Artyku³ przegl¹dowy Review
Endometrosis to termin wprowadzony przez Ken-neya w 1992 r, okrelaj¹cy zwyrodnienie b³ony luzo-wej macicy klaczy, dawniej opisywany jako przewlek-³e uszkadzaj¹ce zapalenie macicy (chronic degenera-tive endometritis). Uwa¿a siê, ¿e endometrosis jest jedn¹ z g³ównych przyczyn wczesnej obumieralnoci zarodków, co stanowi istotny problem w rozrodzie koni. Chorobê tê stwierdza siê u oko³o 30% klaczy ja³owiej¹cych (22).
W pimiennictwie istniej¹ ró¿ne opinie na temat etiopatogenezy endometrosis. Wielu autorów uwa¿a, ¿e proces ten wystêpuje g³ównie u klaczy starszych, w wieku powy¿ej 14 lat i jest wynikiem zmian star-czych w macicy oraz konsekwencj¹ licznych stanów zapalnych macicy (9, 14, 21, 22). Bracher i wsp. (4) uwa¿aj¹, ¿e ró¿ne stopnie nasilenia zmian zwyrodnie-niowych w endometrium klaczy w tym samym wieku i z podobn¹ liczb¹ przebytych ci¹¿y nale¿y t³umaczyæ uwarunkowaniami genetycznymi, a wiek, w którym pojawiaj¹ siê objawy endometrosis stanowi cechê osobnicz¹ danej klaczy. Inni autorzy na podstawie ob-serwacji klinicznych wnioskuj¹, ¿e wystêpowanie tego schorzenia jest uwarunkowane tylko liczb¹ przebytych ci¹¿y (10, 21, 22). Istniej¹ równie¿ doniesienia na te-mat wp³ywu hormonów na powstawanie zmian zwy-rodnieniowych b³ony luzowej macicy. W badaniach w³asnych przeprowadzonych na klaczach poddanych hiperimmunizacji zaobserwowano powstaj¹ce i nasi-laj¹ce siê w czasie, typowe dla endometrosis zmiany w b³onie luzowej macicy, polegaj¹ce na w³óknieniu zrêbu ³¹cznotkankowego. Zmiany te mog¹ sugerowaæ
istotn¹ rolê zaburzeñ immunologicznych w przebiegu tego procesu (8). Raila i wsp. oraz Schoon i wsp. wy-ra¿aj¹ pogl¹d, ¿e endometrosis jest schorzeniem macicy o nie poznanej dot¹d etiologii (19, 26). Bader i wsp. podaje, ¿e w przebiegu endometrosis zmienia siê wydzielanie maciczne, g³ównie substancji bia³ko-wych, co stanowi powa¿n¹ przeszkodê w implantacji zarodka i prawid³owym rozwoju p³odu (2).
Reasumuj¹c, etioopatogeneza endometrosis nie jest ca³kowicie poznana i w wielu orodkach badawczych trwaj¹ intensywne prace zmierzaj¹ce do rozwik³ania tego problemu.
Zmiany w endometrosis
W przebiegu endometrosis mo¿na wyró¿niæ nastê-puj¹ce typy zmian histopatologicznych: w³óknienie tkanki ³¹cznej zrêbu, tworzenie siê torebek w³óknistych oko³ogruczo³owych i oko³onaczyniowych, zaburzenia w ró¿nicowaniu i proliferacji nab³onka gruczo³owe-go, powstawanie torbieli gruczo³owych, naciek komó-rek procesu zapalnego, powstawanie rozstrzeni naczyñ limfatycznych, ubytki i zaburzenia budowy nab³onka powierzchownego. Wymienione zmiany degeneracyj-ne prowadz¹ do powstawania zaburzeñ w budowie ma-kroskopowej macicy w postaci torbieli limfatycznych, torbieli gruczo³owych, woreczkowatoci macicy oraz zrostów w wietle macicy (8, 10). Konsekwencj¹ wy-mienionych zmian jest ja³owienie klaczy i brakowa-nie tych zwierz¹t z hodowli. Du¿a dostêpnoæ macicy klaczy umo¿liwia przy¿yciow¹ diagnostykê endomer-tosis przy u¿yciu ultasonografu, endoskopu oraz
ba-Endometrosis u klaczy
SYLWESTER ZAJ¥C, MARIA KATKIEWICZ, MACIEJ WITKOWSKI, ZDZIS£AW BORYCZKO, MARCIN PAWLAK
Zak³ad Rozrodu Zwierz¹t, Andrologii i Biotechnologii Rozrodu Katedry Nauk Klinicznych Wydzia³u Medycyny Weterynaryjnej SGGW, ul. Nowoursynowska 159, 02-776 Warszawa
Zaj¹c S., Katkiewicz M., Witkowski M., Boryczko Z., Pawlak M. Endometrosis in mares
Summary
The article reviews the current opinions on mare endometrosis: the types of the degenerative changes observed in the endometrium of mares and mechanisms of its origin. Conclusions based on both literature and our own observation indicate the fibrosis of the stroma and disorders in differentiation and proliferation of the glandular epithelium play major roles in the process of mare endometrosis. These processes damage the proper functioning of the glandular and superficial epithelium making implantation and embryo development impossible. It has not been explained why these degenerative changes in the endometrium occur.
