Medycyna Wet. 2009, 65 (3) 201
Praca oryginalna Original paper
Inteligencja psa jest wyk³adnikiem inteligencji adap-tacyjnej i inteligencji u¿ytkowej (7). U ró¿nych ras rozwinê³y siê ró¿ne umiejêtnoci fizyczne i instynkty. Wystarczy porównaæ ró¿nice miêdzy rasami miniatu-rowymi i olbrzymimi, rasami stró¿uj¹cymi i chartami czy te¿ psami obronnymi i myliwskimi. Dowiadczeni treserzy mierz¹ inteligencjê psów szybkoci¹, z jak¹ ucz¹ siê one nowych zadañ (9). Psy z pewnoci¹ po-trafi¹ siê uczyæ, rozumieæ sygna³y i kojarzyæ je z ok-relonym ruchem lub zadaniem. Nie s¹ jednak lepo pos³uszne i potrafi¹ decydowaæ, ¿e czego nie zrobi¹. Maj¹ wysoki stopieñ inteligencji zwierzêcej, ale wydaje siê, ¿e brak im ludzkiej umiejêtnoci logicz-nego mylenia i kojarzenia z³o¿onych pojêæ abstrak-cyjnych. Umiejêtnoci i zachowania psa zbyt czêsto podlega³y antropomorfizacji, która sprawi³a, ¿e zapo-mniano o jego prawdziwej naturze. Na skutek tego oczekiwania i nadzieje w³acicieli czêsto rozmijaj¹ siê z faktycznymi mo¿liwociami psa. To, ¿e psy z ³atwo-ci¹ spe³niaj¹ wiele zadañ, pozwala nam przypuszczaæ, ¿e rozumiemy te zwierzêta z tak¹ sam¹ ³atwoci¹, jak
one pojmuj¹, czego od nich oczekujemy. Ale czy na-prawdê rozumiemy psy? Co wiêcej, czy psy rzeczy-wicie rozumiej¹ nas? Mo¿na zaryzykowaæ twierdze-nie, ¿e wszystkie psy s¹ inteligentne. To, ¿e niektóre psy wydaj¹ siê m¹drzejsze ni¿ inne, wynika z faktu, ¿e s¹ bardziej skupione na cz³owieku i wspó³pracy z nim, dlatego szybciej wykonuj¹ zadania, na których nam zale¿y. Natomiast inne psy mog¹ równie szybko uczyæ siê wykonywania zadañ, które s¹ interesuj¹ce tylko dla nich samych. Zastanawiaj¹c siê nad inteli-gencj¹ zwierzêcia, mo¿na braæ pod uwagê ró¿ne jej przejawy: zdolnoæ rozwi¹zywania problemów, roz-ró¿niania s³ów, umiejêtnoæ wykonywania pewnych zadañ zaprogramowan¹ w znacznym stopniu gene-tycznie u pewnych ras dziêki selekcji hodowlanej (za-ganianie stada, tropienie zwierzyny itd.), a tak¿e ³at-woæ uczenia siê i wykonywania poleceñ (te¿ zwi¹za-n¹ z ras¹ i jej sk³onnoci¹ do wspó³pracy z cz³owie-kiem). Doæ ³atwo jest stawiaæ przed psem pewne za-dania i obserwowaæ jego reakcje. Trudniej natomiast zinterpretowaæ wyniki.
Wp³yw czynników rodowiskowych i rasy
na inteligencjê adaptacyjn¹ psów
MIROS£AW KARPIÑSKI, PIOTR CZY¯OWSKI, LESZEK DROZD, MA£GORZATA GOLEMAN
Katedra Hodowli Amatorskich i Zwierz¹t Dzikich Wydzia³u Biologii i Hodowli Zwierz¹t UP, ul. Akademicka 13, 20-950 Lublin
Karpiñski M., Czy¿owski P., Drozd L., Goleman M.
