Praca oryginalna Original paper
U suki wystêpuje d³ugi estrus do 10 dni i w tym czasie zachodzi du¿e prawdopodobieñstwo zajcia zwierzêcia w ci¹¿ê po pokryciu. Do przerywania nie-po¿¹danej ci¹¿y mo¿na wykonaæ zabieg usuniêcia macicy i jajników lub zastosowaæ estrogeny czy anty-gestageny. Estrogeny s¹ dostêpne, tanie oraz ³atwe do zastosowania, jednak¿e mog¹ wywo³ywaæ efekty uboczne. Mog¹ powodowaæ cytotropowe zmiany w b³onie luzowej macicy, pobudzaæ procesy przero-stowe i wzroprzero-stowe oraz wzmagaæ aktywnoæ sekre-cyjn¹ macicy. Bezporednie dzia³anie na funkcje jaj-nika nie jest dotychczas wyjanione, a wyniki badañ u innych gatunków zwierz¹t domowych wskazuj¹ na zmiany cia³ka ¿ó³tego zarówno o charakterze luteotro-powym, jak i luteolitycznym (3, 21). Wyst¹pienie ob-jawów ubocznych jest cile uzale¿nione od stanu fizjologicznego suki (czasu stosowania), aplikowanej dawki oraz drogi podania. Wielkoæ praktycznie sto-sowanej dawki estrogenów jest zró¿nicowana (3, 5, 10), a wartoæ minimalnej i skutecznej dawki estroge-nów jest w dalszym ci¹gu przedmiotem badañ ekspe-rymentalnych (22).
Celem badañ by³o okrelenie zmian histopatologicz-nych na jajnikach i macicy suk wystêpuj¹cych w 2. i 4. tygodniu po iniekcji dwóch ró¿nych dawek estroge-nów aplikowanych we wczesnej fazie porujowej.
Materia³ i metody
Badania przeprowadzono na 30 sukach, mieszañcach w wieku od 1 do 3 lat (10-14 kg). Zwierzêta z fizjologicz-nym cyklem jajnikowym podzielono na 3 grupy: grupê kon-troln¹ (K; n = 6) oraz dwie grupy dowiadczalne po 12 suk, którym podano dwukrotnie benzoesan estradiolu. Pierw-sza z nich (grupa M) otrzyma³a dawkê 10 µg (Mesalin, In-tervet), a druga (grupa O) 100 µg (Oestradiolum benzo-icum, Polfa) na kilogram masy cia³a. Iniekcje wykonano domiêniowo w trzecim i pi¹tym dniu po wyst¹pieniu od-ruchu tolerancji. Wszystkie zwierzêta by³y pod ci¹g³¹ kon-trol¹ kliniczn¹ i nie stwierdzono objawów wskazuj¹cych na odchylenia od normy. Zabieg usuniêcia macicy i jajni-ków wykonano u po³owy zwierz¹t z ka¿dej grupy w 14. lub 28. dniu po pierwszej iniekcji estrogenu, a u grupy kon-trolnej w 17. lub 31. dniu po wyst¹pieniu odruchu toleran-cji. Po owariohisterektomii okrelano zmiany morfologicz-ne na obydwu jajnikach oraz wycinkach ciany rogów ma-cicy. Liczbê pêcherzyków oraz cia³ek ¿ó³tych liczono przy
Zmiany morfologiczne jajnika i macicy
po antykoncepcji estrogenowej u suk*
)
PIOTR JURKA, MAREK SNOCHOWSKI*, ZDZIS£AW BORYCZKO Zak³ad Rozrodu, Andrologii i Biotechnologii Rozrodu Zwierz¹t Katedry Nauk Klinicznych Wydzia³u Medycyny Weterynaryjnej SGGW, ul. Nowoursynowska 159 C, 02-766 Warszawa
*Instytut Fizjologii i ¯ywienia Zwierz¹t PAN, ul. Instytucka 3, 05-110 Jab³onna
Jurka P., Snochowski M., Boryczko Z.