dania histopatologicznego wycinków b³ony luzowej macicy. Nale¿y podkreliæ, ¿e pe³ne rozpoznanie mo¿-liwe jest tylko dziêki badaniu histopatologicznemu.
W³óknienie zrêbu ³¹cznotkankowego b³ony luzowej macicy
Dominuj¹cym procesem chorobowym w endome-trosis jest w³óknienie zrêbu, jednak czynniki inicjuj¹-ce ten proinicjuj¹-ces nie s¹ dok³adnie poznane (9, 23, 26). Proces w³óknienia obserwuje siê w zrêbie ³¹cznotkan-kowym, zazwyczaj wokó³ gruczo³ów macicznych i naczyñ krwiononych lub pod nab³onkiem powierz-chownym. Fibrocyty blaszki w³aciwej b³ony luzo-wej macicy klaczy w warunkach fizjologicznych nie wykazuj¹ tendencji do produkcji kolagenu, natomiast w niewyjanionych dotychczas warunkach patologicz-nych proces ten zostaje zainicjowany i prowadzi do w³óknienia. Wielu autorów uwa¿a, ¿e w³óknienie zrê-bu ³¹cznotkankowego mo¿e byæ zwi¹zane z procesem starzenia siê (4, 22). Indukcjê procesu w³óknienia mo¿e wywo³aæ wiele czynników, takich jak: infekcje bakte-ryjne, toksyny, dra¿ni¹ce czynniki fizyczne czy uszka-dzaj¹ce dzia³anie kompleksów immunologicznych. Czynniki te indukuj¹ wytwarzanie cytokin, które wp³y-waj¹ na aktywacjê makrofagów i limfocytów, stymu-luj¹c je do wydzielania interleukiny 1 (IL-1), oraz czyn-nika nekrotycznego nowotworów (TNF). Substancje te, dzia³aj¹c na fibroblasty, aktywizuj¹ je do prolife-racji i wzmo¿onej syntezy w³ókien kolagenowych (w macicy g³ównie kolagen IV) (6, 16). Podczas zapa-lenia dochodzi równie¿ do wzmo¿onego wydzielania glikozaminoglikanów. S¹ one odpowiedzialne za wy-dzielanie czynnika wzrostu fibroblastów (FGF) oraz transformuj¹cego czynnika wzrostowego (TGF), któ-re to czynniki równie¿ maj¹ wp³yw na aktywacjê fibroblastów (11). Wystêpowanie procesu zapalnego mo¿e stanowiæ czynnik inicjuj¹cy wzmo¿on¹ syntezê kolagenu, natomiast uwa¿a siê, i¿ proces w³óknienia w przebiegu endometrosis ma odmienn¹, nie wyjanio-n¹ dot¹d
etiopato-genezê (24).
Wspó³zale¿noæ procesów w³óknie-nia w macicy i dzia-³ania hormonów p³ciowych wykaza-li Ricketts i Barre-let (22), którzy ob-serwowali nasilone w³óknienie zrêbu ³¹cznotkankowego w endometrium klaczy z objawami hiperestrogenizmu. U samców obser-wowano proces w³óknienia prostaty, wywo³ywany
eks-perymentalnie u kastrowanych zwierz¹t. Uwa¿a siê, i¿ estrogeny pobudzaj¹ w³óknienie prostaty, a proge-steron hamuje ten proces (11).