Influence of environmental factors and breed on the adaptive intelligence of dogs Summary
The present study was aimed at evaluating the adaptive intelligence of different breeds, as well as multi-breed hybrids of dogs, taking into account their sex, age, and maintenance. In total, 174 dogs were studied, including 81 bitches and 93 male dogs, above twelve-months-of-age. Among the studied dogs, 93 were hybrids and 81 were pedigree dogs, including 10 breeds: Rottweiler, German Shepherd, boxer, dachshund, spaniels (English cocker spaniel, springer spaniel), Labrador, pointers (Irish Setter, English Setter, Scottish Setter, wirehaired pointer, shorthaired pointer), border collie, pinscher, and schnauzers (miniature, giant). Three age groups were distinguished: I below 3-years-of-age, II 3.5-8-years-of-age, III above 8-years-of-age. All dogs were divided with reference to the maintenance system: maintained in a pen (pen), in a block of flats (flat) and around the house (house). Experimental dogs were also divided into three performance groups: herding, hunting, and guarding. The experiment consisted of the Intelligence Quotient test (IQ) (Coren, 1994). On account of the fact that particular dogs within particular breeds achieved both the worst and the best scores it was affirmed that Corens test cannot be a determinant of the intelligence level for a given breed. Developing a ranking of the most and least intelligent breeds only on the basis of Corens IQ test is overly simplistic, which seems to discriminate against some dog breeds. An attempt to create an IQ ranking for dogs requires taking into account such factors as the position in a pack (family) and performance. The intelligence of diverse breeds such as hunting or herding dogs should not be compared, because they have consolidated different mental features during the domestication and breeding selection. Therefore, making such a ranking may be more reasonable within particular performance groups.
Medycyna Wet. 2009, 65 (3) 202
Celem badañ by³a ocena inteligencji adaptacyjnej psów ró¿nych ras oraz mieszañców wielorasowych z uwzglêdnieniem p³ci, wieku oraz sposobu utrzy-mania.
Materia³ i metody
Badaniem objêto 174 psy, w tym 81 suk i 93 samce w wie-ku od 12 miesiêcy. Wród badanych psów 93 osobniki sta-nowi³y mieszañce, a 81 psy rasowe, wród których wyod-rêbniono 10 ras: rottweiler, owczarek niemiecki, bokser, jamnik, spaniele (cocker spaniel angielski, spinger spaniel), labrador, wy¿³y (seter irlandzki, seter angielski, seter szkoc-ki, wy¿e³ szorstkow³osy, wy¿e³ krótkow³osy), border col-lie, pinczer, sznaucery (miniaturowy, olbrzymi). Na potrze-by badañ wyodrêbniono trzy grupy wiekowe: I do trzech lat, II 3,5-8 lat, III powy¿ej 8 lat. Psy podzielono na grupy tak¿e ze wzglêdu na sposób utrzymania: utrzymy-wane w kojcu (kojec), w bloku (mieszkanie), na posesji (posesja). Podzia³ obejmowa³ tak¿e grupy u¿ytkowe: pas-terskie, myliwskie, obronne.
Badania wykonano w oparciu o test na iloraz inteligen-cji adaptacyjnej (IQ) Corena (3). Test zosta³ przeprowa-dzony z udzia³em w³aciciela psa w obecnoci trzech egza-minatorów (autorów niniejszej pracy). Ka¿dy egzaminator wystawia³ niezale¿n¹ ocenê psu za wykonywanie poszcze-gólnych zadañ testowych. Rzetelnoæ testu (Reliability of Test) wyra¿ono w oparciu o klasyczny model rzetelnoci (6) w formie zale¿noci pomiêdzy wzajemnymi korelacja-mi trzech równoleg³ych ocen wystawionych przez trzech egzaminatorów (r1,2 = r1,3 = r2,3). Wspó³czynniki te by³y w przybli¿eniu równe (nie wyst¹pi³y statystycznie istotne ró¿nice pomiêdzy nimi), co pozwoli³o na za³o¿enie rzetel-noci zastosowanego testu. Podstaw¹ do wszystkich analiz w niniejszej pracy by³a rednia arytmetyczna z trzech nie-zale¿nych ocen wystawionych przez trzech egzaminatorów. Wykonanie poszczególnych zadañ zosta³o zarejestrowane na tamie VHS. Analiza testu na iloraz inteligencji opiera-³a siê na wynikach pierwszej próby. Ca³y test trwa³ 30-60 minut, w zale¿noci od psa i egzaminatora. Rekwizyty wy-korzystane do przeprowadzenia próby to: obro¿a, smycz, puste puszki, przecierad³o k¹pielowe, ma³y rêcznik do r¹k, deska, kilka cegie³ i kilka grubych ksi¹¿ek, du¿e pud³o kar-tonowe, ma³e kawa³ki smako³yków. Ka¿de zadanie punk-towano w skali od 1 do 5 w zale¿noci od czasu i jakoci jego wykonania. W celu przedstawienia ró¿nic w wynikach testów uzyskanych przez poszczególne grupy badanych psów wyliczono rednie z sum oraz odchylenia standardo-we. Wyliczono tak¿e istotnoci ró¿nic pomiêdzy rednimi badanych grup w uk³adzie analizy wariancji przy pomocy testu porównañ wielokrotnych Duncana (post-hoc). Porów-nano tak¿e wyniki testu uzyskane przez poszczególne rasy badanych psów z wynikami Corena (http://petrix/com/ dogint) w oparciu o wyliczenie wspó³czynnika korelacji rang Spearmana.