Estrogen contraception in bitches the effect of dose on morphological changes in ovary and uterus
Summary
In the present study we have evaluated the effect of estrogen contraception on ovarian and uterine morphology in healthy bitches. 30 crossbreed bitches with physiological estrous cycle (1-3 y; 10-14 kg) were divided into control (n = 6) and two experimental groups of 12 bitches treated twice with different doses of estradiol benzoate (EB). The first group received 10 µg EB/kg BW (Mesalin, Intervet), and the second 100 µg EB/kg BW (Oestradiolum benzoicum, Polfa), given i.m. on day 3 and 5 after the first acceptance of a male. The ovaries and uteri were collected 14 or 28 days from the first EB injection. The histopathological evaluation and histomorphometric measurements were performed using computer assisted analysis. There was no significant effect of estrogen treatment on ovarian activities at either dose. The uteri of bitches from the control group have shown progressive regression of all endometrial elements typical for the middle part of the luteal phase of the estrous cycle. The low dose EB treatment caused glandular hyperplasia characteristic for early stages of cystic formation. The higher dose resulted in total inhibition of cell proliferation, stimulation of glandular hyperplastic (complex) changes and increased thickness of the uterine wall. At the latter time the cystic changes within the glandular part may cause endometritis or even pyometra. The results obtained indicate the need for clinical follow up of bitches treated with estrogens.
Keywords: bitch, contraception, uterus
u¿yciu lupy z podzia³em na ma³e, rednie i du¿e. Za war-toci graniczne przyjêto wielkoci 0,6 i 1,0 mm dla pêche-rzyków oraz 0,6 i 1,0 cm dla cia³ek ¿ó³tych. Pomiary pê-cherzyków jajnikowych i cia³ek ¿ó³tych wykonano na prze-kroju pod³u¿nym. Wycinki z macicy pobierano w po³owie d³ugoci rogów, utrwalano w formalinie, a nastêpnie bar-wiono hematoksylin¹ i eozyn¹ wed³ug procedury opisanej przez Zawistowskiego (24). Do histomorfometrycznej oce-ny u¿yto mikroskopu firmy Nikon typ 104, sprzê¿onego poprzez kamerê Nikon typ 72 z komputerem klasy Pen-tium III. Analizy komputerowej uzyskanego w ten sposób obrazu dokonano przy u¿yciu programu Lucia wersja 3.5 (Laboratory Imaging Ltd.). Pomiary parametryczne wycin-ków macicy wykonano dla gruboci b³ony luzowej, licz-by krypt i gruczo³ów podstawnych oraz powierzchni i wy-sokoci ich nab³onka (wartoci rednie z 20 zliczeñ). In-deks mitotyczny dla komórek nab³onka gruczo³owego wyznaczono wed³ug procedury opisanej przez Barrau i wsp. (1).
Wyniki dla poszczególnych zwierz¹t wyra¿ano w posta-ci wartoposta-ci rednich dla obu jajników i obu rogów maposta-cicy. Istotnoæ ró¿nic pomiêdzy grupami okrelono przy pomo-cy programu komputerowego StatisticaTM PL, stosuj¹c test
Kruskala-Wallisa oraz U-test Mann-Whitneya przyjmuj¹c p £ 0,05 za istotny poziom zró¿nicowania (16).
Wyniki i omówienie
Obraz jajników w grupie kontrolnej K w obu bada-nych okresach by³ typowy dla rodkowej fazy lutealnej cyklu, kiedy to (przy braku zap³odnienia) nastêpuje stop-niowy zanik pêcherzyków oraz rozwój rednich cia³ek ¿ó³tych. Brak du¿ych pêcherzyków, spadek i zanik oraz regresja du¿ych cia³ek ¿ó³tych potwierdza³y to rozpoz-nanie (tab. 1).
W grupie M stwierdzono obecnoæ du¿ych pêche-rzyków jajnikowych, które nie wystêpowa³y w grupie kontrolnej. Liczba pozosta³ych struktur jajnikowych by³a zbli¿ona do grupy kontrolnej (tab. 1). W obrazie mikroskopowym jajników zarówno w 14., jak i 28. dniu obserwowano luteinizacjê pêcherzyków przedjamistych, a pêcherzyki jamiste masowo
ule-ga³y atrezji. Wystêpowa³y cia³ka ¿ó³te w fazie regresji, a tylko du¿e cia³ka wykazywa³y cechy aktyw-nej sekrecji.
W grupie O, po podaniu wy-sokiej dawki estrogenu, ca³kowi-ta iloæ pêcherzyków jajnikowych oraz cia³ek ¿ó³tych nie odbiega³a od obserwowanych w pozosta-³ych grupach (tab. 1). W obrazie mikroskopowym jajników 14. dnia dominuj¹c¹ zmian¹ patolo-giczn¹ by³a atrezja pêcherzyków oraz intensywna luteinizacja ko-mórek pêcherzykowych i komó-rek os³onki wewnêtrznej. Pojawi-³y siê tak¿e ma³e torbiele pêche-rzykowe. Cia³ka ¿ó³te by³y ma³e
lub ulega³y wyranej regresji. W 28. dniu stwierdzono wyrany spadek stopnia luteinizacji komórek pêcherzy-kowych i komórek os³onki wewnêtrznej oraz cechy ich zamierania. U wiêkszoci badanych suk (> 70%) wy-stêpowa³y ma³e torbiele pêcherzykowe. Wielkoæ i licz-ba cia³ek ¿ó³tych by³a osobniczo zró¿nicowana, od du-¿ych cia³ek o cechach intensywnej sekrecji do ulegaj¹-cych regresji.