W badaniach Auperle i wsp. (1) oceniano ekspresjê mikrofilamentów komórkowych, takich jak cytokera-tyna, wimentyna i desmina. Wykazali oni, ¿e ekspre-sja wimentyny zarówno w torebce w³óknistej gniazd, jak równie¿ w komórkach nab³onka gruczo³ów w gniazdach jest bardzo du¿a w porównaniu do pozo-sta³ych komórek endometrium. Podobnie obserwowa-no wysok¹ ekspresjê desminy w komórkach zrêbu ³¹cz-notkankowego u klaczy z endometrosis.
Opisane procesy w³óknienia zrêbu ³¹cznotkankowe-go prowadz¹ do w³óknienia oko³ogruczo³owe³¹cznotkankowe-go w b³o-nie luzowej macicy klaczy zapocz¹tkowanego nacie-kaniem fibroblastów i fibrocytów wokó³ cew gruczo-³owych, oraz produkowaniem przez te komórki w³ó-kien kolagenowych (18, 19) (ryc. 1). W³óknienie mo¿e dotyczyæ poszczególnych ga³êzi gruczo³ów, jak rów-nie¿ kilku gruczo³ów, w wyniku czego powstaj¹ tzw. gniazda gruczo³owe (odmienne od gniazd fizjologicz-nie powstaj¹cych w rui). Gniazda te, w zale¿noci od nasilenia procesu w³óknienia, mog¹ byæ otoczone na-wet kilkunastoma warstwami koncentrycznie u³o¿o-nych w³ókien kolagenowych, fibroblastów i fibrocy-tów (ryc. 2). Liczba tych warstw stanowi podstawê sto-sowanej na wiecie kwalifikacji stopnia uszkodzenia endometrium zaproponowanej przez Kenneya (9, 10).
Zaburzenia w ró¿nicowaniu i funkcji komórek nab³onka gruczo³owego
W³óknieniu oko³ogruczo³owemu towarzysz¹ rów-noczesne zaburzenia w ró¿nicowaniu i funkcji komó-rek nab³onka gruczo³owego. Wyrazem tych zaburzeñ jest powstawanie gniazd gruczo³owych, utworzonych przez pleomorficzne komórki nab³onka gruczo³owe-go (18). W gniazdach gruczo³owych obserwuje siê, obok gruczo³ów wys³anych nab³onkiem atroficznym z niewielk¹ iloci¹ wydzieliny, gruczo³y wys³ane
na-Ryc. 1. W³óknienie zrêbu ³¹cznotkankowego. Wi-doczna torebka w³óknista wokó³ gniazda gruczo-³owego. Barwienie AB/PAS pow. 100 ×
Ryc. 2. Gniazdo gruczo³ów macicznych. Barwie-nie HE, pow. 100 ×
b³onkiem hipertroficznym z du¿¹ iloci¹ wydzieliny, zalegaj¹c¹ w ich wietle. Istotne ró¿nice wystêpuj¹ równie¿ w zachowaniu siê gruczo-³ów w gniazdach w stosunku do gru-czo³ów poza tymi strukturami. Po-legaj¹ one na zmianie charakteru wydzielanych przez nie substancji, odbiegaj¹cej od aktualnej fazy cyklu p³ciowego. Obserwuje siê w gniaz-dach gruczo³y maciczne o budowie typowej dla fazy rujowej, podczas gdy pozosta³e gruczo³y znajduj¹ siê pod wp³ywem dzia³ania progestero-nu typowej dla fazy cia³ka ¿ó³tego (1, 8, 12, 18, 27).