Wyniki i omówienie
Ró¿nice pomiêdzy psami rasowymi a mieszañ-cami. Z analizy wyników testów pomiêdzy psami rasowymi a mieszañcami wynika, ¿e psy rasowe uzys-ka³y istotnie wy¿sz¹ (p £ 0,01) redni¹ sumê
punk-tów za wszystkie zadania ni¿ mieszañce. Psy rasowe uzyska³y lepsze wyniki w 9 z 12 testów.
Ró¿nice pomiêdzy sposobem utrzymania. Grupu-j¹c psy ze wzglêdu na sposób utrzymania (blok, ko-jec, posesja), stwierdzono, ¿e najwy¿sz¹ redni¹ sumê punktów za wszystkie zadania uzyska³y psy utrzymy-wane w bloku (p £ 0,05). Najni¿sz¹ redni¹ sumê punktów za wszystkie zadania uzyska³y psy utrzymy-wane w kojcu. Grupuj¹c psy ze wzglêdu na pochodze-nie i utrzymapochodze-nie wykazano, ¿e najlepiej z testami po-radzi³y sobie psy rasowe utrzymywane w bloku i na posesji, a najmniej punktów za ca³oæ testów uzyska-³y mieszañce utrzymywane w kojcu. Przedstawione ró¿nice by³y statystycznie istotne przy p £ 0,01.
Ró¿nice pomiêdzy grupami u¿ytkowymi. Najwy¿-sz¹ redni¹ sumê punktów za wszystkie zadania uzys-ka³y psy pasterskie, a najni¿sz¹ psy obronne i ró¿nica ta by³a statystycznie istotna dla p £ 0,01. Psy paster-skie uzyska³y najlepsze wyniki w 9 z 12 testów.
Ró¿nice pomiêdzy p³ci¹. Analizuj¹c ró¿nice pomiê-dzy p³ci¹ badanych psów stwierdzono, ¿e suki uzys-ka³y istotnie wy¿sz¹ (p £ 0,05) redni¹ sumê punk-tów za wszystkie zadania ni¿ psy. Suki uzyska³y lep-sze wyniki w 9 z 12 zadañ. Analizuj¹c wyniki testu pomiêdzy badanymi psami ze wzglêdu na p³eæ i rasê stwierdzono, ¿e najwiêcej punktów za wszystkie testy (r. å) otrzyma³y psy rasowe i suki rasowe, a najmniej psy mieszañce i ró¿nica pomiêdzy tymi grupami by³a statystycznie istotna. Najwy¿sz¹ redni¹ sumê punk-tów za wszystkie zadania uzyska³y suki i psy mywane w bloku, najni¿sz¹ redni¹ uzyska³y psy utrzy-mywane na posesji (p £ 0,05).
Ró¿nice dotycz¹ce wieku. W oparciu o wyliczenie wspó³czynników korelacji pomiêdzy wiekiem testo-wanych psów a liczb¹ uzyskanych punktów w poszcze-gólnych zadaniach nie stwierdzono statystycznie istot-nych zale¿noci pomiêdzy tymi parametrami.
Porównuj¹c wyniki uzyskane przez poszczególne rasy (ryc. 1) stwierdzono, ¿e najwy¿sz¹ redni¹ punk-tów w przeprowadzonym tecie uzyska³y rasy: border collie i rottweiler, a najni¿sz¹ redni¹ rasy: labrador,
52,1 49,0 46,5 46,1 44,7 44,3 42,6 41,8 40,7 39,5 39,0 39,0 37,0 30,0 35,0 40,0 45,0 50,0 55,0 œr. border collie rottweiler sznaucery owczarek
niemiecki bokser amstaf wy¿e³ jamnik
mieszañce labrador doberman spaniele
pinczer
Ryc. 1. rednia punktów uzyskanych w tecie dla poszczegól-nych ras
Medycyna Wet. 2009, 65 (3) 203 doberman, spaniele i pinczer, które uzyska³y ogólny
wynik gorszy od mieszañców. Psy rasowe uzyska³y wy¿sz¹ redni¹ liczbê punktów ni¿ mieszañce w 9 z 12 zadañ.