Charakterystyczn¹ cech¹ zmian zachodz¹cych na jaj-nikach u suk w cyklu jajnikowym jest stopniowa lute-inizacja pêcherzyków wystêpuj¹ca ju¿ w okresie po-przedzaj¹cym owulacjê. (5). Po owulacji na jajnikach tworz¹ siê cia³ka ¿ó³te, które w przypadku braku za-p³odnienia ulegaj¹ stopniowej atrezji przez ca³¹ fazê porujow¹. Na jajnikach grupy kontrolnej analizowanych w 3. i 5. tygodniu cyklu wystêpowa³y liczne ma³e pê-cherzyki po 2 do 5 redniej wielkoci, a rozmiary cia-³ek ¿ó³tych znacz¹co mala³y z czasem. Podanie zarów-no niskiej, jak i wysokiej dawki estrogenu nie mia³o istotnego wp³ywu na liczbê pêcherzyków jajnikowych i cia³ek ¿ó³tych. W dostêpnym pimiennictwie brak szczegó³owych informacji o wp³ywie benzoesanu es-tradiolu na funkcjonowanie jajników u suk (4, 5). Prze-prowadzona po raz pierwszy analiza histopatologiczna wp³ywu estrogenów na funkcjê jajników w 2. i 4. tygod-niu po aplikacji nie wykaza³a znacz¹cego luteolitycz-nego lub luteotropowego wp³ywu na cia³ka ¿ó³te, jak równie¿ na dojrzewanie pêcherzyków jajnikowych u suk. Nale¿y zaznaczyæ, ¿e widoczna w ocenie histo-patologicznej atrezja pêcherzyków jajnikowych, zarówno po zastosowaniu ni¿szej, jak i wy¿szej dawki, mo¿e byæ wyrazem zmian prowadz¹cych do zaburzeñ obserwo-wanych po d³u¿szym stosowaniu leków hormonalnych. Zmiany zachodz¹ce w macicy w grupie kontrolnej K w obu badanych okresach by³y równie¿ typowe dla rod-kowej fazy lutealnej cyklu (ryc. 1A). Z up³ywem czasu obserwowano zmniejszenie liczby figur mitotycznych, ca³kowitej gruboci b³ony luzowej, liczby przekrojów, powierzchni oraz wysokoci nab³onka gruczo³ów
pod-y h c e c e n a d a B ) g k / g µ ( * u n e g o rt s e a k w a D 0 10 100 * * ij c a w r e s b o ñ e iz D . 4 1 28. 14. 28. 14. 28. : y c i n d e r o w ó k y z r e h c ê p a b z c i L £0,6mm ilczne ilczne ilczne ilczne ilczne ilczne m m 1 -6 , 0 4±1,7 3±1,6 0,7±0,6a 1,0±0,2a 3,1±1,1 3,3±0,8 ³1mm brak brak 1,8±0,8 2,0±0,3 2,7±1,3 brak : y c i n d e r o h c y t³ ó ¿ k e ³ a i c a b z c i L £0,6cm brak 2±0,6 1,0±0,2a 2,0±0,6 brak 0,6±0,4a m c 1 -6 , 0 5±0,6 4±0,3 2±0,3a 4±0,3 3,3±1,9 4±0,3 ³1cm 2±0,3 brak 1,8±0,8 brak 2,3±0,2 1±0,6a
Tab. 1. Wp³yw iniekcji estrogenu na cechy morfometryczne jajników suk (X ± SD)
Objanienia: * iniekcja i.m. benzoesanu estradiolu w 3. i 5. dniu po wyst¹pieniu odruchu tolerancji; ** liczba dni po pierwszej iniekcji estrogenu; a ró¿nica istotna przy p £ 0,05
stawnych (tab. 2). Dane te jednoznacznie wskazuj¹ na stopniow¹, naturaln¹ regresjê wszystkich zasadniczych sk³adników b³ony luzowej
maci-cy. W ocenie makroskopowej w pierwszym okresie obserwowa-no silnie przekrwion¹, rozpulchnio-n¹ i obrzêk³¹ b³onê luzow¹, która po up³ywie 14 dni sta³a siê jasno-ró¿owa i lekko rozpulchniona.