W badaniach w³asnych wykazano istnienie korela-cji pomiêdzy stopniem nasilenia zmian zwyrodnienio-wych w endometrium klaczy a nasileniem siê sekrecji glikozaminoglikanów kwanych (GAG/AB+). Wyka-zano sekrecjê du¿ego stopnia GAG/AB+ w komórkach nab³onka gruczo³owego gniazd. W endometrium kla-czy wykazuj¹cym zmiany zwyrodnieniowe obserwo-wano równie¿ intensywne zabarwienie GAG/AB+ to-rebek w³óknistych otaczaj¹cych gniazda gruczo³owe, oraz w cianach wielu naczyñ krwiononych, co wska-zywa³o na wysok¹ zawartoæ glikozaminoglikanów kwanych w tych strukturach (ryc. 3) (25). Nasuwa siê wiêc wniosek, ¿e glikozaminoglikany kwane bior¹ udzia³ w procesach zwyrodnieniowych, g³ównie w pro-cesie w³óknienia zrêbu ³¹cznotkankowego w endomet-rium. Podobne obserwacje poczyni³ Causey i wsp., który wykaza³, ¿e wydzielanie substancji AB+ w gniaz-dach gruczo³owych by³o znacznie wiêksze ni¿ w s¹-siaduj¹cych z nimi gruczo³ach (5).
Inni autorzy (19) opisali zmiany w b³onie luzowej macicy polegaj¹ce na zaburzeniu ró¿nicowania komó-rek nab³onka i zrêbu ³¹cznotkankowego. Zmiany te polegaj¹ na asynchronizacji komórek nab³onka czo³owego w gniazdach, podczas gdy komórki gru-czo³owe poza gniazdami dzia³aj¹ prawid³owo (19).
W badaniach w³asnych równie¿ wykazano, ¿e w komórkach nab³onka gruczo³ów w gniazdach, któ-re wys³ane by³y wysokim nab³onkiem, o cechach sil-nej sekrecji, gêstoæ receptorów dla estrogenów (ER) by³a wysoka. Natomiast w s¹siaduj¹cych gruczo³ach poza gniazdami, ekspresja ER w j¹drach komórek na-b³onka gruczo³owego by³a ma³a lub jej nie stwierdza-no (ryc. 6 i 7). Ekspresja ER w komórkach nab³onka gruczo³owego wydaje siê wiêc odmienna od fizjolo-gicznej ekspresji tych receptorów w endometrium w przebiegu cyklu p³ciowego (8, 28, 29).
Opisane powy¿ej zaburzenia wskazuj¹, ¿e komórki nab³onka gruczo³owego tworz¹cego gniazda nie pod-legaj¹ prawid³owej endogennej stymulacji hormonal-nej. Bracher i wsp. wykazali, ¿e w endometrosis wiêk-szoæ zmienionych gruczo³ów nie ulega cyklicznym przemianom tak jak ma to miejsce w b³onie luzowej zdrowych klaczy, co zwi¹zane jest z zaburzeniem ro-dowiska w macicy i obni¿on¹ p³odnoci¹ tych klaczy (4). Gniazda gruczo³owe w zale¿noci od nasilenia procesu w³óknienia mog¹ byæ otoczone nawet kilku-nastoma warstwami koncentrycznie u³o¿onych w³ó-kien kolagenowych, fibroblastów i fibrocytów. W³ók-nienie tkanki ³¹cznej zrêbu z pewnoci¹ zaburza pra-wid³owe funkcjonowanie komórek gruczo³owych Ryc. 7. Zaburzenia ekspresji receptorów estrogenowych (ER). Widoczne komórki nab³onka gruczo³owego w gniedzie z sil-n¹ ekspresj¹ ER. Barwienie immunocy-tochemiczne ER, pow. 100 ×
Ryc. 6. Zaburzenia ekspresji receptorów estrogenowych (ER). Widoczne komórki nab³onka gruczo³owego w gniazdach z siln¹ ekspresj¹ ER (czerwona strza³ka), obok widoczne komórki nab³onka gru-czo³owego bez ekspresji ER (czarna strza³ka). Barwienie immunocytoche-miczne ER, pow. 100 ×
Ryc. 5. Naciek komórek procesu zapal-nego, widoczne granulocyty obojêtno-ch³onne, limfocyty i makrofagi. Barwie-nie HE, pow. 200 ×
Ryc. 4. Torbiel gruczo³owa z homogenn¹ wydzielin¹ w wietle. Barwienie HE pow. 100 ×
Ryc. 3. Zaburzenia w wydzielaniu gru-czo³ów macicznych. Wydzielanie glikosa-minoglikanów kwanych (ró¿owe) oraz glikosaminoglikanów zasadowych (nie-bieskie). Barwienie AB/PAS, pow. 100 ×
w gniazdach, ale w wietle dotychczasowych badañ nie jest pewne, ¿e w³óknienie jest pierwotne w sto-sunku do zaburzeñ funkcjonowania gruczo³ów.
