone uprzednio relacje z instytucjami kredytowymi, zmuszała cukrownie do płacenia odsetek od przeterminowanych kredytów, a także pozwalała bankom na dyktowanie swoich warunków. W okresie 2000–2002 nastąpiło również wydłużenie okresu kredytowania się przez cukrownie zobowiązaniami bieżącymi. Oznacza to powstawanie coraz większych opóźnień w regulowaniu zobowiązań krótkoterminowych. Z uwagi na konieczność regulowania bieżących płatności, w sytuacji ograniczonego dostępu do zewnętrznych źródeł finansowania, cukrownie opóźniały terminy spłaty swoich zobowiązań wobec dostawców buraków cukrowych. Wykorzystywano zatem sytuację, że z uwagi na rozdrobnienie i niezbyt zaawansowane procesy integracji poziomej, plantatorzy buraków cukrowych mają słabą pozycję jako uczestnicy stosunków rynkowych. Na trudną sytuację ekonomiczną cukrowni składają się dwie grupy przesłanek. Z jednej strony jest ona wynikiem rozwiązań organizacyjnych funkcjonujących w ramach branży cukrowniczej, z drugiej zaś omówionych powyżej uwarunkowań. W branży cukrowniczej przeciętny okres przerobu buraków cukrowych w kampanii 2002/2003 wynosił 67 dni, podczas gdy powinien on być znacznie dłuższy..

(13) Uwarunkowania rozwoju przemysłu cukrowniczego w Polsce. 177. Szacuje się, że w polskich warunkach optymalne wykorzystanie mocy przerobowych cukrowni występuje w trakcie 80–90-dniowej kampanii. Wydłużenie okresu przerobu buraków pozwoliłoby na zwiększenie produktywności środków trwałych i obniżenie jednostkowych kosztów produkcji. Z tego punktu widzenia w najlepszej sytuacji jest grupa cukrowni należących do British Sugar Overseas, w których okres przerobu buraków cukrowych wynosił 89 dni. Drugą grupą czynników wpływających na trudną sytuację cukrowni jest splot uwarunkowań, które powodują że w 2003 r. i obecnie cena cukru jest dużo niższa aniżeli w latach 2000–2002. Jak już wykazano, nie ma realistycznych podstaw do wnioskowania, że w przyszłości zapotrzebowanie krajowych konsumentów cukru będzie wzrastać. Implikuje to walkę konkurencyjną producentów o zwiększenie ich dotychczasowych udziałów w polskim rynku cukru. Natężenie konkurencji jest wzmagane przez przekształcenia, które dokonały się w strukturze własnościowej cukrowni. O ile w pierwszej połowie lat 90. podmiotami walki konkurencyjnej były poszczególne cukrownie, to obecnie podmiotami tymi stały się poszczególne holdingi. Na skutek procesów koncentracji, które dokonały się w branży cukrowniczej, charakter i natężenie konkurencji uległy zasadniczej zmianie, jako że siła ekonomiczna konkurujących podmiotów znacznie wzrosła. Na sytuację w branży ekonomicznej wpływa również ograniczona skuteczność działań regulacyjnych. W sezonie 2002/2003 cena interwencyjna skupu cukru została ustalona na poziomie 1,80 zł za kilogram plus 7% VAT. Ponieważ Agencja Rynku Rolnego nie była w stanie wykupić zaoferowanej ilości cukru, po zakończeniu kampanii ceny jego obniżyły się do poziomu 1500 zł za tonę, co zmusiło cukrownie do udzielania upustów od poziomu ceny interwencyjnej. Ponadto zaobserwować można tendencję do przetrzymywania cukru przez podmioty gospodarcze do czasu przystąpienia do Unii Europejskiej4. Cena interwencyjna skupu cukru jest bowiem w Unii Europejskiej zdecydowanie wyższa. Do obniżenia cen i powstawania nadwyżek podaży cukru przyczynia się również utrata przez niektóre cukrownie płynności finansowej. Sytuacja taka utrudnia, a niekiedy nawet uniemożliwia wyegzekwowanie przez wierzycieli bądź dostawców zwrotu kredytów lub należności za dostarczone środki produkcji. W konsekwencji doprowadza to do przewłaszczania cukru na rzecz wierzycieli. W celu odzyskania przynajmniej części środków pieniężnych pozyskany cukier przeznaczany jest na sprzedaż na rynku krajowym bez podziału na kwotę A, B i C. Powoduje to zwiększenie nadwyżki podaży, a tym samym wzmacnia spadkowe tendencje cen cukru, przyczyniając się do pogorszenia i tak trudnej sytuacji ekonomiczno-finansowej cukrowni. 4 Z. Smoleński, T. Zdziarska i in., Rynek cukru, stan i perspektywy, „Analizy Rynkowe”, MRiRW, ARR, IERiGŻ, Warszawa 2003, nr 23, s. 27–30..

(14) 178. Kazimierz Zieliński, Dariusz Żmija. Literatura Akty prawne Unii Europejskiej dotyczące mechanizmów WPR, ARR, Warszawa 2003. Smoleński Z. i in., Rynek cukru, stan i perspektywy, „Analizy Rynkowe”, MRiRW, ARR, IERiGŻ, nr 20, Warszawa 2001. Smoleński Z., Szajner P. i in., Rynek cukru, stan i perspektywy, „Analizy Rynkowe”, MRiRW, ARR, IERiGŻ, nr 23, Warszawa 2003. Smoleński Z., Zdziarska T. i in., Rynek cukru, stan i perspektywy, „Analizy Rynkowe”, MRiRW, ARR, IERiGŻ, nr 23, Warszawa 2003. Conditions for the Development of the Polish Sugar Industry In this article, the authors concentrate on the external conditions for the development of the Polish sugar industry. They analyse in detail demand and supply conditions, as well as the regulatory solutions applied in the European Union and Poland. The authors devote the ﬁnal part of the analysis to the impact of these conditions on the intensity of competition and the economic and ﬁnancial situation of sugar mills..

(15)