Medycyna Wet. 2006, 62 (1) 24
Artyku³ przegl¹dowy Review
Choroby narz¹dów dodatkowych oka u zwierz¹t domowych s¹ czêstym problemem w okulistyce wete-rynaryjnej. Do najczêciej spotykanych patologii tych narz¹dów nale¿¹: podwiniêcie powiek (11, 16, 29), wywiniêcie powiek (31), nieprawid³owoci wzrostu rzês (ektopia, dwurzêdnoæ, trójrzêdnoæ) (17), roz-szczep powieki trzeciej, brak pigmentacji wolnego brzegu powieki, wyd³u¿enie wolnego brzegu powieki (20), wypadniêcie gruczo³u powierzchownego powie-ki trzeciej (22), skrzydlik, skórzak (11), zapalenia spo-jówki (2), stenoza punktów ³zowych, brak punktu ³zo-wego, brak kanalików ³zowych, przetoki woreczka ³zowego, zamkniêcie ujcia przewodu nosowo-³zowe-go (8). Dobra znajomoæ anatomii prawid³owej narz¹-dów dodatkowych oka u zwierz¹t domowych jest bar-dzo wa¿na przy rozpoznaniu, leczeniu i prognozowa-niu przebiegu oraz skutków stanów patologicznych. Do narz¹dów dodatkowych oka nale¿¹ powieki (pal-pebrae), spojówka (tunica conjunctiva), narz¹d ³zo-wy (apparatus lacrimalis), miênie ga³ki ocznej (mus-culi bulbi) oraz powiêzie oczodo³owe (fasciae orbita-les).
Powieki (palpebrae) s¹ ruchomymi fa³dami skóry i b³ony luzowej, chroni¹cymi ga³kê oczn¹. Wyró¿nia-my powiekê górn¹ (palpebra superior) i powiekê dol-n¹ (palpebra inferior), które swoimi brzegami ograni-czaj¹ szparê powiekow¹ (rima palpebrarum). Górny i dolny brzeg powieki ³¹cz¹ siê ze sob¹ nosowo i skro-niowo, tworz¹c ze spoid³em bocznym powiek (com-missura palpebrarum lateralis) i spoid³em przyrod-kowym powiek (commissura palpebrarum medialis), zaokr¹glony przyrodkowy i ostry boczny k¹t oka
(an-gulus oculi medialis, an(an-gulus oculi lateralis). U zwie-rz¹t domowych przyrodkowy i boczny k¹t oka przy-mocowany jest do brzegu oczodo³u przy pomocy wiê-zad³a powiekowego przyrodkowego i wiêwiê-zad³a po-wiekowego bocznego (ligamentum palpebrale media-le, ligamentum palpebrale laterale). Powierzchnia zewnêtrzna obu powiek pokryta jest delikatnie ow³o-sion¹ skór¹ (pies, kot, koñ, koza, owca, byd³o) lub po-zbawiona w³osów (winia), w której tkwi najczêciej kilka w³osów czuciowych. Przy wolnym brzegu po-wieki górnej i dolnej wyró¿niamy krawêd przedni¹ i tyln¹ powiek (limbus palpebralis anterior, limbus pal-pebralis posterior). W pierwszej z nich osadzone s¹ mniej lub bardziej d³ugie sztywne w³osy rzêsy (ci-lia), a w drugiej znajduj¹ siê ujcia gruczo³ów tarcz-kowych (glandulae tarsales) (gruczo³y Meiboma); u konia w powiece górnej w iloci 45-50, w powiece dolnej 30-35 (23); u psa w obu powiekach 20-40 (7). Gruczo³y tarczkowe u wini s¹ s³abiej rozwiniête ni¿ u innych zwierz¹t domowych, w powiece dolnej s¹ one mniejsze ni¿ w powiece górnej (13). Rzêsy wystêpuj¹ w obu powiekach u zwierz¹t rolino¿ernych, natomiast brak ich w powiece dolnej u zwierz¹t miêso¿ernych i wszystko¿ernych. Zr¹b powieki górnej i dolnej sta-nowi tarczka górna i dolna (tarsus superior, tarsus in-ferior), które nadaj¹ brzegom powiek pewn¹ sztyw-noæ i wytrzyma³oæ (3, 4, 7, 9, 12, 13, 21-24).