Obserwowana ró¿norodnoæ stanu funkcjonalnego komórek nab³onka gruczo³owego tworz¹cego gniaz-da wiadczy o zaburzeniach w ró¿nicowaniu siê gru-czo³ów, spowodowanego przypuszczalnie upoledze-niem wra¿liwoci tych komórek na bodce hormonal-ne. Niejednolite ró¿nicowanie siê komórek gruczo³ów endometrium, niezale¿ne od fazy cyklu p³ciowego, uwa¿ane jest przez wielu autorów za dominuj¹c¹ ce-chê w endometrosis, poniewa¿ uszkadza prawid³ow¹ czynnoæ nab³onka gruczo³owego i powierzchowne-go, a tym samym uniemo¿liwia implantacjê i rozwój zarodka.
Wydaje siê wiêc, ¿e komórki nab³onka gruczo³owe-go w gniazdach podlegaj¹ odrêbnej regulacji hormo-nalnej ni¿ komórki nab³onka gruczo³owego poza gniaz-dami. Jak dot¹d nie znaleziono racjonalnego wyt³u-maczenia dla tego zjawiska.
Torbiele b³ony luzowej macicy
W³óknienie oko³ogruczo³owe obserwowane w prze-biegu endometrosis w sposób mechaniczny mo¿e doprowadziæ do powstawania torbieli gruczo³owych poprzez utrudnienie odp³ywu wydzieliny (10). W en-dometrium klaczy rozró¿nia siê dwa rodzaje torbieli: gruczo³owe i limfatyczne. Torbielowate rozszerzenia gruczo³ów macicznych i ich przewodów czêsto obser-wowane u klaczy mog¹ byæ wyrazem ucisku spowo-dowanego w³óknieniem oko³ogruczo³owym, spadkiem napiêcia warstwy miêniowej, po³¹czonego z przed-³u¿aj¹cym siê anestrus lub zmianami zwi¹zanymi z wiekiem oraz hipersekrecj¹ komórek nab³onka gru-czo³owego (10, 13, 14).
Torbiele gruczo³owe zwykle nie przekraczaj¹ wiel-koci 10 mm, natomiast torbiele limfatyczne mog¹ osi¹gaæ nawet kilka centymetrów rednicy (10). Tor-biele limfatyczne powstaj¹ w wyniku zastoju limfy, jako skutek os³abienia napiêcia warstwy miêniowej, co zwi¹zane jest g³ównie z liczb¹ przebytych ci¹¿y, a nie z wiekiem klaczy (4). Stwierdzenie obecnoci w badaniu ultrasonograficznym lub histeroskopowym jednej lub kilku torbieli zazwyczaj koreluje z zaawan-sowanymi zmianami zwyrodnieniowymi endometrium obserwowanymi w badaniu histopatologicznym (3, 4, 21). Du¿e torbiele mog¹ stanowiæ przeszkodê w prze-mieszczaniu siê zarodka przed implantacj¹, jak rów-nie¿ zwiêkszaj¹ niebezpieczeñstwo upoledzenia me-chanizmu rozpoznawania ci¹¿y przez matkê (9, 12).
Obecnoæ torbieli gruczo³owych poza gniazdami wiadczy o ich silnym sta³ym pobudzeniu i wy³¹cze-niu ich dzia³ania poza regulacjê neurohormonaln¹ (ryc. 4). Wspó³zale¿noæ procesów w³óknienia w ma-cicy i dzia³ania hormonów p³ciowych wykazali Ricketts i Barrelet (22), którzy obserwowali nasilone w³óknienie zrêbu ³¹cznotkankowego w endometrium klaczy z objawami hiperestrogenizacji.
