Artyku³ przegl¹dowy Review
Od dawien dawna zwierzêta s³u¿¹ cz³owiekowi, spe³niaj¹c szereg wa¿nych funkcji u¿ytkowych. S¹ one tak¿e wykorzystywane w dowiadczeniach. Nie mo¿-na sobie wyobraziæ rozwoju wielu dyscyplin mo¿-nauki ani kszta³cenia m³odych ludzi na licznych kierunkach studiów bez prowadzenia dowiadczeñ z udzia³em zwierz¹t. Eksperymenty na zwierzêtach przyczyni³y siê do zmniejszenia szkód powodowanych gronymi chorobami i do poprawy jakoci ¿ycia ludzi (15).
Wykorzystywanie zwierz¹t do dowiadczeñ wi¹¿e siê z ich bólem i cierpieniem (8), dlatego problema-tyka ta staje siê przedmiotem zainteresowania opinii publicznej, wzbudzaj¹c wiele kontrowersji i rozterek moralnych. Ró¿ne towarzystwa i grupy spo³eczne an-ga¿uj¹ siê w dzia³alnoæ na rzecz ograniczenia udzia-³u zwierz¹t w dowiadczeniach i ich humanitarnego traktowania. Eksperymenty na zwierzêtach wywo³uj¹ zaniepokojenie zarówno w niektórych krêgach spo³ecz-nych, jak te¿ mog¹ byæ ród³em dylematów moralnych osób wykonuj¹cych dowiadczenia. W rozstrzyganiu tego rodzaju rozterek i kszta³towaniu obiektywnych postaw pomocne mog¹ byæ, jak zauwa¿a Malinowska (7), normy prawne. Prawo kszta³tuje w du¿ej mierze stosunek ludzi do zwierz¹t. Od istniej¹cych unormo-wañ zale¿¹ postawy zarówno osób realizuj¹cych
do-wiadczenia, jak te¿ zachowania szeroko pojêtej opi-nii publicznej. Prawna ochrona zwierz¹t dowiadczal-nych w Polsce liczy ju¿ ponad 80 lat i opiera siê na wielu regulacjach (9, 10). Od 1 maja 2004 r. musi uwzglêdniaæ równie¿ prawo unijne.
Europejska Konwencja w sprawie ochrony zwierz¹t krêgowych wykorzystywanych do celów
dowiadczalnych i innych celów naukowych Zasady u¿ycia zwierz¹t w eksperymentach zosta³y nakrelone przez Radê Europy w przyjêtej w 1986 r. w Strasburgu Konwencji w sprawie ochrony zwierz¹t krêgowych wykorzystywanych do celów dowiadczal-nych i indowiadczal-nych celów naukowych (4). Najwa¿niejsze za³o¿enia ideowe Konwencji zosta³y sformu³owane ju¿ w jej preambule, w której stwierdzono m.in., ¿e cz³o-wiek ma moralny obowi¹zek szanowaæ wszystkie zwierzêta oraz uwzglêdniaæ ich zdolnoæ zapamiêty-wania i odczuzapamiêty-wania cierpienia. Cz³owiek mo¿e wy-korzystywaæ zwierzêta wtedy, gdy istnieje uzasadnio-ne przekonanie, ¿e wynikiem bêdzie poszerzenie wie-dzy lub bêdzie to s³u¿yæ ogólnemu dobru cz³owieka czy zwierz¹t. Nale¿y zdecydowanie ograniczyæ wyko-rzystanie zwierz¹t w dowiadczeniach zastêpuj¹c je, tam gdzie to mo¿liwe, rodkami alternatywnymi.
Prawna ochrona zwierz¹t dowiadczalnych
w Unii Europejskiej
S£AWOMIR MROCZKOWSKI, ANNA FRIESKE*
Katedra Genetyki i Podstaw Hodowli Zwierz¹t, *Katedra Hodowli Drobiu Wydzia³u Hodowli i Biologii Zwierz¹t UTP, ul. Mazowiecka 28, 85-084 Bydgoszcz
Mroczkowski S., Frieske A.