Spojówka (tunica conjunctiva) to bladoró¿owa b³o-na luzowa pokrywaj¹ca wewnêtrzn¹ (doga³kow¹) powierzchniê powieki górnej i dolnej, jako spojówka powiek (tunica conjunctiva palpebrarum). Rozpoczy-na siê oRozpoczy-na przy tylnej krawêdzi powiek i przechodzi
Analiza morfologiczna narz¹dów dodatkowych oka
zwierz¹t domowych
JOANNA KLEÆKOWSKA-NAWROT
Zak³ad Anatomii Zwierz¹t Katedry Anatomii i Histologii Wydzia³u Medycyny Weterynaryjnej AR, ul. Ko¿uchowska 1/3, 51-631 Wroc³aw
Kleækowska-Nawrot J.
Morphological analysis of the accessory organs of the eye in domestic animals
Summary
Diseases of the accessory organs of the eye remain a grave problem in veterinary ophthalmology. The acces-sory organs of the eye protect the eyeball against external factors, as well as enabling it proper rotation and vision. Pathological processes more and more frequently disturb ophthalmologic practice of veterinary doctors. The paper was designed to review the anatomy of the accessory organs of the eye: the lids, the conjunctiva, the third eyelid, the superficial and deep glands of the third eyelid, the lacrimal apparatus and the orbital fasciae in domestic animals. Such a compilation may help to conduct surgery in veterinary ophthalmology.
Medycyna Wet. 2006, 62 (1) 25
nastêpnie do sklepienia spojówki górnego i dolnego, gdzie zachodzi na ga³kê oczn¹, przykrywaj¹c brzeg rogówki i twardówki, jako spojówka ga³ki ocznej (tu-nica conjunctiva bulbi). Spojówka ogranicza worek spojówki (saccus conjunctivae), do którego otwieraj¹ siê przewodziki odprowadzaj¹ce (ductuli excretorii) gruczo³ów ³zowych w skroniowym k¹cie oka (3, 4, 6, 9, 23, 24).
Powieka trzecia (palpebra tertia) jest fa³dem spo-jówki po³o¿onym w przyrodkowym (donosowym) k¹cie oka (3, 4, 7, 25, 28, 27, 30). Powieka trzecia ma woln¹ krawêd (brzeg), dwie powierzchnie (ga³kow¹ i powiekow¹) oraz podstawê (wyrostek), posiadaj¹c¹ dwa sklepienia powiekowe i ga³kowe (1). Powieka trzecia utworzona jest z fa³du tkanki ³¹cznej, podpar-tej chrz¹stk¹ i przylegaj¹cej do przedniej powierzchni ga³ki ocznej. Wystêpuj¹ znaczne ró¿nice w kszta³cie chrz¹stki trzeciej powieki u zwierz¹t domowych. Chrz¹stka u psa sk³ada siê z podstawy przyjmuj¹cej wygl¹d sto¿ka oraz krawêdzi wolnej, który jest w kszta³cie ro¿ka z wystaj¹cym rogiem (28). Jak po-daje Constantinescu i wsp. (3, 4), chrz¹stka powieki trzeciej u kota sk³ada siê z szerokiego wyrostka, który w okolicy bli¿szego koñca ma kszta³t wios³a, zwê¿a-j¹cego siê w kierunku koñca dalszego. Krawêd wol-na przypomiwol-na odwrócon¹ literê S (28). Wed³ug Nuyt-tensa i wsp. (25) oraz Thompsona (30), podobnie jak u psa, chrz¹stka u kota ma kszta³t litery T. U wini i byd³a chrz¹stka ta ma kszta³t kotwicy. Podstawa chrz¹stki w koñcu dalszym jest szeroka, zwê¿aj¹c siê w kierunku bli¿szym. Ramiê dogrzbietowe krawêdzi wolnej jest d³u¿sze od ramienia dobrzusznego (28). Chrz¹stka powieki trzeciej u ma³ych prze¿uwaczy roz-ci¹ga siê w kierunku dalszym, wygl¹da jak pa³eczka o lekko zakrzywionym kszta³cie, zakoñczona owaln¹ p³ytk¹. Krawêd wolna ma kszta³t ro¿ka (28). Chrz¹st-ka powieki trzeciej ma wyj¹tkow¹ budowê u konia. Podstawê chrz¹stki otacza gruba warstwa tkanki t³usz-czowej, która nadaje jej kszta³t szerokiego prêcika. Krawêd wolna przyjmuje charakterystyczny wygl¹d haka. Jej brzuszna ga³¹ podtrzymuje wolny brzeg trze-ciej powieki, ramiê dogrzbietowe za posiada du¿e wciêcie, które nadaje mu kszta³t trójk¹ta (28).