Wyniki analizy parametrycznej macicy grupy M wykaza³y znacz¹-ce zmiany (ryc. 1B, C, D). W 14. dniu stwierdzono zdecydowany wzrost powierzchni oraz wysoko-ci nab³onka krypt, a w obrêbie gru-czo³ów podstawnych ca³kowitej liczby przekrojów oraz wysokoci ich nab³onka. W 28. dniu stwier-dzono brak figur mitotycznych, co sugeruje zatrzymanie podzia³ów komórkowych oraz wzrost gru-boci b³ony luzowej, któremu to-warzyszy³ wyrany wzrost liczby przekrojów gruczo³ów (tab. 2). W obrazie mikroskopowym maci-cy stwierdzano w 14. dniu silne przekrwienie i obrzêk strefy krypt b³ony luzowej macicy (ryc. 1B). Gruczo³y podstawne mia³y rozsze-rzone wiat³o, niekiedy tworzy³y ma³e torbiele. Nab³onek tych gru-czo³ów cechowa³a budowa charak-terystyczna dla transformacji spo-wodowanej dzia³aniem progeste-ronu. W 28. dniu przekrwienie
i obrzêk b³ony luzowej nie uleg³o znacz¹cej zmianie. Nab³onek po-wierzchowny b³ony lu-zowej macicy ogniskowo ulega³ transformacji z cy-lindrycznego w nab³o-nek o kszta³cie nieregu-larnym, typowy dla sty-mulacji progesteronem. Podanie niskiej daw-ki estrogenu (zalecanej klinicznie) spowodowa-³o spodziewany prze-rost, przekrwienie oraz rozpulchnienie b³ony luzowej macicy. Szcze-gólnie niepokoj¹ce jest utrwalenie, a nawet na-silenie zmian w b³onie luzowej macicy w 28. dniu od podania prepa-ratu. Obraz gruczo³ów podstawnych mo¿e przypominaæ zmiany charakterystyczne dla torbielowa-tego zwyrodnienia b³ony luzowej macicy (ryc. 1 D). y h c e c e n a d a B ) g k / g µ ( * u n e g o rt s e a k w a D 0 10 100 * * ij c a w r e s b o ñ e iz D . 4 1 28. 14. 28. 14. 28. a c i c a M y n z c y t o ti m s k e d n I 2±0 0 1±1,7 0 0 0 j e w o z u l y n o ³ b æ o b u r G ) m m ( 1,82±0,07ab 1,68±0,06b 1,55±0,32b 1,81±0,1ab 2,16±0,19a 2,03±0,29a y t p y r K a b z c i L 52±1,3 62±1,3 55,5±12,0 55±1,0 50,06±0,2 63±1,0 m m ( a i n h c z r e i w o P 2) 0,04±0,01a 0,02±0,0b 0,07±0,02c 0,04±0,02ac 0,06±0,01c 0,06±0,01c ) m µ ( a k n o ³ b a n æ o k o s y W 11,3±1,1a 14,4±1,5a 21,4±5,2bc 17,6±1,4b 18,2±2,4b 23,4±2,1c y ³ o z c u r G w ó j o r k e z r p a b z c i L 113±0,1a 98±1,3b 179±1,1cd 414±1,2e 166±1,6c 173±1,0d m m ( a i n h c z r e i w o P 2) 0,11±0,01a 0,04±0,01b 0,11±0,04a 0,04±0,01b 0,16±0,02c 0,05±0,01b ) m µ ( a k n o ³ b a n æ o k o s y W 11,2±0,8a 18,9±1,5b 16,7±3,6b 16,4±4,4b 11,4±1,3a 23,1±2,3c
Tab. 2. Wp³yw iniekcji estrogenu na cechy morfometryczne macicy suk (X ± SD)
Objanienia: * iniekcja i.m. benzoesanu estradiolu w 3. i 5. dniu po wyst¹pieniu odruchu tolerancji; ** liczba dni po pierwszej iniekcji estrogenu. Ró¿ne oznaczenia literowe w wierszach wskazuj¹ istot-ne ró¿nice wartoci rednich (p £ 0,05)
Ryc. 1. Obraz mikroskopowy wycinków b³ony luzowej macicy badanych suk (A, B, D, E, F: powiêkszenie 120 ×, barwienie HE) oraz makroskopowy wycinka rogu maci-cy (C)
Objanienia: A obraz grupy kontrolnej typowy dla rodkowej fazy lutealnej cyklu; B 14. dzieñ po aplikacji 10 µg benzoesanu estradiolu (EB): widoczne silne przekrwienie i obrzêk strefy krypt b³ony luzowej macicy oraz jej obraz makroskopowy (C); D 28. dzieñ po aplikacji 10 µg EB: obraz gruczo³ów podstawnych wskazuj¹cy na wczesne sta-dium zwyrodnienia torbielowatego b³ony luzowej macicy; E 28. dzieñ po podaniu 100 µg EB: widoczne liczne syderocyty wiadcz¹ce o d³ugim okresie trwania przekrwie-nia; F 28. dzieñ po podaniu 100 µg EB: gruczo³y podstawne z niskim nab³onkiem, wiêk-szoæ charakteryzuje znacznie poszerzone wiat³o z p³ynn¹ wydzielin¹ wewn¹trz typow¹ dla zmian torbielowatych; K krypty; P gruczo³y podstawne; S syderocyty