Legal protection of animals used in experiments in the EU
Summary
Legal protection of animals used in experiments in the EU is based on provisions of the European Convention passed in 1986 in Strasburg on the protection of vertebrate animals used for experimental and other scientific purposes. Animal protection rights is subject to evolution. At the end of the last year, the European Parliament and Council Directive was enforced on the protection of animals used for scientific purposes, which is to approximate member states legal regulations and improve minimal standards of experimental animal welfare. To lower the scale of using test animals, the Directive promotes the principles for replacement, reduction, and refinement of the use of animals in experiments and supports applying alternative methods. The directives stipulations have to be implemented into the Polish legal system by the end of 2012. In Poland, experiments on animals may be carried out only in authorized scientific units and this is directly supervised by local ethics committees for experiments on animals as well as by the Veterinary Inspection.
Konwencja (4) jest doæ obszernym dokumentem, w którym zdefiniowano podstawowe pojêcia z zakre-su ochrony zwierz¹t dowiadczalnych, a tak¿e okre-lono cele oraz ogólne zasady prowadzenia dowiad-czeñ na zwierzêtach. Zosta³y okrelone równie¿ szcze-gó³owe wymagania odnonie do zaspokajania podsta-wowych potrzeb fizjologicznych i behawioralnych zwierz¹t wykorzystywanych w dowiadczeniach. Wy-tyczne, dotycz¹ce minimalnej wielkoci pomieszczeñ i obsady zwierz¹t w odniesieniu do ró¿nych gatunków, zawiera za³¹cznik A. Du¿a czêæ przepisów Konwen-cji jest powiêcona procedurom dowiadczalnym, które powinny byæ prowadzone przez osoby kompetentne i uprawnione oraz wdra¿ane tylko wtedy, je¿eli nie mo¿na zastosowaæ metod alternatywnych. Dodatko-wym ograniczeniom poddano procedury dowiadczal-ne realizowadowiadczal-ne w celach edukacyjnych i szkolenio-wych, które musz¹ byæ zg³aszane do odpowiednich w³adz. Ich przeprowadzanie nale¿y ograniczyæ do ab-solutnie koniecznych sytuacji, gdy zamierzonego celu nie mo¿na osi¹gn¹æ za pomoc¹ porównywalnie efek-tywnych metod audiowizualnych lub innych.
Uznaj¹c, ¿e nale¿y chroniæ zwierzêta dowiadczal-ne i ich dobrostan w krajach europejskich, w 1998 r. Wspólnota Europejska podjê³a decyzjê o przyst¹pie-niu do Konwencji w sprawie ochrony zwierz¹t krêgo-wych wykorzystywanych do celów dowiadczalnych i innych celów naukowych (1). Stronami Konwencji jest wiêkszoæ pañstw Unii Europejskiej, które j¹ ratyfikowa³y (7). Strony Konwencji zobowi¹zane s¹ do gromadzenia i udostêpniania statystycznych infor-macji, dotycz¹cych u¿ywania zwierz¹t w procedurach dowiadczalnych.
Prawna ochrona zwierz¹t dowiadczalnych w wietle dyrektyw Unii Europejskiej
Dla wdro¿enia postanowieñ Europejskiej Konwen-cji w sprawie ochrony zwierz¹t krêgowych wykorzy-stywanych do celów dowiadczalnych i innych celów naukowych (4) Rada przyjê³a dwie dyrektywy regulu-j¹ce ochronê zwierz¹t dowiadczalnych (2, 3). Adre-satami dyrektyw s¹ wy³¹cznie pañstwa cz³onkowskie Unii Europejskiej, dla których maj¹ one charakter wi¹¿¹cy. Na podstawie artyku³u 288 Traktatu o Funk-cjonowaniu Unii Europejskiej (14) dyrektywy wi¹¿¹ ka¿de pañstwo cz³onkowskie, do którego s¹ kiero-wane w odniesieniu do rezultatu, jaki ma byæ osi¹g-niêty, pozostawiaj¹c jednak organom krajowym swo-bodê wyboru formy i rodków (14). Jednym z celów dyrektyw jest zharmonizowanie regulacji prawnych w pañstwach cz³onkowskich tak, aby nie prowadzi³y do zak³óceñ w funkcjonowaniu wspólnego rynku, w szczególnoci przez naruszenie warunków konku-rencji oraz utrudnienia w handlu.