Gruczo³ powierzchowny powieki trzeciej (glan-dula superficialis) nale¿y do gruczo³ów ³zowych do-datkowych, którego wydzielina wchodzi w sk³ad fil-mu ³zowego pokrywaj¹cego przedni¹ powierzchniê ga³ki ocznej. Le¿y on na powiekowej stronie chrz¹st-ki powiechrz¹st-ki trzeciej w miejscu trzonu chrz¹stchrz¹st-ki (23). Jak podaje Martin (21), u wini gruczo³ powierzchow-ny obejmuje chrz¹stkê powieki trzeciej w postaci pier-cienia. Gruczo³ powierzchowny powieki trzeciej u ko-nia ma 19 mm d³ugoci i 11 mm szerokoci (5). U ko-nia i kota wydzielina tego gruczo³u ma charakter su-rowiczy, u prze¿uwaczy mieszany, natomiast u wini luzowy (23). U wini gruczo³ ten ma 15 mm d³ugoci i 4 mm gruboci (13).
Gruczo³ g³êboki powieki trzeciej (glandula pro-funda) zwany jest tak¿e gruczo³em Hardera od nazwis-ka odkrywcy Jacoba Hardera (1694). Ma on u wini strukturê p³acikow¹, po³o¿ony jest wewn¹trz perior-bity na przyrodkowej cianie oczodo³u. Wnêka gru-czo³u i przyrodkowa dolna krawêd grugru-czo³u le¿¹ w zag³êbieniu periorbity w dole miêniowym przy grzebieniu oczodo³owym. Górna krawêd przyrod-kowa przebiega oko³o 0,5 cm poni¿ej otworu sitowe-go. Krawêd przyrodkowa górna i dolna ³¹cz¹ siê, tworz¹c przyrodkowy dogrzbietowy wierzcho³ek. Przyrodkowa górna krawêd gruczo³u po³¹czona jest z wnêk¹ krawêdzi¹ przedni¹. Gruczo³ Hardera u wini ma oko³o 2,5 cm d³ugoci i w najszerszym miejscu 1,5 cm szerokoci (19). Przednia krawêd gruczo³u jest wypuk³a. Powierzchnia gruczo³u jest g³adka (21).
Miêsko ³zowe (caruncula lacrimalis). W przyrod-kowym k¹cie oka le¿y miêsko ³zowe. U byd³a i konia ma ono wielkoæ grochu. U psa pod miêskiem ³zo-wym znajduje gruczo³ miêska ³zowego (21, 23).
Gruczo³ ³zowy (glandula lacrimalis) po³o¿ony jest wewn¹trz periorbity w dogrzbietowo-skroniowym k¹-cie oka na ga³ce ocznej. U byd³a podzielony jest on na dwie czêci: grubsz¹ i wê¿sz¹, które czêsto s¹ ze sob¹ rozdzielone (23). Ma on 6,0-7,0 cm d³ugoci, 3,5 cm szerokoci i 10,0 mm gruboci (5). Gruczo³ ³zowy u wini ma kszta³t trójk¹tny. Podstawa trójk¹ta le¿y w pobli¿u sklepienia górnego spojówki, wierzcho³ek za skierowany jest w stronê wierzcho³ka oczodo³u (13).
Przewodziki odprowadzaj¹ce (ductuli excretorii) to struktury odprowadzaj¹ce wydzielinê ³zow¹ w po-bli¿u sklepienia górnego spojówki do worka spojów-kowego. U konia wystêpuje od 12 do 16 przewodzi-ków (5), u byd³a 6-8 du¿ych i kilka ma³ych (23), a u wini od 5 do 6 (13).