W grupie O ca³kowity brak figur mitotycznych mo¿e wiadczyæ o zahamowaniu podzia³ów komórkowych (tab. 2). Obserwowany wzrost gruboci b³ony luzo-wej spowodowany by³ g³ównie zwiêkszeniem liczby przekrojów gruczo³ów i ich powierzchni oraz znacz¹-cym wzrostem wysokoci nab³onka krypt. Analogicz-ne zmiany obserwowano w 28. dniu, niezale¿nie od ca³kowitego zaniku podanego preparatu (metabolitów) w organizmie (tab. 2). W obrazie mikroskopowym 14. dnia charakterystyczny by³ rozplem gruczo³ów podstaw-nych. B³ona luzowa macicy tworzy³a palczaste uwy-puklenia do wiat³a macicy. Natomiast w 28. dniu w obrazie macicy widoczne by³y liczne syderocyty wiadcz¹ce o d³ugim okresie trwania przekrwienia (ryc. 1E). Natomiast wiêkszoæ gruczo³ów podstawnych mia³a wyranie poszerzone wiat³o (ryc. 1F). Pojedyn-cze gruczo³y ulega³y na ca³ej d³ugoci zmianom torbie-lowatym. W pojedynczych przypadkach obserwowano wyd³u¿one gruczo³y b³ony luzowej, w kszta³cie cewek, wys³ane nab³onkiem kszta³tu cylindrycznego, podob-nie jak i nab³onek powierzchowny. Stwierdzono rów-nie¿ przypadek zaawansowanych zmian chorobowych w b³onie luzowej macicy w postaci zapalenia ropne-go, któremu towarzyszy³ rozrost torbielowaty gruczo-³ów b³ony luzowej macicy oraz znacznego stopnia pro-liferacja nab³onka powierzchownego. Komórki nab³on-ka powierzchownego, jak i gruczo³ów wynab³on-kazywa³y ce-chy budowy nab³onka transformowanego dzia³aniem progesteronu.
W przypadku stosowania estrogenów we wczesnej fazie porujowej zdecydowanie wiêkszy wp³yw na b³o-nê luzow¹ macicy mia³o podanie wy¿szych dawek benzoesanu estradiolu. Podanie wysokiej dawki estro-genu w okresie wzrastaj¹cego stê¿enia endogennego progesteronu spowodowa³o przede wszystkim zmiany w gruczo³ach podstawnych. Nast¹pi³ ich znaczny prze-rost, wyd³u¿enie i skrêcenie, co mog³o byæ przyczyn¹ zwiêkszenia gruboci b³ony luzowej. Zmianom tym towarzyszy³o prawie 4-krotne powiêkszenie powierzch-ni przekroju gruczo³ów z jednoczesnym powierzch-niskim nab³on-kiem i widoczn¹ wewn¹trz gruczo³ów wydzielin¹, co dawa³o obraz torbieli (ryc. 1F). W kryptach stwierdzono nieznaczne zmiany. Wraz z up³ywem czasu nie wzras-ta³a gruboæ b³ony luzowej. Gruczo³y podstawne uleg-³y stopniowej regresji, byuleg-³y jednak znacznie wyd³u¿o-ne i poskrêcawyd³u¿o-ne a w jednym przypadku stwierdzono tor-bielowaty rozrost gruczo³ów b³ony luzowej z zapale-niem ropnym. Próbki do analiz pobierano w okresie, w którym naturalnie wszystkie funkcje gruczo³ów b³o-ny luzowej podlegaj¹ uwstecznieniu, co nie nastêpuje w ci¹¿y (10, 11). Powiêkszenie krypt bez zasadniczej zmiany ich iloci, widoczne po podaniu wysokiej daw-ki estrogenu jest trudne do interpretacji. Mo¿e to wska-zywaæ na zwiêkszenie funkcji wydzielniczej, co w tym okresie nale¿y kwalifikowaæ jako zmianê patologicz-n¹. Dla kontrastu podanie ni¿szej dawki estrogenu nie spowodowa³o tak znacz¹cych zmian. Obserwowano jedynie wzrost wysokoci nab³onka krypt oraz
ca³ko-witej liczby przekrojów gruczo³ów. Nie zmieni³a siê gru-boæ b³ony luzowej, poniewa¿ brak by³o zasadniczych zmian w kryptach i gruczo³ach podstawnych. W 28. dniu po pierwszej iniekcji obserwowano zmniejszenie siê wysokoci nab³onka krypt, a wyrany wzrost liczby przekrojów poprzecznych gruczo³ów. Nie nast¹pi³a wiêc regresja gruczo³ów, ale ich dalsze wyd³u¿enie i skrêce-nie. W pozosta³ych mierzonych parametrach nie stwier-dzono istotnych ró¿nic miêdzy grupami dowiadczal-nymi a kontroldowiadczal-nymi.