Naciek komórek procesu zapalnego
W przebiegu endometrosis obserwuje siê ognisko-we lub rozsiane nacieki komórkoognisko-we z³o¿one g³ównie z limfocytów i mniej licznych komórek tucznych i eozynofilów. Komórki te wystêpuj¹ w skupiskach wokó³ gniazd gruczo³owych i oko³onaczyniowo, jak równie¿ s¹ rozsiane w zrêbie ³¹cznotkankowym. Obec-noæ eozynofilów i komórek tucznych ogranicza siê g³ównie do miejsc proliferacji w³ókien kolagenowych, co mo¿e wiadczyæ o roli tych komórek w inicjowa-niu procesu w³óknienia (ryc. 5). W licznych publika-cjach wykazano, ¿e komórki tuczne uwalniaj¹c me-diatory, tj. histaminê, tryptazê czy nab³onkowy czyn-nik wzrostu (EGF), wywieraj¹ istotny wp³yw na funk-cjê fibroblastów (15). Efektem dzia³ania wymienio-nych mediatorów jest pobudzenie proliferacji fibro-blastów i zwiêkszenie produkcji w³ókien kolageno-wych. Ostatnio wykazano, ¿e komórki tuczne tak¿e mog¹ produkowaæ kolagen typu IV (24). Eozynofile s¹ komórkami bior¹cymi udzia³, miêdzy innymi, w re-akcjach alergicznych organizmu, których nastêpstwem czêsto jest w³óknienie tkanek (30).
W³óknienie zrêbu ³¹cznotkankowego stanowi naj-powa¿niejszy typ zmian w endometrosis, poniewa¿ uszkadza prawid³ow¹ czynnoæ nab³onka gruczo³owe-go i powierzchownegruczo³owe-go, a tym samym uniemo¿liwia implantacjê i rozwój zarodka.
Rozstrzenie naczyñ limfatycznych
Innym typem zmian w przebiegu endometrosis s¹ licznie wystêpuj¹ce rozstrzenie naczyñ limfatycznych w b³onie luzowej macicy. Stwierdzenie obecnoci tych charakterystycznych zmian jest wyranie powi¹zane z obecnoci¹ p³ynu w wietle macicy. Bezporedni¹ przyczyn¹ powstawania rozstrzeni jest nieprawid³owa kurczliwoæ miêniówki macicy, zaburzaj¹ca kr¹¿enie ch³onki w macicy (12, 14, 17, 26).
Zaburzenia w wydzielaniu hormonów p³ciowych W doniesieniach dotycz¹cych diagnostyki i lecze-nia zalegalecze-nia p³ynu w wietle macicy obserwowano równie¿ hiperplazjê endometrium klaczy. Zmiany te zwi¹zane by³y z obni¿eniem stê¿enia progesteronu w surowicy zwi¹zanego z dysfunkcj¹ komórek lutei-nowych (12, 17, 20). Wykazano istotnie ni¿szy poziom progesteronu w surowicy krwi klaczy ze luzomaci-czem w 3., 5. i 8. dniu cyklu ni¿ u klaczy zdrowych. Wymienieni autorzy nie obserwowali ró¿nicy w wy-sokoci nab³onka powierzchownego i gruczo³owego pomiêdzy klaczami zdrowymi i z objawami hydromu-kometry, wykazali natomiast obecnoæ istotnie wiêk-szych wartoci pola powierzchni i obwodu gruczo³ów macicznych. Na tej podstawie wnioskowali, ¿e zabu-rzona regulacja hormonalna mo¿e prowadziæ do hi-persekrecji gruczo³ów endometrium i gromadzenia siê p³ynu w macicy. Wykazali ponadto obecnoæ znacz-nej korelacji pomiêdzy stopniem nasilenia zmian
zwy-rodnieniowych w endometrium a obecnoci¹ p³ynu w wietle macicy. W badaniach w³asnych obserwo-wano w b³onie luzowej macicy klaczy z zaawanso-wanymi zmianami zwyrodnieniowymi znaczne ró¿ni-ce w wysokoci nab³onka powierzchownego i gruczo-³owego w stosunku do klaczy zdrowych. Statystycz-nie istotne by³y rówStatystycz-nie¿ ró¿nice wielkoci pola po-wierzchni i obwodu gruczo³ów macicznych pomiêdzy klaczami zdrowymi i chorymi (9). Kropp (12) oraz Rasch i wsp. (20) wykazali, ¿e ekspresja ER i PR w endometrium klaczy, u których obserwowano obja-wy hydromukometry, by³a wiêksza ni¿ u klaczy zdro-wych. Podobne wyniki badañ uzyska³ Özgen i wsp. (17). Cytowani badacze uwa¿aj¹, ¿e brak hamowania ekspresji ER i PR u klaczy z hydromukometr¹, spo-wodowany niskim poziomem progesteronu podczas fazy lutealnej jest przyczyn¹ nadmiernej gêstoci re-ceptorów dla hormonów p³ciowych. Wzmo¿ona eks-presja receptorów u klaczy z hydromukometr¹ jest przyczyn¹ nadmiernej sekrecji komórek nab³onka gru-czo³owego, czego skutkiem jest gromadzenie siê p³y-nu w wietle macicy.