Punkty ³zowe (puncta lacrimalia). Drogi odprowa-dzaj¹ce ³zy zaczynaj¹ siê w pobli¿u miêska ³zowego dwoma punktami ³zowymi. S¹ to otwory le¿¹ce w s¹-siedztwie krawêdzi tylnej powieki górnej i dolnej (23, 24). U kota punkty ³zowe maj¹ 5,0 mm d³ugoci i 0,1 mm szerokoci (18), u owcy punkty ³zowe s¹ szczelinowate, d³ugoci 1,5-2,0 mm (14). U wini brak jest punktu ³zowego w powiece dolnej, poniewa¿ dol-ny kanalik ³zowy jest lepo zakoñczodol-ny (13, 23).
Kanaliki ³zowe (canaliculi lacrimales) rozpoczy-naj¹ siê w punktach ³zowych powieki górnej i dolnej. U kota kanaliki ³zowe maj¹ szerokie wiat³o i s¹ d³u-goci oko³o 3,0 mm (18), u owcy maj¹ one oko³o 7,0 mm d³ugoci (14). Po krótkim przebiegu oba ka-naliki ³zowe ³¹cz¹ siê, tworz¹c woreczek ³zowy (8, 23). Woreczek ³zowy (saccus lacrimalis). Po³o¿ony jest w dole woreczka ³zowego koci ³zowej. Woreczek ³zo-wy nie ³zo-wystêpuje u wini (13, 21, 23). U kota jest on w kszta³cie lejka i ma 1,5 mm rednicy (18), u owcy 6,0 mm d³ugoci i 5,0 mm szerokoci (14).
Przewód nosowo-³zowy (ductus nasolacrimalis). Pocz¹tek przewodu nosowo-³zowego zaczyna siê
Medycyna Wet. 2006, 62 (1) 26
w woreczku ³zowym, ci¹gnie siê jako cienka rurka przez kostny kana³ koci ³zowej, a nastêpnie przebie-ga w rowku ³zowym po wewnêtrznej powierzchni koci szczêkowej, poprzez jamê nosow¹ do przedsion-ka jamy nosowej (7, 23). U kota kostny przewód no-sowo-³zowy stanowi oko³o 1/3 ca³kowitej d³ugoci ka-na³u ³zowego, biegnie on prostopadle na wysokoci 2. zêba przedtrzonowego, gdzie zagina siê pod k¹tem 90 stopni i kieruje siê równolegle w rowku ³zowym koci szczêkowej, gdzie uchodzi w przedsionku nosa albo w przewodzie nosowym dobrzusznym (8, 18). U psa przewód ten biegnie najpierw w kostnym kana-le ³zowym koci ³zowej, a nastêpnie jako b³oniasty przewód nosowo-³zowy przebiega w rowku ³zowym koci szczêkowej i wzd³u¿ brzusznej chrz¹stki bocz-nej ciany nosa, gdzie uchodzi dobrzusznie od fa³dów skrzyd³owych w pigmentowanej czêci b³ony lu-zowej lub czêci skórnej przedsionka nosa (7, 23). Ujcie przewodu zamyka fa³d b³ony luzowej zwany fa³dem ³zowym (plica lacrimalis), który uniemo¿liwia przedostanie siê powietrza z nosa do dróg ³zowych (8). Jak podaje Garncarz (10), u psów mesocephalicznych i dolichocephalicznych ujcie nosowe przewodu umiej-scowione jest na brzuszno-bocznej cianie przewodu nosowego pod fa³dem skrzyd³owym. Czasami prze-wód ten mo¿e mieæ dodatkowy otwór po stronie przy-rodkowej na wysokoci k³a. U psów brachyocepha-licznych ujcie to ma zmienne umiejscowienie, np.: wewn¹trz tylnej czêci jamy nosowej, a nawet we-wn¹trz jamy ustnej. U owcy przednia czêæ przewodu nosowo-³zowego d³ugoci 45-48 mm biegnie w kost-nym kanale koci ³zowej, rodkowa czêæ o d³ugoci 47-50 mm biegnie w rowku ³zowym koci szczêko-wej, dolnie do dobrzusznej ma³¿owiny nosowej. Czêæ koñcowa przewodu d³ugoci 13-15 mm biegnie w fa³-dzie skrzyd³owym przykryta przez chrz¹stkê brzusz-no-boczn¹. Ujcie nosowe znajduje siê w bocznej cia-nie nozdrzy oko³o 15 mm od dogrzbietowego k¹ta noz-drzy (14). Przewód nosowo-³zowy u byd³a mierzy od 12,0 do 15,0 cm d³ugoci, jego ujcie znajduje siê na bocznej czêci przedsionka jamy nosowej (5). U ko-nia przewód nosowo-³zowy jest ró¿nej d³ugoci od 24 cm (6. miesi¹c ¿ycia postnatalnego) do 29 cm (w wieku dojrza³ym) (26).