Dotychczas nie okrelono efektywnej i bezpiecznej dawki estrogenów podawanych w celach antykoncep-cyjnych u suk. Wiadomo, ¿e stosowanie ich w wyso-kich dawkach przed³u¿a czas trwania rui, mo¿e prowa-dziæ do ropomacicza, supresji szpiku kostnego oraz anemii aplastycznej zwierz¹t. Wed³ug ostatnio opubli-kowanych badañ, jednorazowa dawka 20 µg/kg benzo-esanu estradiolu aplikowana w drugim dniu po kryciu jest w pe³ni skuteczna i nie powoduje efektów ubocz-nych (22). Jednak stosowanie estrogenów dla celów antykoncepcyjnych u suk wymaga dalszych badañ na wiêkszej populacji.
Stosowanie hormonów steroidowych w koñcowej fazie rui oraz w fazie porujowej mo¿e zaburzaæ natu-raln¹ sekwencjê zmian hormonalnych i inicjowaæ pro-cesy prowadz¹ce do zmian patologicznych w cianie macicy i funkcji jajników. Mog¹ one powodowaæ re-laksacje szyjki macicy oraz zmiany rozrostowe endo-metrium. Sprzyja to zagnie¿d¿eniu bakterii bytuj¹cych w pochwie na terenie macicy, co mo¿e bezporednio prowadziæ do rozwoju ropomacicza (EPC endo-metritis pyometra complex) (2, 12, 13, 17, 19). Wielu autorów zwraca uwagê na znacz¹cy udzia³ hormonów steroidowych w etiopatogenezie ropomacicza (6, 7, 8, 13, 14, 19). W jego pocz¹tkowej fazie dochodzi do roz-rostu torbielowatego gruczo³ów endometrium, a w miarê trwania procesu chorobowego transformacji ulega na-b³onek gruczo³owy coraz g³êbszych warstw a¿ obejmuje ca³e endometrium. Z otrzymanych wyników wynika, ¿e podanie niskiej dawki estrogenów skutkowa³o zmia-nami przerostowymi szczególnie w strefie krypt, nato-miast wiêksza dawka powodowa³a zmiany w strefie gruczo³ów podstawnych oraz pogrubienie b³ony luzo-wej. Dominacja gruczo³ów nad podcieliskiem, z za-cieraj¹c¹ siê granic¹ miêdzy warstw¹ podstawow¹ i funkcjonaln¹ b³ony luzowej, jest pierwsz¹ dostrze-galn¹ cech¹ rozrostu b³ony luzowej uznawan¹ za symp-tom wczesnych zmian patologicznych (7, 8, 19, 23).
Stwierdzone w grupach dowiadczalnych zmiany w strukturze b³ony luzowej macicy, przy braku obja-wów klinicznych, mog¹ wskazywaæ na wczesn¹ faz¹ powstawania zespo³u EPC. Problem ten zosta³ dostrze-¿ony znacznie wczeniej u kobiet, gdzie szczególnie wa¿ne jest dok³adne rozpoznanie wczesnych faz roz-rostu b³ony luzowej, co daje mo¿liwoæ skutecznego leczenia zachowawczego. Stosowanie leków hormonal-nych mo¿e powodowaæ wyst¹pienie rozrostu, który w pocz¹tkowej fazie przebiega bezobjawowo. U
ko-biet rozrostem b³ony luzowej jest nazywana prolifera-cja gruczo³ów, nieregularnych kszta³tem i wielkoci¹, zmieniaj¹ca relacjê miêdzy nab³onkiem a podcie-liskiem, a w ocenie porównywalna do b³ony luzowej w fazie proliferacji (15). Dominacja gruczo³ów nad pod-cieliskiem, z zacieraj¹c¹ siê granic¹ miêdzy warstw¹ podstawn¹ i funkcjonaln¹ b³ony luzowej, jest pierw-sz¹ cech¹ dostrzegaln¹ na pocz¹tku rozrostu b³ony zowej. U kobiet patologicznym rozrostom b³ony lu-zowej macicy sprzyja podwy¿szone stê¿enie zarówno 17b-estradiolu, jak i estronu. Dzia³anie zapobiegaj¹ce rozrostom wykazuje estriol i progesteron (15).