W dniu 24 listopada 1986 r. przyjêto dyrektywê Rady 86/609/EWG w sprawie zbli¿enia przepisów ustawo-wych, wykonawczych i administracyjnych pañstw cz³onkowskich dotycz¹cych ochrony zwierz¹t
wyko-rzystywanych do celów dowiadczalnych i innych celów naukowych (3). Przepisy dyrektywy zmierza³y do ograniczenia do niezbêdnego minimum liczby zwie-rz¹t wykorzystywanych w eksperymentach, otoczenia ich odpowiedni¹ opiek¹, zapobie¿enia niepotrzebne-mu zadawaniu im bólu i cierpienia, a w razie, gdyby oddzia³ywania takie by³y nieuniknione ograniczenia ich do minimum. Przepisy dyrektywy odnosz¹ siê tak¿e do wykorzystania zwierz¹t w dowiadczeniach podejmowanych dla rozwoju, produkcji, jakoci, sku-tecznoci i bezpieczeñstwa testowania leków, rodków spo¿ywczych i innych substancji lub produktów oraz dla ochrony rodowiska naturalnego.
W dyrektywie 86/609/EWG zdefiniowano szereg istotnych pojêæ, takich jak: zwierzêta dowiadczalne, dowiadczenie, orodek hodowlany, orodek badaw-czy, humanitarny sposób umiercania. Szczególnie szeroko opisano definicjê dowiadczenia, które ozna-cza jakiekolwiek wykorzystanie zwierzêcia do celów dowiadczalnych lub innych naukowych, które mo¿e u niego spowodowaæ ból, cierpienie, niepokój lub trwa-³e uszkodzenie (3). W dyrektywie okrelono te¿ pocz¹tek i koniec dowiadczenia. Wiele miejsca po-wiêcono w niej sprawie otoczenia odpowiedni¹ opiek¹ zwierz¹t dowiadczalnych oraz problematyce niepo-trzebnego nara¿ania ich na ból i cierpienie. Reguluj¹ to przepisy art. 5 dyrektywy oraz szczegó³owe wytycz-ne zawarte w obszernym, sk³adaj¹cym siê z trzyna-stu tabel i dwunatrzyna-stu rysunków za³¹czniku II do dyrek-tywy okrelaj¹ce warunki utrzymywania i opieki nad zwierzêtami (3). Wytyczne s¹ nieod³¹czn¹ czêci¹ dyrektywy i maj¹ takie samo znaczenie, jak przepisy dyrektywy. Kolejne artyku³y dyrektywy zawieraj¹ przepisy dotycz¹ce, miêdzy innymi, liczby zwierz¹t dowiadczalnych, sposobu realizacji i akceptacji do-wiadczeñ, kwalifikacji i kompetencji osób, które przeprowadzaj¹ dowiadczenia lub bior¹ w nich udzia³ b¹d opiekuj¹ siê zwierzêtami wykorzystywanymi w dowiadczeniach. Przedmiotem regulacji s¹ tak¿e kwestie dotycz¹ce orodków hodowlanych i badaw-czych, trybu postêpowania ze zwierzêtami dowiad-czalnymi, metod alternatywnych, zasad kontroli i spra-wozdawczoci (3).
Dnia 22 wrzenia 2010 r. zosta³a przyjêta dyrekty-wa Parlamentu Europejskiego i Rady w sprawie ochro-ny zwierz¹t wykorzystywaochro-nych do celów naukowych (2). Od momentu przyjêcia Dyrektywy 86/609/EWG (3) Unia Europejska rozszerzy³a siê o nowe pañstwa. Pojawi³o siê szereg ró¿nic pomiêdzy poszczególnymi krajami w zakresie prawnej ochrony zwierz¹t dowiad-czalnych. Istniej¹ce ró¿nice mog¹ wp³yn¹æ na ograni-czenia w obrocie produktami i substancjami, przy wytwarzaniu których wykorzystuje siê zwierzêta do-wiadczalne. W celu zapewnienia w³aciwego funk-cjonowania rynku wewnêtrznego UE konieczna by³a nowelizacja stosownych regulacji prawnych. Równie¿ przes³ank¹ do zmiany prawa by³ postêp w zakresie wiedzy dotycz¹cej cierpienia zwierz¹t oraz czynników
wp³ywaj¹cych na ich dobrostan (5, 6, 8), dlatego Par-lament Europejski oraz Rada w trosce o poprawê losu zwierz¹t uzna³y za konieczne podwy¿szenie minimal-nych standardów ich ochrony.