Wiêkszoæ charakterystycznych dla endometrosis zmian zwyrodnieniowych mo¿na zdiagnozowaæ tylko w badaniu mikroskopowym materia³u pochodz¹cego z biopsji b³ony luzowej macicy (7, 10, 22). Powszech-nie uwa¿a siê, ¿e zmiany wystêpuj¹ce w przebiegu endometrosis s¹ nieodwracalne (10, 22). Znane s¹ jed-nak doniesienia, w których autorzy podaj¹, ¿e tzw. curettage (zabieg fizycznego lub chemicznego z³usz-czania b³ony luzowej macicy) powoduje odnowê en-dometrium, z jednoczesnym znacznym z³agodzeniem lub nieobecnoci¹ zmian zwyrodnieniowych obserwo-wanych przed zabiegiem (4, 14, 22).
Prace licznych orodków naukowych nad rozwik³a-niem etiopatogenezy endometrosis nios¹ nadziejê na rozwik³anie tego problemu i umo¿liwi¹ profilaktykê i leczenia tego schorzenia.
Pimiennictwo
1.Auperle H., Schoon D., Schoon H. A.: Physiological and pathological expres-sion of interediate filaments in the equine endometrium. Res. in Vet. Sci. 2004, 76, 249-255.
2.Bader H., Kremer H., Vogt C., Schoon H. A., Beier-Hellwig K.: Investiga-tions on the protein patterns of the equine uterine secreInvestiga-tions as functional parameter of the endometrium. Pferdeheilkunde 1997, 13, 544.
3.Bartman C. P., Schöning A., Brickwedel I., Ohnesorge B., Klug E.: Hystero-skopie und minimal invasive endouterine Chirurgie bei der Stute. Pferde-heilkunde 1997, 13, 474-482.
4.Bracher V., Gestenberg C., Allen W. R.: Influence of age and parity on the equine endometrium. Pferdeheilkunde 1997, 13, 549.
5.Causey R. C., Ginn P. S., LeBlanc M. M.: Mucus production of the equine endometrium: effect of cycle stage and susceptibility to equine endometritis. Pferdeheilkunde 1997, 13, 543-544.
6.Jaffe E. A., Ruggiero J. T., Leung L. K., Doyle M. J., McKeown-Longo P. J., Moshier D. F.: Cultured human fibroblast syntesize and secrete trombospon-din and incorporate it into extracellular matrix. Proc. Natl Acad. Sci. USA 1983, 80, 998-1002.
7.Katkiewicz M., Zaj¹c S., Boryczko Z.: Biopsja b³ony luzowej macicy klaczy metoda diagnostyczna w patologii rozrodu. Medycyna Wet. 1997, 53, 603--606.
8.Katkiewicz M., Zaj¹c S., Tischner M., Boryczko Z.: The effects of antigenic stimulation on the histochemical findings in uterine biopsies from mares. Tierärztliche Umschau 1998, 7, 454-456.
9.Kenney R. M.: Chronic degenerative endometritis (CDE) (endometrosis). Equine endometritis: John P. Hughes International Workshop. Equine Vet. J. 1993, 25, 184-194.
10.Kenney R. M., Doig P. A.: Equine endometrial biopsy, [w:] D. A. Morrow (ed.): Current Therapy in Theriogenealogy 2. Saunders W. B., Philadelphia, Pa. 1986, 726-729.