Dotychczas brak jest systemu klasyfikacji wczesnych zmian histologicznych w b³onie luzowej macicy u suk. U kobiet stosuje siê podzia³ rozrostu b³ony luzowej wed³ug systemu zalecanego zarówno przez Internatio-nal Society of Gynecological Pathologists, jak i przez WHO (18, 20). W zale¿noci od nasilenia zmian w gru-czo³ach b³ony luzowej wyró¿nia siê rozrost prosty b³o-ny luzowej (simple hyperplasia SH) i rozrost z³o¿ob³o-ny (complex hyperplasia CH). W zale¿noci od nasilenia atypowych zmian cytologicznych, g³ównie w j¹drach komórkowych nab³onka rozró¿nia siê rozrost prosty aty-powy (atypic simple hyperplasia ASH) i rozrost z³o¿o-ny atypowy (atypic complex hyperplasia ACH).
Próbuj¹c wykorzystaæ tê klasyfikacjê do kategoryza-cji zmian obserwowanych w b³onie luzowej badanych zwierz¹t, mo¿na stwierdziæ wystêpowanie cech co naj-mniej rozrostu z³o¿onego (CH) po podaniu wysokiej dawki estrogenu (szczególnie w obrêbie gruczo³ów podstawnych). Nasuwa siê zatem pytanie, czy nie nale-¿y zastanowiæ siê nad opracowaniem i wprowadzeniem oddzielnej, ale szczegó³owej klasyfikacji wczesnych zmian rozrostowych b³ony luzowej u suk. Dotychczas jednak rutynowe badanie kliniczne u suk nie pozwala na wczesne rozpoznanie tych zaburzeñ, a stwierdzenie torbielowatych zmian w b³onie luzowej macicy suki koñczy siê najczêciej zabiegiem usuniêcia chorego narz¹du. Interesuj¹c¹ alternatyw¹ wydaje siê zastoso-wanie szczegó³owego badania ultrasonograficznego sta-nu b³ony luzowej. Wysoka jego przydatnoæ potwier-dzona póniej badaniem mikroskopowym wycinków znalaz³a swoje zastosowanie we wczesnej diagnostyce zmian w b³onie luzowej macicy u kobiet (9). W pi-miennictwie jest niewiele opracowañ dotycz¹cych wy-korzystania histomorfometrii u suk, a wydaje siê, ¿e jest ona szczególnie przydatna w ocenie stanu klinicz-nego uk³adu rozrodczego suk.
Podsumowanie
Zastosowanie benzoesanu estradiolu w celach anty-koncepcyjnych u suk powoduje g³ównie zmiany w ma-cicy, manifestowane przerostem w strefie krypt oraz charakterystycznymi dla wczesnego stadium zwyrod-nienia torbielowatego zmianami w strefie gruczo³ów podstawnych. Podanie wy¿szej dawki estrogenu (100 µg/kg m.c.) powoduje ponadto pogrubienie b³ony lu-zowej oraz zmiany torbielowate w gruczo³ach
podstaw-nych sprzyjaj¹ce wyst¹pieniu roppodstaw-nych stanów zapalpodstaw-nych b³ony luzowej macicy. Z powy¿szego wynika, ¿e suki otrzymuj¹ce estrogeny w celach antykoncepcyjnych po-winny byæ objête opiek¹ weterynaryjn¹, szczególnie w okresie 6-8 tygodni po aplikacji hormonu.
Pimiennictwo
1.Barrau D. M., Abel J. H., Verhage H. G., Tietz W. J.: Development of the endometrium during the estrus cycle in the bitch. Am. J. Anat. 1976, 142, 47-66.
2.Boryczko Z., Katkiewicz M., Bostedt H., Gajewski Z.: Ropomacicze u suk etiopatogeneza, objawy, rozpoznawanie i leczenie. Medycyna Wet. 2001, 57, 246-250.
3.Bowen R. A., Olson P. N., Behrendt M. D., Wheeler S. L., Husted W., Nett T. M.: Efficacy and toxicity of estrogens commonly used to terminate canine pregnancy. J. Am. Vet. Med. Assoc. 1985, 186, 783-788.