Dyrektywa 2010/63/UE (2) podejmuje kwestie ochrony zwierz¹t wykorzystywanych zarówno do ce-lów naukowych, jak i edukacyjnych. Nie dotyczy m.in. nieeksperymentalnych praktyk weterynaryjnych, w tym badañ klinicznych i praktyk zootechnicznych. Usta-nawia zasady dotycz¹ce u¿ycia zwierz¹t w dowiad-czeniach oraz warunków ich utrzymania i opieki nad nimi. Reguluje dzia³alnoæ hodowców, dostawców i u¿ytkowników zwierz¹t dowiadczalnych oraz kwe-stie oceny i wydawania pozwoleñ na projekty z udzia-³em zwierz¹t dowiadczalnych. Odnosi siê zarówno do zwierz¹t u¿ytych w dowiadczeniu, jak i hodowa-nych wy³¹cznie po to, aby ich narz¹dy i tkanki mog³y byæ wykorzystywane w celach naukowych. Obejmuje ochron¹ zwierzêta wykorzystywane w dowiadcze-niach a¿ do chwili, gdy zostan¹ umiercone, wzglêd-nie umieszczone w nowym domu lub przywrócone do w³aciwego im rodowiska przyrodniczego b¹d sys-temu hodowlanego.
Ze wzglêdów etycznych zwierzêta jako istoty wra¿-liwe na ból i cierpienie powinny byæ u¿yte w ekspery-mentach tylko wtedy, jeli wyniki badañ mog¹ osta-tecznie przynieæ korzyci dla zdrowia ludzi i zwie-rz¹t, wzglêdnie dla poprawy rodowiska. Wykorzysta-nie zwierz¹t dowiadczalnych i opieka nad nimi pod-legaj¹ uznanym w skali miêdzynarodowej regu³om zast¹pienia (replacement), ograniczenia (reduction) i udoskonalenia (refinement) zasada 3R (13). W wie-tle przepisów dyrektywy 2010/63/UE (2) zasad¹ jest poddawanie zwierz¹t znieczuleniu zw³aszcza, gdy na-ra¿one s¹ one na powa¿ne uszkodzenia powoduj¹ce dotkliwy ból.
Dyrektywa 2010/63/UE (2) w porównaniu do po-przedniej (3) poszerza zakres ochrony zwierz¹t, obej-muj¹c oprócz krêgowców g³owonogi ze wzglêdu na ich zdolnoæ do odczuwania bólu, cierpienia i stresu lub trwa³ego uszkodzenia. Z tych samych powodów chronione s¹ równie¿ formy p³odowe ssaków w ostat-nim trymestrze ci¹¿y, a tak¿e wczeniejsze formy embrionalne i p³odowe, jeli pozostawi siê je przy ¿y-ciu po przekroczeniu 2/3 rozwoju embrionalnego. Po-nadto dyrektywa 2010/63/UE (2) definiuje podstawo-we pojêcia, takie jak: projekt, orodek, hodowca, do-stawca, u¿ytkownik. W stosunku do poprzedniej (3) nie definiuje dowiadczenia. Zamiast tego okrela pojêcie procedury, wprowadzaj¹c do jej definicji granicê minimalnego poziomu bólu równ¹ uk³uciu ig³¹ (2), co jest wa¿ne ze wzglêdów praktycznych przy kwalifikacji i ocenie projektów badawczych. Nowo-ci¹ jest te¿ wprowadzenie czterech kategorii procedur terminalne, ³agodne, umiarkowane i dotkliwe, za-le¿nie od stopnia ich inwazyjnoci i dotkliwoci.
