Artyku³ przegl¹dowy Review
¯ywienie byd³a to ogromny specjalistyczny obszar nauki i praktyki. Pope³niane przez hodowców b³êdy ¿ywieniowe w fermach byd³a wp³ywaj¹ negatywnie na przemiany biochemiczne w ich organizmie. Pasza, stanowi¹c tak¿e materia³ poredni dla przenoszenia chorób zakanych, powinna byæ kontrolowana pod wzglêdem jakociowym, mikrobiologicznym, toksy-kologicznym, botanicznym, ale tak¿e pod wzglêdem ilociowym poszczególnych sk³adników ¿ywienio-wych, odpowiednio dobranych do wieku, stanu fizjo-logicznego i produkcyjnego zwierz¹t. Choroby meta-boliczne maj¹ g³ównie pochodzenie ¿ywieniowe i sta-nowi¹ wiêkszoæ problemów zdrowotnych u byd³a oraz rzutuj¹ w ogromnej mierze na stan rozrodu oraz produkcyjnoci, szczególnie u krów mlecznych (34). Wp³ywaj¹ tak¿e na stan sprawnoci uk³adu immuno-logicznego, a zatem przek³adaj¹ siê na odpowiedni poziom walki organizmu z ró¿nymi patogenami, w tym tak¿e o charakterze zakanym, które mog¹, ale nie musz¹, wywo³ywaæ lub ujawniæ chorobê.
O prawid³owoci ¿ywienia decyduje nie tylko iloæ i jakoæ pokarmu w dawce, ale ich wzajemna racjonal-na kompozycja oraz rytm dobowy karmienia, uwzglêd-nianie stanu fizjologicznego oraz odpowiednie
poje-nie zwierz¹t. Niektórzy autorzy (42) uto¿samiaj¹ zdro-wie krowy z funkcjonowaniem ¿wacza, co jest uza-sadnione, gdy¿ w przewodzie pokarmowym krów 80% trawienia odbywa siê w³anie w tej czêci wieloko-morowego ¿o³¹dka. Dawka pokarmowa dla krów po-winna byæ odpowiednio zbilansowana, pokrywaj¹c zapotrzebowanie bytowe i produkcyjne pod wzglêdem zawartoci energii, bia³ka, w³ókna pokarmowego oraz innych sk³adników, jak zwi¹zki mineralne i witaminy (19). Ponadto powinna byæ ona w³aciwie rozdrobnio-na, chêtnie jedzona przez zwierzêta oraz odpowiednio trawiona. Tak¿e zbyt uproszczony system ¿ywienia, monodieta, niedobór suchej masy w dawce pokarmo-wej, niedo¿ywienie, powoduj¹ deficyt energetyczny w organizmie krowy przek³adaj¹cy siê na niedobory, nie tylko u krowy, ale tak¿e u rozwijaj¹cego siê p³odu, co mo¿e powodowaæ zagro¿enie ci¹¿y oraz przedwcze-sne porody (13). Poród oraz pocz¹tek laktacji jest okre-sem krytycznym u krów powoduj¹cym g³êboki defi-cyt sk³adników pokarmowych oraz znaczn¹ immuno-supresjê, które zaburzaj¹ utrzymanie na odpowiednim poziomie funkcji ¿yciowych. Czynnikami os³abiaj¹-cymi funkcje obronne u krów mlecznych s¹ metabo-liczny stres powstaj¹cy wskutek porodu i
uruchomie-Problemy zdrowotne wysoko produkcyjnych krów
w okresie oko³oporodowym
RYSZARD MORDAK, JERZY PRE*, STEFANIA KINAL*, JÓZEF NICPOÑ
Katedra Chorób Wewnêtrznych i Paso¿ytniczych z Klinik¹ Chorób Koni, Psów i Kotów Wydzia³u Medycyny Weterynaryjnej UP, pl. Grunwaldzki 47, 50-366 Wroc³aw *Katedra ¯ywienia Zwierz¹t i Paszoznawstwa Wydzia³u Biologii i Hodowli Zwierz¹t UP,
ul. J. Che³moñskiego 38C, 51-630 Wroc³aw
Mordak R., Pre J., Kinal S., Nicpoñ J.