Miênie ga³ki ocznej (musculi bulbi). Zwane s¹ tak-¿e miêniami zewnêtrznymi lub poruszaj¹cymi ga³kê oczn¹, nale¿¹ do nich 4 miênie proste: dogrzbietowy, dobrzuszny, przyrodkowy, boczny, 2 miênie skone: dogrzbietowy i dobrzuszny oraz miêsieñ wci¹gacz ga³ki ocznej (25). Miênie proste po³o¿one s¹ wokó³ nerwu wzrokowego, na brzegu kana³u wzrokowego, przy wierzcho³ku sto¿ka periorbity. Ich przyczep po-cz¹tkowy jest w piercieniu ciêgnistym wspólnym. Miênie biegn¹ ku przodowi dogrzbietowo, przyrod-kowo, bocznie i dobrzusznie. Przyczep koñcowy miê-ni prostych le¿y za rówmiê-nikiem ga³ki ocznej, na jej twar-dówce w ró¿nej odleg³oci od brzegu rogówki (6, 7, 9, 13, 23).
Miêsieñ skony dogrzbietowy wychodzi na obrze-¿u dogrzbietowo-przyrodkowego kana³u wzrokowe-go, biegnie wewn¹trz periorbity, przechodzi miêdzy miêniem prostym dogrzbietowym a prostym przyrod-kowym. W okolicy górnej czêci oczodo³u tworzy cien-kie ciêgno, przechodz¹ce przez bloczek, które nastêp-nie biegnastêp-nie pod ciêgnem miênia prostego dogrzbie-towego. Dalej przechodzi w poprzek ga³ki ocznej i umiejscawia siê pod ciêgnem koñcowym miênia prostego bocznego (6, 7, 9, 13, 23).
Miêsieñ skony dobrzuszny bierze pocz¹tek w dole miêniowym koci ³zowej. Otacza nastêpnie ga³kê oczn¹ od strony dobrzusznej, poprzecznie do jej osi zewnêtrznej, przebiega dobrzusznie przez miêsieñ prosty dobrzuszny, wznosi siê dogrzbietowo do po-wierzchni skroniowej ga³ki ocznej i koñczy siê na twar-dówce w pobli¿u miênia prostego bocznego (6, 7, 9, 13, 23).
Miêsieñ wci¹gacz ga³ki ocznej, podobnie jak miê-nie proste otacza nerw wzrokowy, a jego przyczep pocz¹tkowy umiejscowiony jest na krawêdzi kana³u wzrokowego, u wierzcho³ka sto¿ka periorbity. U zwie-rz¹t domowych wszystko¿ernych i rolino¿ernych sta-nowi on zwart¹ strukturê zamykaj¹c¹ w sobie nerw wzrokowy, tworz¹c rodzaj sto¿ka miêniowego. U zwierz¹t miêso¿ernych miêsieñ ten sk³ada siê z czte-rech rozdzielonych p³askich powrózków miêniowych: dogrzbietowo-bocznego, dogrzbietowo-przyrodkowe-go, dobrzuszno-bocznego i dobrzuszno-przyrodkowe-go. Powrózki miêniowe le¿¹ pomiêdzy miêniami prostymi ga³ki ocznej (6, 7, 9, 13, 23).