Pochodzenie zwierz¹t dowiadczalnych musi byæ znane i udokumentowane, dlatego nie mo¿na
pozy-skiwaæ do dowiadczeñ zwierz¹t dzikich. Tak¿e zdzi-cza³e i zb³¹kane zwierzêta domowe, co do zasady, nie powinny byæ wykorzystywane w dowiadczeniach. Dyrektywa wprowadza szczególne ograniczenia od-nosz¹ce siê do wykorzystania zwierz¹t z rzêdu naczel-nych. Dotyczy to zw³aszcza ma³p cz³ekokszta³tnych, które charakteryzuj¹ siê zaawansowanymi cechami spo³ecznymi i behawioralnymi, a ich wykorzystanie w dowiadczeniach wywo³uje du¿e zaniepokojenie opinii publicznej. Ograniczenia dotycz¹ równie¿ wy-korzystania w dowiadczeniach przedstawicieli gatun-ków zagro¿onych, wymienionych w za³¹czniku A do rozporz¹dzenia Rady w sprawie ochrony gatunków dzikiej fauny i flory w drodze regulacji handlu nimi (12).
Nowa dyrektywa (2) jest wa¿nym krokiem na dro-dze do wyeliminowania zwierz¹t z eksperymentów prowadzonych dla celów naukowych i edukacyjnych i zast¹pienia ich metodami alternatywnymi. W arty-kule 13 dyrektywy zakazuje siê stosowania procedur, jeli na mocy prawodawstwa unijnego jest uznana inna metoda lub strategia testowania, pozwalaj¹ca na uzys-kanie odpowiednich wyników bez wykorzystania ¿ywych zwierz¹t. Dyrektywa (2) ma na celu promocjê rozwoju, walidacji i stosowania metod alternatywnych, które mog¹ zapewniæ co najmniej taki sam poziom informacji, jak uzyskiwany w procedurach z wykorzy-staniem zwierz¹t. Dostêpnoæ tych metod jest uzale¿-niona od postêpu wiedzy oraz rozwoju technologicz-nego. W wietle przepisów dyrektywy, pañstwa cz³on-kowskie Unii Europejskiej s¹ zobowi¹zane do utwo-rzenia unijnego laboratorium referencyjnego Wspól-nego Centrum Badawczego Komisji, które ma wspie-raæ i koordynowaæ stosowanie metod alternatywnych. Wybór metod i procedur dowiadczalnych ma bez-poredni wp³yw na dobrostan zwierz¹t wykorzysty-wanych w dowiadczeniach. Przy planowaniu do-wiadczenia z udzia³em zwierz¹t nale¿y kierowaæ siê zarówno kryterium osi¹gniêcia jak najbardziej zadowalaj¹cych wyników poznawczych, jak i tym, by powodowaæ jak najmniej bólu, cierpienia lub stresu. Minimalna liczba zwierz¹t wykorzystywanych w do-wiadczeniu musi byæ tak dobrana, by zapewnia³a uzys-kanie wiarygodnych wyników przy u¿yciu zwierz¹t o najni¿szej wra¿liwoci na ból i cierpienie z uwzglêd-nieniem skutków w postaci trwa³ego uszkodzenia oraz z zachowaniem optymalnej ekstrapolacji wyników badañ na gatunek docelowy. Jak niekiedy ryzykowne mo¿e byæ odnoszenie wyników badañ przeprowadzo-nych na jednym gatunku w stosunku do innego, wiad-cz¹ negatywne skutki w postaci szkodliwych dzia³añ ubocznych, a nawet zgonów, zwi¹zane z dopuszcze-niem do obrotu leków przeznaczonych dla danego ga-tunku zwierz¹t, ale badanych na zwierzêtach innego gatunku (8, 15).
Hodowcy, dostawcy i u¿ytkownicy zwierz¹t do-wiadczalnych mog¹ prowadziæ tê dzia³alnoæ po uzy-skaniu zgody w³aciwych w³adz. Zwierzêtom nale¿y
zapewniæ nale¿yte, w³aciwe gatunkowi warunki utrzy-mania, opiekê lekarza weterynarii, maj¹cego wiedzê specjalistyczn¹ w zakresie medycyny zwierz¹t labo-ratoryjnych. Novum wprowadzonym przepisami dy-rektywy 2010/63/UE (2) jest powo³anie organu do-radczego ds. dobrostanu zwierz¹t. Organ doradczy przekazuje osobom zajmuj¹cym siê zwierzêtami do-wiadczalnymi informacje i porady dotycz¹ce pozy-skiwania, utrzymywania i dobrostanu zwierz¹t oraz ich wykorzystania zgodnie z zasad¹ 3R, a tak¿e ledzi postêpy i wyniki projektów. Dokumentacja porad or-ganu doradczego i jego decyzji musi byæ przechowy-wana przez 3 lata i udostêpniana w³aciwym jednost-kom podczas kontroli.