Health problems of highly productive dairy cows in the periparturient period
Summary
The nutrition of highly productive dairy cows is a broad and very specialized area for both science and practice. The understanding of the nutritional influence on bovine health in the peripaturient period is a base for the prevention and therapy of many noninfectious, metabolic as well as some infectious diseases which may frequently occur and coexist during and after delivery in high yielding cows. Physiological changes during the periparturient period arising from calving and lactation and their relationship to metabolic disorders like: negative energy and protein balance, hypoglycemia, ketosis, fatty liver complex, hypocalcemia, hypophos-phatemia and abnormality of hormonal, trace elements and vitamin status, are often observed on dairy farms. These health problems ought to be resolved by nutritionists, veterinarians and farmers who have knowledge, a high level of competence and real influence on animals. The metabolic disorders cause metabolic stress in cows that have a great influence on the immune function causing its suppression. Immune suppression around the time of calving causes a significant increase of the clinical cases of retained fetal membranes, metritis, endometritis, mastitis and other infectious diseases in cows. The basic relationships between different diseases that often occur at the periparturient period of highly productive dairy cows are presented in this paper.
nia laktacji, który prowadzi do ujemnego bilansu ener-getycznego i bia³kowego, rozwoju ketozy, niedoborów zwi¹zków mineralnych i witamin w organizmie, a tak¿e gra hormonalna progesteronu, estrogenów oraz korty-zolu zwi¹zana z porodem (12, 27). Podczas porodu w organizmie krów zmniejsza siê tak¿e iloæ witamin A i E w przedziale 38-47% (17). Taki deficyt mo¿e trwaæ od dnia porodu przez kilka tygodni, zw³aszcza, ¿e krowy po porodzie po okresie zasuszenia wymaga-j¹ czasu, aby przystosowaæ przewód pokarmowy do zwiêkszaj¹cej siê produkcji mleka.
W praktyce weterynaryjnej i hodowlanej podkrela siê ogromn¹ rolê prawid³owej przemiany materii u krów mlecznych, której równowaga jest szczegól-nie chwiejna w okresie oko³oporodowym i podatna na b³êdy ¿ywieniowe (32). Na oko³o 8 tygodni przed po-rodem motoryka ¿wacza zmniejsza siê o 30%, aby wró-ciæ do normy dopiero oko³o 5 tygodni po porodzie. Pod koniec ci¹¿y z uwagi na coraz wiêkszy przyrost p³odu i uruchamianie produkcji siary lawinowo ronie zapotrzebowanie na energiê, bia³ko i zwi¹zki mine-ralne. W tym czasie dzienne zapotrzebowanie bytowe p³odu wynosi 0,82 Mcal energii netto, 117 g bia³ka strawnego, 10,3 g wapnia, 5,4 g fosforu i 0,2 g mag-nezu, a w dniu porodu wymagania dalej gwa³townie rosn¹, gdy¿ do produkcji 10 kg siary krowa potrzebu-je 11 Mcal energii netto, 140 g bia³ka strawnego, 23 g wapnia, 9 g fosforu i 1 g magnezu (16). Niedobór od-powiednich sk³adników pokarmowych oraz w³ókna su-rowego w diecie dalej pogarsza ten stan, powoduj¹c redukcjê flory ¿wacza, zaburzenie czynnoci w¹troby, a przez to produkcji sterydów, które s¹ wa¿ne dla pra-wid³owych funkcji rozrodu w okresie poporodowym (4, 5, 10, 11, 20, 25). U wiêkszoci wysoko produk-cyjnych krów w sposób naturalny ju¿ na 1-2 dni przed porodem krowy obni¿aj¹ pobieranie paszy treciwej o oko³o 20-30% i taka tendencja utrzymuje siê zwykle przez kilka dni po wycieleniu. Krowy po porodzie nie s¹ w stanie sprostaæ energetycznie wysokiemu pozio-mowi wzrastaj¹cej produkcji mlecznej nawet wtedy, gdy posiadaj¹ nieograniczony dostêp do paszy. Ujem-ny bilans energetyczUjem-ny (negative energy balanse NEBAL) wystêpuj¹cy u krów wynika z deficytu glu-kozy powstaj¹cego w zwi¹zku z uruchomieniem sil-nej przemiany tego cukru w laktozê w wyniku rozpo-czêcia produkcji siary i mleka, a tak¿e ze zmniejszo-nego wch³aniania prekursorów glukozy, g³ównie kwasu propionowego, co doprowadza do hipoglikemii.