W oparciu o wyliczenie wspó³czynnika rang Spear-mana porównano wyniki testu uzyskane przez psy ba-danych ras z wynikami podawanymi przez ranking Corena (http://petrix.com/dogint/intelligence.html). Stwierdzono istotn¹ zale¿noæ (r = 0,40; p £ 0,01) pomiêdzy porównywanymi grupami (ryc. 2). Wyniki te wiadcz¹, ¿e jakkolwiek mo¿na uszeregowaæ rasy psów pod wzglêdem inteligencji wed³ug uzyskanych punktów w tecie Corena, to jednak nie mo¿na uzys-kanych wyników uogólniaæ stwierdzeniem o wy¿szo-ci intelektualnej danej rasy nad inn¹. Zestawienie wy-ników uzyskanych za test przez poszczególne psy ra-sowe (ryc. 3) pokazuje, ¿e w obrêbie tej samej rasy psy osi¹ga³y zarówno najlepsze, jak i najgorsze wyni-ki w tecie. Zestawiaj¹c wyniwyni-ki uzyskane przez psy rasowe i mieszañce (ryc. 4) zaobserwowano podobn¹ tendencjê. Wród mieszañców odnotowano psy, które uzyska³y zarówno najlepsze, jak i najgorsze wyniki. Jednak wród 10 psów z najs³abszymi wynikami
stwierdzono a¿ 8 mieszañców, a wród 10 najlepszych psów rasowych stwierdzono 5 psów rasy border col-lie. Wed³ug autorów niniejszych badañ, test zapropo-nowany przez Corena nie odzwierciedla poziomu IQ psów, lecz zale¿noæ pomiêdzy dowiadczeniem wy-konuj¹cego test a stopniem trudnoci wykonywanego zadania. Wykazano bowiem, ¿e bezporednia ocena inteligencji mo¿e byæ obci¹¿ona b³êdem, gdy¿ prowa-dzi do zbyt pochopnych uogólnieñ, np., ¿e dana rasa jest inteligentniejsza od innej. Uzyskane wyniki wska-zuj¹, ¿e do oceny rasy psa w³aciw-sze jest okrelenie w jej obrêbie pro-porcji psów, które uzyska³y wyniki najs³absze oraz najlepsze. Badania w³asne wykaza³y statystycznie istot-n¹ ró¿nicê pomiêdzy wynikami uzys-kanymi przez psy rasowe i mieszañ-ce. Bior¹c jednak pod uwagê sposób utrzymania psów stwierdzono, ¿e psy rasowe utrzymywane w bloku uzyska-³y istotnie (p £ 0,01) wiêcej punktów za test od psów rasowych utrzymy-wanych w kojcu. wiadczy to, ¿e na inteligencjê psa wp³ywa oprócz po-chodzenia tak¿e sposób utrzymania. Psy utrzymywane w bloku charakte-ryzuj¹ siê wy¿szym poziomem socja-lizacji i wiêzi z opiekunem, co nie po-zostaje bez wp³ywu na wyniki testu (11).
Uzyskanie przez suki wy¿szej red-niej sumy punktów w tecie mo¿na interpretowaæ wiêksz¹ sk³onnoci¹ do pos³uszeñstwa i mniejsz¹ sk³onnoci¹ do przejawu dominacji (1, 4). Wed³ug niektórych badaczy (2), proces udo-mowienia wp³yn¹³ na infantylizacjê zachowañ u psów doros³ych (tzn. ¿e nawet doros³e psy wykazuj¹ cechy zachowañ typowe dla szczeni¹t), co wed³ug w³acicieli psów mo¿e byæ mylnie odbierane jako oznaka inteli-gencji psa. Przyk³adem s¹ labradory, których przyjazne zachowanie wobec domowników, zw³aszcza dzieci, jest
y = 0,9065x – 5,3334 r = 0,40 0 10 20 30 40 50 60 70 20 30 40 50 60 wyniki w³asne w pkt. pkt. wg Corena
Ryc. 2. Porównanie wyników uzyskanych przez psy poszcze-gólnych ras w badaniach w³asnych z punktacj¹ Corena
0 10 20 30 40 50 60
pinczer wy¿e³ wy¿e³
seter szkocki seter szkocki seter szkocki
labrador labrador labrador rotweiler
border collie border collie border collie border collie border collie owcz. niem. amstaf
foksterier doberman spaniel
pkt.