Podstaw¹ wydania zezwolenia na wykonanie do-wiadczenia z udzia³em zwierz¹t jest kompleksowa ocena projektu badawczego, uwzglêdniaj¹ca etyczny aspekt wykorzystania zwierz¹t zgodnie z zasadami 3R oraz zastosowanie nowych, naukowych technik do-wiadczalnych. Ka¿dorazowe wykorzystanie zwierzê-cia w procedurze musi byæ poddane ocenie pod wzglê-dem znaczenia naukowego, edukacyjnego, przydat-noci oraz istotprzydat-noci wyników badañ. Prawdopodob-ne szkody, które mog¹ zostaæ wyrz¹dzoPrawdopodob-ne zwierzêtom, powinny byæ zrównowa¿one przez oczekiwane korzy-ci wynikaj¹ce z badañ. Ocena projektu musi byæ bez-stronna, niezale¿na od oceny dokonanej przez osoby zaanga¿owane w badaniach. Nowoci¹ wprowadzon¹ przepisami dyrektywy 2010/63/UE (2) jest ocena re-trospektywna projektu badawczego, która jest obo-wi¹zkowa przy procedurach dotkliwych, natomiast procedury ³agodne i terminalne mog¹ byæ z niej zwol-nione. W ocenie retrospektywnej bierze siê pod uwa-gê szkody wyrz¹dzone zwierzêtom, dotkliwoæ pro-cedur, elementy wdra¿ania zasad 3R oraz skutecznoæ realizacji celów projektu. Przepisy dyrektywy wyma-gaj¹ od u¿ytkowników zwierz¹t wykorzystywanych w dowiadczeniach sporz¹dzania i publikacji nietech-nicznych streszczeñ projektu badawczego, w których bêd¹ podawane syntetyczne informacje dotycz¹ce licz-by i rodzaju zwierz¹t, zgodnoci z wymogami 3R oraz przewidywane szkody i korzyci.
Przyjêcie dyrektywy 2010/63/UE jest konsekwen-cj¹ uznania dobrostanu zwierz¹t za jedn¹ z wa¿nych wartoci respektowanych w krajach unijnych, co jest zapisane w art. 13 Traktatu Lizboñskiego o Funkcjo-nowaniu Unii Europejskiej (14).
Prawna ochrona zwierz¹t dowiadczalnych w Polsce
Pierwsze regulacje dotycz¹ce prawnej ochrony zwie-rz¹t dowiadczalnych powsta³y wraz z Rozporz¹dze-niem Prezydenta RP z 22 marca 1928 r. o ochronie zwierz¹t (9). By³ to akt prawny rangi ustawowej, jak na ówczesne czasy doæ postêpowy, dopuszczaj¹cy przeprowadzenie dowiadczeñ na zwierzêtach, o ile dokonywane s¹ przez uprawnione osoby i konieczne w powa¿nych pracach i badaniach naukowych.
Roz-porz¹dzenie zakazywa³o znêcania siê nad zwierzêta-mi, w tym dokonywania na nich operacji nieodpowied-nimi narzêdziami i bez zachowania koniecznej ostro¿-noci i oglêdostro¿-noci w celu zaoszczêdzenia im zbytnie-go bólu (9).