4.Concannon P.: Reproductive endocrinology, contraception and pregnancy termination in dogs, [w:] Ettinger S., Feldman E.: Textbook of Veterinary Internal Medicine. Saunders W. B., Philadelphia 1995, 1625-1636. 5.Concannon P. W., Meyers-Wallen V. N.: Current and proposed methods for
contraception and termination of pregnancy in dogs and cats. J. Am. Vet. Med. Assoc. 1991, 198, 1214-1225.
6.De Bosschere H., Ducatelle R., Tshamala M.: Uterine oestrogen and proge-sterone receptor expression in experimental pyometra in the bitch. J. Comp. Pathol. 2003, 128, 99-106.
7.Dhaliwal G. K., England G. C., Noakes D. E.: The effects of endometrial scarification on uterine steroid receptors, bacterial flora and histological struc-ture in the bitch. Anim. Reprod. Sci. 2002, 69, 239-249.
8.Dhaliwal G. K., England G. C., Noakes D. E.: The influence of exogenous steroid hormones on steroid receptors, uterine histological structure and the bacterial flora of the normal bitch. Anim. Reprod. Sci. 1999, 56, 259-277. 9.Fong K., Causer O., Atri M., Lytwyn A., Kung R.: Transvaginal US and
hysterosonography in postmenopausal women with breast cancer receiving tamoxifen: correlation with hysteroscopy and pathologic study. Radiogra-phics 2003, 23, 137-150.
10.Hoffmann B., Riesenbeck A., Schams D., Steinetz B. G.: Aspects on hormo-nal control of normal and induced parturition in the dog. Reprod. Dom. Anim. 1999, 34, 219-226.
11.Jeffcoate I. A.: Endocrinology of anoestrous bitches. J. Reprod. Fertil. Suppl. 1993, 47, 69-76.
12.Jurka P.: Ocena zmian zachodz¹cych w macicy i jajnikach po stosowaniu steroidowych preparatów antykoncepcyjnych u suk. Praca dokt., SGGW, Warszawa 1999.
13.Kim K. S., Kim O.: Cystic endometrial hyperplasia and endometritis in a dog following prolonged treatment of medroxyprogesterone acetate. J. Vet. Sci. 2005, 6, 81-82.
14.Krzy¿anowski J.: Ropomacicze u suk. Medycyna Wet. 1994, 50, 436-438. 15.Kurman R. J., Norris H. J.: Endometrial hyperplasia and related cellular
changes, [w:] Kurman R. J.: Blausteins pathology of the female genital tract. Springer-Verlag, New York 1994, 411-437.
16.Moczko J. A., Brêbowicz H. G., Tadeusiewicz R.: Statystyka w badaniach medycznych. PWN, Warszawa 1998.
17.Noakes D. E., Dhaliwal G. K., England G. C.: Cystic endometrial hyper-plasia/pyometra in dogs: a review of the causes and pathogenesis. J. Reprod. Fertil. Suppl. 2001, 57, 395-406.
18.Ronnett B. M., Kurman R. J.: Precursor lesions of endometrial carcinoma, [w:] Kurman R.: Blausteins Pathology of the Female Genital Tract. Sprin-ger-Verlag, New York 2002, 467-500.
19.Schoon H. A., Schoon D., Nolte I.: Investigations on the pathogenesis of the endometritis-pyometra-complex in the bitch. J. Vet. Med. A. 1992, 39, 43-56. 20.Scully R. E., Bonfiglio T. A., Kurman R. J., Silverberg S. G., Wilkinson E. J.: Histological Typing of Female Genital Tract Tumours (International Histo-logical Classification of Tumours), WHO, Geneva 1994, 13-18.
21.Sutton D. J., Geary M. R., Bergman J. G.: Prevention of pregnancy in bitches following unwanted mating: a clinical trial using low dose oestradiol benzo-ate. J. Reprod. Fertil. Suppl. 1997, 51, 239-243.
22.Tsutsui T., Mizutani W., Hori T., Oishi K., Sugi Y., Kawakami E.: Estradiol benzoate for preventing pregnancy in mismated dogs. Theriogenology 2006, 66, 1568-1572.
23.Van Cruchten S., Van den Broeck W., Dhaeseleer M., Simoens P.: Prolifera-tion patterns in the canine endometrium during the estrous cycle. Therio-genology 2004, 62, 631-641.
24.Zawistowski S.: Technika histologiczna, histologia oraz podstawy histopato-logii. PZWL Warszawa 1970, 67-167.
Adres autora: dr Piotr Jurka, ul. Nowoursynowska 159 C, 02-766 War-szawa; e-mail: piotr_jurka@sggw.pl