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 72 73 74 75 76 77 78 79 80 81 Ryc. 3. Zestawienie 10 najwy¿szych i najni¿szych not uzyskanych w tecie przez poszczególne psy rasowe
Ryc. 4. Zestawienie 10 najwy¿szych i najni¿szych not uzyskanych w tecie przez wszystkie badane psy (rasowe i mieszañce)
mieszaniec mieszaniec mieszaniec
pinczer
mieszaniec mieszaniec mieszaniec
wy¿e³
mieszaniec mieszaniec mieszaniec mieszaniec mieszaniec border
collie border collie border collie mieszaniec seter szkocki seter szkocki owcz. niem. pkt. 0 10 20 30 40 50 60 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 165166167168169170 171172173174
Medycyna Wet. 2009, 65 (3) 204
odbierane jako wyraz wysokiej inteligencji tej rasy (5). Badania w³asne w oparciu o test Corena wykaza³y, ¿e psy tej rasy zdoby³y jedn¹ z najni¿szych punktacji. Wynik testu mo¿e zale¿eæ od pozycji psa w hierarchii sfory (rodzina): im silniej jest ona zaznaczona w sta-dzie, tym lepiej dane osobniki radz¹ sobie z wykony-waniem zadañ testowych (10). Przyk³adem mog¹ byæ psy rasy cocker spaniel, które zarówno wg wyników badañ w³asnych, jak i wg Scotta i Fullera (10) osi¹ga-³y najs³absze wyniki. Stopieñ socjalizacji osi¹gniêty w wieku szczeniêcym mo¿e w istotny sposób rzuto-waæ na póniejsze zachowania hierarchiczne. Sposób utrzymania psa wp³ywa na proces socjalizacji, w przy-padku utrzymania w bloku mo¿liwoæ stykania siê przez szczeniê z ró¿norodnymi sytuacjami wp³ywa na przyspieszenie procesu socjalizacji, co nie pozostaje bez wp³ywu na osi¹gniête wyniki w tecie. W bada-niach w³asnych psy utrzymywane w bloku zdoby³y wy¿sz¹ redni¹ sumê punktów za test ni¿ psy utrzy-mywane na posesji i w kojcu. Poziom inteligencji psów rasowych, jak i poziom agresji mo¿e w istotny sposób zale¿eæ od typu u¿ytkowego danej rasy (8), dlatego celowe by³o okrelenie zale¿noci pomiêdzy wynika-mi testu IQ adaptacyjnego Corena a typem u¿ytkowym (12). W badaniach w³asnych psy pasterskie zw³aszcza osobniki rasy border collie znalaz³y siê w pierwszej dziesi¹tce psów z najwy¿sz¹ redni¹ sum¹ punktów (ryc. 4). W rankingu przedstawionym przez Corena w pierwszej dziesi¹tce najinteligentniejszych ras prze-wa¿a³y tak¿e rasy pasterskie. Uszeregowanie poszcze-gólnych zadañ w zale¿noci od liczby zdobytych punk-tów wykaza³o, ¿e stopieñ trudnoci poszczególnych zadañ w tecie nie zale¿y od kolejnoci ich wykony-wania. Zmiana kolejnoci wykonywania zadañ mog³a-by wp³yn¹æ na wyniki, jakie osi¹gnê³y psy w poszcze-gólnych testach. Tego typu test powinien opieraæ siê na zadaniach wykonywanych w kolejnoci uzale¿nio-nej od wzrastaj¹cego stopnia trudnoci. Nierozwi¹za-nie danego zadania dyskwalifikowa³oby psa i wyklu-cza³o z rozwi¹zywania pozosta³ych zadañ.
Wnioski
1. Test Corena okrela przede wszystkim predyspo-zycje psychiczne, takie jak szybkoæ uczenia siê i zdol-noæ do praktycznego wykorzystania tej wiedzy, które s¹ podstawowymi elementami inteligencji adaptacyj-nej; im wy¿sza inteligencja adaptacyjna u psa tym mo¿e on siê okazaæ trudniejszy w szkoleniu, gdy¿ bardzo szybko siê uczy i jest w stanie omijaæ lub upraszczaæ polecenia przewodnika.