11.K³yszejko-Stefanowicz L.: Cytobiochemia. Wyd. nauk. PWN Warszawa 1995, 188-190.
12.Kropp G.: Ätiopathogenetische Faktoren der Hydromucometra sowie Beur-teilung des therapeutischen Effektes von Oxitocin bei östrischen Stuten. Praca doktorska, Tierärztliche Hochschule, Hannower 1996.
13.Kusy R., Bochniarz M., Smiech A., Wawron W.: An attempt to interpret fertility disturbances in mares. Medycyna Wet. 2001, 57, 562-566. 14.Ley W. B.: Treating endometritis in mare. Vet. Med. 1994, 648, 778-788. 15.Levi-Schaffer F., Rubinchike E.: Activateed mast cell are fibrogenic for 3t3
fibroblast. J. Invest. Dermatol. 1995, 104, 999-1003.
16.Mansour G. D., Henry M., Ferreira A. M. R.: Immunohistochemical Study of Equine Endometrial Extracellular Matrix during the Oestrous Cycle. J. Comp. Path. 2003, 129, 316-319.
17.Özgen S., Rasch K., Kropp G., Schoon H. A., Auperlle H., Sieme H., Klug E.: Aetiopathogenesis and therapy of equine hydromucometra. Pferdeheilkunde 1997, 13, 533-534.
18.Raila G., Schoon H. A., Schoon D., Özgen S., Auperrle H., Klug E., Strank-meyer O.: The equine endometrial cycle: a morphometrical, ultrastructural, enzyme- and immunohistological investigation. J. Anim. Sci. 1997, 75, Suppl. 1, 231-233.
19.Raila G., Aupperle H., Menger H., Schoon D., Schoon H. A.: Ultarstructural charakterization of equine endometrial stromal cells during the cycle and endometrosis. Reprod. Dom. Anim. 1999, 34, 28-35.
20.Rasch K.: Einfluß von Oxitocin auf den uterinen Efflux und die Fertilität bei östrischen Stuten. Praca doktorska, Tierärztliche Hochschule, Hannover 1994. 21.Riketts S. W., Alonso S.: The effect of age and parity on the development of
chronic endometrial disease. Equine Vet. J. 1991, 23, 189-192.
22.Riketts S. W., Barrelet A. A.: Retrospective review of the histopathological features seen in a series of 4241 endometrial biopsy samples collected from UK Thoroughbred mares over a 25 year period. 1997, 13, 525-530. 23.Riketts S. W., Young A.: Thoroughbred mare fertility. Vet. Rec. 1990, 126, 68. 24.Ruoss S. J., Hartman T., Caughey G. H.: Mast cell tryptase is a mitogen for
cultured fibroblast. J. Clin. Invest. 1991, 88, 496-499.
25.Ruoslahti E., Yamaguchi Y.: Proteoglycans as modulators of growth factor activities. Cell. 1991, 64, 867-869.
26.Schoon H. A., Schoon D., Klug E.: Die Endometriumbiopsie bei der Stute im klinischgynäkologischen Kontext. Pferdeheilkunde 1997, 13, 453-464. 27.Schoon H. A., Wiegandt I., Schoon D., Aupperle H., Bartmann C.P.:
Func-tional disturbances in the endometrium of barren mares: a histological and immunohistological study. J. Reprod. Fertil. Suppl. 2000, 56, 381-391. 28.Vesanen M.: Bovine uterine, cervical and ovarian cytosol estrogen and
pro-gesterone receptor concentrations in cystic ovarian disease. Acta Vet. Scand. 1993, 34, 35-43.
29.Watson E. D., Skolnik S. B., Zanechosky H. G.: Progesterone and estrogen receptor distribution in the endometrium of the mare. Theriogenology 1992, 38, 575-580.
30.Yamashita Y., Nakagomi K., Takeda T., Hasegawa S., Mitsui Y.: Effect of heparin on pulmonary fibroblast and vascular cells. Thorax 1992, 47, 634--639.
Adres autora: Sylwester Zaj¹c, ul. Gromadzka 11, Henryków Urocze, 04-504 Z³otok³os; e-mail: sylwester_zajac@sggw.pl