Powiêzie oczodo³owe (fasciae orbitales). Po³o¿e-nie ga³ki ocznej w oczodole utrzymuj¹ wiêzad³a i ota-czaj¹ce j¹ powiêzie oczodo³owe. Wyró¿niamy wród nich powiê oczodo³ow¹ i miêniow¹. Powiê oczo-do³owa rozci¹ga siê od szczytu do brzegów oczodo³u. Warstwa powiêzi otaczaj¹ca przedni¹ czêæ ga³ki ocznej jest przymocowana do brzegów oczodo³u i miejscami zagêszcza siê, tworz¹c tzw. wiêzad³a ha-muj¹ce, których funkcj¹ jest ograniczenie czynnoci ka¿dego miênia ga³ki ocznej. Odcinek powiêzi obej-muj¹cy tyln¹ czêæ ga³ki ocznej i po³o¿ony na ze-wnêtrznej i weze-wnêtrznej powierzchni lejka miênio-wego nosi nazwê pochewki ga³ki ocznej (pochewka Tenona). Powiê oczodo³owa jest przed³u¿eniem opo-ny twardej, przechodz¹cej przez kana³ wzrokowy. Przy brzegu kana³u wzrokowego opona twarda dzieli siê na dwie blaszki: blaszka zewnêtrzna przylega mocno do koci oczodo³u, stanowi¹c okostn¹ oczodo³u. Czêæ powiêzi zamykaj¹cej oczodó³ nazywamy przegrod¹ oczodo³ow¹. Natomiast blaszka wewnêtrzna dzieli siê na dwie warstwy pokrywaj¹ce zewnêtrzn¹ i wewnêtrz-n¹ powierzchniê miêni ga³ki ocznej (3, 7, 9, 23). Po-wiê miêniowa dzieli siê na 3 powiêzie: poPo-wiê po-wierzchown¹, która tkwi rostralnie w przegrodzie oczodo³u, ³¹cz¹c siê z podstaw¹ powieki trzeciej; po-wiê rodkowa wychodzi z r¹bka rogówki i okrywa ga³kê oczn¹. Miêdzy miêniami tworzy ona
przegro-Medycyna Wet. 2006, 62 (1) 27
dy, które ³¹cz¹ siê z powiêzi¹ g³êbok¹; powiê g³êbo-ka wychodzi z r¹bg³êbo-ka rogówki tylnie do powiêzi rod-kowej. Powiê ta przylega do miêni prostych i sko-nych ga³ki ocznej. W czêci przedniej ga³ki ocznej jest ona po³¹czona z g³êbiej le¿¹c¹ powiêzi¹ oczodo³ow¹ (3, 7, 9, 23).
Cia³o t³uszczowe oczodo³u (corpus adiposum or-bitae). Wyró¿niamy dwa cia³a t³uszczowe oczodo³u: cia³o t³uszczowe zewnêtrzne okostnej oczodo³u (cor-pus adiposum extraperiorbitale), które otacza okost-n¹ oczodo³u od zewokost-n¹trz, oraz cia³o t³uszczowe we-wnêtrzne okostnej oczodo³u (corpus adiposum intra-periorbitale), które po³o¿one jest wewn¹trz periorbity i wype³nia ono przestrzenie miêdzy miêniami prosty-mi i skonyprosty-mi a powiêziaprosty-mi ga³ki ocznej (3, 4, 9, 12). Okulistyka weterynaryjna jest szybko rozwijaj¹c¹ siê specjalnoci¹ kliniczn¹. W praktyce weterynaryj-nej choroby narz¹dów dodatkowych oka wystêpuj¹ równie czêsto, jak choroby ga³ki ocznej. Ró¿norod-noæ stanów patologicznych narz¹dów dodatkowych oka, ich rozpoznanie, leczenie i prognozowanie prze-biegu leczenia wymaga od lekarzy weterynarii dobrej znajomoci anatomii prawid³owej.
Pimiennictwo
1.Acheson G. H.: The topographical anatomy of the smooth muscle of the cats nictitating membrane. Anat. Rec. 1938, 3, 297-311.
2.Bedford P. G. C.: Suche zapalenie rogówki i spojówki u psów. Mag. Wet. 2004, 87, 5-7.
3.Constantinescu G. M., McClure R. C.: Anatomy of the orbital fasciae and third eyelid in dogs. Am. J. Vet. Res. 1990, 2, 260-263.
4.Constantinescu G. M., Moore C. P.: Clinical anatomy of the eyelids for small animal. Wien. Tierärztl. Mschr. 1998, 7, 229-232.
5.Diesem C.: Gross anatomic structure of equine and bovine orbit and its con-tens. Am. J. Vet. Res. 1968, 9, 1769-1781.
6.Dyce K. M., Sack W. O., Wensing C. J. C.: Texbook of veterinary anatomy. Saunders W. B. Company. Philadelphia, London, New York, St. Louis, Syd-ney, Toronto 1996.
7.Evans H.: Millers anatomy of the dog. Saunders W. B. Company. Philadel-phia, London, Toronto, Montreal, Sydney, Tokyo 1993.