2. Na liczbê uzyskanych punktów w tecie wp³yw ma pochodzenie psa, utrzymanie, grupa u¿ytkowa, p³eæ i wiek.
3. Wed³ug zastosowanego testu mo¿na zestawiæ rasy psów ze wzglêdu na liczbê zdobytych punktów, jed-nak zestawienie takie nie mo¿e byæ podstaw¹ do oce-ny poziomu inteligencji danej rasy. Test Corena nie mo¿e byæ wyznacznikiem poziomu inteligencji dla
wybranej rasy, gdy¿ poszczególne psy danej rasy uzys-kuj¹ zarówno wyniki najgorsze, jak i najlepsze. Kon-struowanie listy rankingowej najinteligentniejszych i najg³upszych ras tylko w oparciu o test IQ Corena jest zbyt du¿ym uproszczeniem i w ewidentny sposób krzywdzi niektóre rasy psów.
4. Najlepiej z zadaniami testowymi radz¹ sobie psy utrzymywane w bloku, co jest uwarunkowane czêstym kontaktem psa z cz³owiekiem.
5. Próba stworzenia listy rankingowej IQ psów wy-maga uwzglêdnienia takich czynników, jak pozycja w stadzie (rodzinie) oraz u¿ytkowoæ. Nie powinno siê porównywaæ inteligencji np. psów myliwskich z pas-terskimi, gdy¿ w trakcie procesu domestyfikacji i se-lekcji hodowlanej utrwali³y siê u tych ras odmienne cechy psychiczne. Dlatego tworzenie rankingu mo¿e mieæ wiêkszy sens w obrêbie poszczególnych grup u¿ytkowych.
Pimiennictwo
1.Bradshaw J. W. S., Goodwin D., Lea A. M., Whitehead S. L.: A survey of the behavioral characteristics of pure-bred dogs in the United Kingdom. Vet. Rec. 1996, 138, 465-468.
2.Coppinger R., Schneider R.: Evolution of working dogs, [w:] Serpell J. (ed.): The Domestic Dog its evolution, behaviour and interactions with people. Cambridge University Press, Cambridge 1995, 21-44.
3.Coren S.: The Intelligence of Dogs: canine consciousness and capabilities. Free Press, New York 1994.
4.Elliot O., Scott J. P.: The analysis of breed differences in maze performance in dogs. Anim. Behav. 1965, 13, 5-18.
5.Fiszdon K.: Znaczenie predyspozycji behawioralnych w wyborze rasy psa do towarzystwa. ¯ycie Wet. 2004, 79, 3, 149-151.
6.Gulliksen H.: Theory of Mental Tests. Wiley, New York 1950.
7.Kaminski J., Call J., Fischer J.: Word Learning in a Domestic Dog: Evidence for Fast Mapping. Science 2004, 304, 5677, 1682-1683.
8.Karpiñski M., Goleman M., Drozd L., Czy¿owski P.: Wybrane zachowania agresywne u psów ró¿nych typów u¿ytkowych. Rocz. Nauk. Pol. Tow. Zoot. 2006, 2, 151-156.
9.Pongrácz P., Miklósi A., Vida V., Csányi V.: The pet dogs ability for learning from a human demonstrator in a detour task is independent from the breed and age. Appl. Anim. Behav. Sci. 2005, 90, 309-323.
10.Scott J., Fuller J.: Dog Behavior. The Genetic Basis. The University of Chicago Press, Chicago 1965.
11.Willis M. B.: Genetic aspects of dog behaviour with particular reference to working ability, [w:] Serpell J. (Ed.): The Domestic Dog: Its Evolution, Behaviour and Interactions with People. Cambridge University Press, Cambridge 1995, 51-64.
12.Wilson E., Sundgren P. E.: The use of a behaviour test for the selection of dogs for service and breeding, I: Method of testing and evaluating test results in the adult dog, demands on different kinds of service dogs, sex and breed differences. Appl. Anim. Behav. Sci. 1997, 53, 279-295.
Adres autora: dr Miros³aw Karpiñski, ul. Akademicka 12, 20-950 Lublin; e-mail: miroslaw.karpinski@up.lublin.pl