Prawna ochrona zwierz¹t w Polsce ma charakter ewolucyjny (9, 10). Obowi¹zuj¹ce przepisy z 1928 r. zosta³y zast¹pione przez ustawê z dnia 21 sierpnia 1997 r. o ochronie zwierz¹t (16). Wychodz¹c z za³o-¿enia, ¿e zwierzê nie jest rzecz¹, ustawa mia³a na celu uregulowanie postêpowania cz³owieka ze zwierzêta-mi, równie¿ w odniesieniu do zwierz¹t dowiadczal-nych, które powinny byæ traktowane jako istoty zdol-ne do odczuwania cierpienia i bólu. W ustawie zdefi-niowano pojêcie dowiadczenie, jako wykorzysta-nie zwierzêcia do celów naukowych lub dydaktycz-nych, mog¹ce u niego spowodowaæ uszkodzenie cia³a lub inne zaburzenia zdrowotne, w tym ból, cierpienie, lêk (16). Do tej ustawy wydano kilka aktów wykonaw-czych. Na podstawie stosownego rozporz¹dzenia (11) powo³ano w 1999 r. Krajow¹ Komisjê Etyczn¹ ds. Dowiadczeñ na Zwierzêtach, a w 2000 r. lokalne komisje etyczne, które zajmuj¹ siê przede wszystkim wydawaniem opinii o dopuszczalnoci badañ na zwie-rzêtach.
Kolejnym etapem tworzenia prawnej ochrony zwie-rz¹t w Polsce by³a ustawa z dnia 21 stycznia 2005 r. o dowiadczeniach na zwierzêtach (17), która mia³a na celu dostosowanie polskiego prawa do przepisów unijnych zawartych w dyrektywie 86/609/EWG (3). W ustawie okrelono definicje dowiadczenia oraz in-nych podstawowych pojêæ zwi¹zain-nych z eksperymen-tami. Sprecyzowano, jakie zwierzêta i w jaki sposób mog¹ byæ wykorzystane w dowiadczeniach, okrelo-no warunki utrzymywania zwierz¹t dowiadczalnych. Dowiadczenia i testy na zwierzêtach mog¹ byæ prze-prowadzane wy³¹cznie w uprawnionych jednostkach naukowych. Aktualny wykaz takich jednostek jest podawany do publicznej wiadomoci przez ministra w³aciwego do spraw nauki. Dowiadczenia w jednost-kach dowiadczalnych mog¹ byæ realizowane wy³¹cz-nie przez osoby posiadaj¹ce kwalifikacje w tym za-kresie oraz zezwolenie indywidualne wydane przez kierownika jednostki.
Nadzór nad przestrzeganiem przepisów ustawy (17) powierzono komisjom etycznym ds. dowiadczeñ na zwierzêtach oraz Inspekcji Weterynaryjnej. Dowiad-czenie mo¿e byæ wykonane po uzyskaniu zgody lo-kalnej komisji etycznej. W przypadku negatywnej opi-nii instancj¹ odwo³awcz¹ pozostaje Krajowa Komisja Etyczna ds. Dowiadczeñ na Zwierzêtach. Ustawa (17) rozszerzy³a kompetencje i zadania lokalnych komisji etycznych, które mog¹ kontrolowaæ sposób realizacji dowiadczeñ i ich zgodnoæ z zatwierdzonym projek-tem. W ramach nadzoru cz³onkowie lokalnej komisji etycznej maj¹ prawo wstêpu do wszelkich obiektów i pomieszczeñ, w których przeprowadzane s¹ dowiad-czenia.
Przyjêta w dniu 22 wrzenia 2010 r. dyrektywa w sprawie ochrony zwierz¹t wykorzystywanych do ce-lów naukowych (2), zgodnie z jej art. 63, zastêpuje dyrektywê 86/609/EWG (3). Przyjêcie dyrektywy 2010/63/UE wymusza dostosowanie polskiego prawa do regulacji unijnych. Konieczna bêdzie nowelizacja ustawy o dowiadczeniach na zwierzêtach (17). Okres przewidziany na dostosowanie przepisów polskiego prawa z zakresu ochrony zwierz¹t dowiadczalnych skoñczy siê 10 listopada 2012 r., natomiast wdro¿enie dyrektywy 2010/63/UE musi nast¹piæ z dniem 1 stycz-nia 2013 r. Pañstwa cz³onkowskie UE mog¹ utrzymy-waæ regulacje, s³u¿¹ce zapewnieniu szerszej i dalej id¹cej ochrony zwierz¹t dowiadczalnych ni¿ przepi-sy zawarte w dyrektywie, o ile nie ograniczaj¹ swobo-dy obrotu zwierzêtami i produktami art. 2 swobo- dyrekty-wy 2010/63/UE.