8.Felsmann M., Felsmann M. Z.: Niedro¿noci dróg ³zowych u psów i kotów obserwacje w³asne. Mag. Wet. 1996, 25, 392-396.
9.Frewein J., Vollmerhaus B.: Anatomie von Hund und Katze. Blackwell Wis-senschafts-Verlag. Berlin 1994.
10.Garncarz J.: Metody kontroli dro¿noci przewodu nosowo-³zowego u psów. Mag. Wet. 2000, 49, 30-31.
11.Garncarz J.: Skórzak spojówkowo-rogówkowo-powiekowy u psa. Mag. Wet. 2002, 74, 22-23.
12.Gelatt K. N.: Textbook of veterinary ophthalmology. Lea&Febiger, Philadel-phia 1981.
13. Getty R.: Sisson and Grossmans the anatomy of the domestic animals. Saun-ders W. B. Company. Philadelphia, London, Toronto 1975.
14.Gilanpour H.: Anatomic and radiographic studies of the lacrimal drainage system in sheep (Ovis aries). Am. J. Vet. Res. 1979, 8, 1177-1179. 15.Helper L. C., Magrane W. G.: Ectopic cilia of the canine eyelid. J. Small
Anim. Pract. 1970, 11, 185-189.
16.Kasa F., Kasa G.: Exvisionsraffung zur behebung eines entropiums beim Chow-Chow. Tierärztl. Prax. 1979, 7, 341-349.
17.Kie³bowicz Z.: Leczenie nieprawid³owoci wzrostu rzês u psów. Medycyna Wet. 2003, 59, 429-431.
18.Küpper W.: Die Darstellung des Tränenasenganges bei der Katze. Kleintier Prax. 1973, 2, 42-44.
19.Kühnel W.: Zur funktionellen Morphologie der harderschen Drüse des Schwei-nes (Sus scropha L.). Mit Bemerkungen zur Frage ihrer Innervation. Berl. Münch. Tierärztl. Wschr. 1974, 87, 9-15.
20.Madany J.: Schorzenia trzeciej powieki u ma³ych zwierz¹t. Mag. Wet. 1999, 39, 29-34.
21.Martin P.: Lehrbuch der anatomie der haustiere. Verlag von Scickhardt&Eb-ner. Stuttgart 1923.
22.Morgan R. V., Duddy J. M., McClurg K.: Prolapse of the gland of the third eyelid in dogs. A retrospective study of 89 cases (1980 to 1990). J. Am. Anim. Hosp. Assoc. 1993, 29, 56-60.
23.Nickel R., Schummer A., Seiferle E.: Lehrbuch der Anatomie der Haustiere. Tom IV. Verlag Paul Parey. Berlin und Hamburg 1999.
24.Nomina Anatomica Veterinaria (NAV), Nomina Embryologica Veterinaria (NEV), Nomina Histologica (NH). World Association of Veterinary Anato-mists. New York, Ithaca, Zurich 1994.
25. Nuyttens J. J., Simeons P. J. M.: Morphologic study of the musculature of the third eyelid in the cat (Felis catus). Lab. Anim. Sci. 1995, 5, 561-563. 26.Latimer C. A., Wyman M., Diesem C. D., Burt J. K.: Radiographic and gross
anatomy of the nasolacrimal duct of the horse. Am. J. Vet. Res. 1984, 3, 451--458.
27.Rosenblueth A., Bard P.: The Innervation and functions of the nictitating membrane in the cat. American J. Physiol. 1932, 100, 537-554.
28. Schlegel T., Brehm H., Amselgruber W. M.: The cartilagine of the third eye-lid: A comperative macroscopical and histological study in domestic ani-mals. Ann. Anat. 2001, 2, 165-169.
29. Stades F. C., Boeve M. H.: Surgical correction of upper eyelid trichiasis-entropion: result and follow-up in 55 eyes. J. Am. Anim. Hosp. Assoc. 1987, 23, 607-610.
30.Thompson J. W.: Studies on the responses of the isolated nictitating membra-ne of the cat. J. Physiol. 1958, 141, 46-72.
31. ¯akiewicz M.: Chirurgia ma³ych zwierz¹t. PWRiL, Warszawa 1994.
Adres autora: lek. wet. Joanna Kleækowska-Nawrot, ul. Ko¿uchowska 1/3, 51-631 Wroc³aw; e-mail: lestat_v@poczta.onet.pl