Pimiennictwo
1.Decyzja Rady 1999/575/WE z dnia 23 marca 1998 r. dotycz¹ca zawarcia przez Wspólnotê Europejsk¹ konwencji w sprawie ochrony zwierz¹t krêgo-wych wykorzystywanych do celów dowiadczalnych i innych celów nauko-wych (Dz. Urz. WE L 222 z 24.08.1999, s. 29).
2.Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2010/63/UE z dnia 22 wrze-nia 2010 r. w sprawie ochrony zwierz¹t wykorzystywanych do celów nauko-wych (Dz. Urz. WE L 276 z 20.10.2010, s. 33).
3.Dyrektywa Rady 86/609/EWG z dnia 24 listopada 1986 roku, w sprawie zbli¿ania przepisów ustawowych, wykonawczych i administracyjnych pañstw cz³onkowskich dotycz¹cych ochrony zwierz¹t wykorzystywanych do celów dowiadczalnych i innych celów naukowych (Dz. Urz. WE L 358 z 18.12. 1986, s. 1, ze zmianami).
4.Europejska Konwencja w sprawie ochrony zwierz¹t krêgowych wykorzysty-wanych do celów dowiadczalnych i innych celów naukowych. Nr 123 Rada Europy, Strasburg 1986 r. (Dz. Urz. WE L 222 z 24.08.1999, s. 29). 5.Ko³acz R.: Dobrostan zwierz¹t a postêp genetyczny. Przegl. Hod. 2006,
9/2006, 8-1.
6.Ko³acz R., Bodak E.: Dobrostan zwierz¹t i kryteria jego oceny. Medycyna Wet. 1999, 55, 147-154.
7.Malinowska T.: Regulacje i definicje prawne dotycz¹ce dowiadczeñ na zwie-rzêtach. Medycyna Wet. 2010, 66, 9-12.
8.Mroczkowski S.: Cierpienie zwierz¹t dowiadczalnych. Przegl. Hod. 2009, 1/2009, 1-3.
9.Mroczkowski S.: Dowiadczenia na zwierzêtach w aspekcie prawnym. Przegl. Hod. 1996, 3/1996, 1-2.
10.Mroczkowski S.: Ochrona zwierz¹t w wietle prawa. Rocz. Nauk. PTZ 2005, 1, suplement 2, 37-51.
11.Rozporz¹dzenie Rady Ministrów z dnia 21 kwietnia 1999 roku w sprawie Krajowej Komisji Etycznej do Spraw Dowiadczeñ na Zwierzêtach oraz lokalnych komisji etycznych do spraw dowiadczeñ na zwierzêtach (Dz. U. Nr 38, poz. 361 z dnia 28 kwietnia 1999, z pó. zmianami).
12.Rozporz¹dzenie Rady (WE) nr 338/97 z dnia 9 grudnia 1996 r. w sprawie ochrony gatunków dzikiej fauny i flory w drodze regulacji handlu nimi (Dz. Urz. L 61 z 03.03.1997, s. 1).
13.Rusell W. M. S., Burch R. L.: The Principles of Humane Experimental Tech-nique. Methuen, London 1959.
14.Traktat o Funkcjonowaniu Unii Europejskiej.(Dz. Urz. U. E. C 83, z 30.03. 2010, s. 47).
15.Turlejski K.: Etyka badañ naukowych w relacji do ca³oci stosunków cz³o-wieka do zwierz¹t i przyrody. V spotkanie Przewodnicz¹cych Lokalnych Komisji Etycznych, Warszawa, 11-12 maja 2010 r.
16.Ustawa z dnia 21 sierpnia 1997 roku o ochronie zwierz¹t (Dz. U. Nr 111, poz. 724).
17.Ustawa z dnia 21 stycznia 2005 roku o dowiadczeniach na zwierzêtach (Dz. U. Nr 33, poz. 289 z pó. zmianami).
Adres autora: prof. dr hab. in¿. S³awomir Mroczkowski, ul. Rudzikowa 9, 85-436 Bydgoszcz; e-mail: mroslav@utp.edu.pl