Krowy wykazuj¹ce ujemny bilans energetyczny uru-chamiaj¹ rezerwy w³asnego t³uszczu dla pokrycia bra-kuj¹cej energii. Wtedy uruchamiane w nadmiarze nie-zestryfikowane kwasy t³uszczowe z rezerw t³uszczo-wych cia³a nie mog¹ byæ w ca³oci przetworzone przez w¹trobê, poniewa¿ przekracza to jej wydolnoæ i czêæ z nich zostaje przetworzona w cia³a ketonowe, jak: aceton, kwas acetooctowy i kwas â-hydroksymas³o-wy. Rozwija siê wtedy ketoza acetonemia (ketosis). Istnieje bowiem pewna granica metaboliczna dla
kwa-sów t³uszczowych, które mog¹ byæ utleniane w cyklu kwasów trójkarboksylowych w w¹trobie lub przeka-zywane z w¹troby jako niskocz¹steczkowe lipoprote-idy. Kiedy ta granica zostaje przekroczona, powstaj¹-ce i kumuluj¹powstaj¹-ce siê w hepatocytach trójglipowstaj¹-cerydy za-burzaj¹ funkcje w¹troby, doprowadzaj¹c do zwyrod-nienia t³uszczowego tego narz¹du. W obliczu takich zmian mówi siê tak¿e o ketonowym zespole st³usz-czonej w¹trobowy (Ketosis-Fatty Liver Complex) (13, 16). Krowy mocno zapasione przy BCS (body condi-tion scoring) powy¿ej 4,0 s¹ tak¿e bardziej podatne na ketozê po porodzie. Cia³a ketonowe pojawiaj¹ siê we krwi, w moczu i mleku, a nawet w wydychanym powietrzu u krów najczêciej ju¿ od oko³o 10. dnia po porodzie do 3 tygodni po porodzie, stanowi¹c ele-ment diagnostyczny ketozy. Niskie stê¿enie glukozy we krwi skutkuje zaburzeniami pracy uk³adu nerwo-wego z upoledzeniem ruchu zwierz¹t. Krowy pod-czas ketozy, nie maj¹c apetytu i pe³nej sprawnoci ru-chowej, szybko trac¹ kondycjê i pog³êbiaj¹ ujemny bilans energetyczny, bia³kowy, a tak¿e niedobór zwi¹z-ków mineralnych i witamin, co dalej potêguje objawy choroby i znaczne obni¿enie produkcji mlecznej.
Tak¿e estrogeny, których stê¿enie ronie w okresie oko³oporodowym u krów wp³ywaj¹ na równowagê energetyczn¹ poprzez zwiêkszanie kumulowania w w¹trobie niezestryfikowanych kwasów t³uszczo-wych obecnych we krwi oraz dzia³aj¹ immunosupre-syjnie. Krowy z ujemnym bilansem energetycznym skutkuj¹cym ketoz¹ wykazuj¹ niski poziom IGF-1 (In-sulin-like Growth Factor 1 insulinopodobny czyn-nik wzrostu). Jajczyn-niki, macica oraz zarodek maj¹ zdol-noæ odpowiadania na GH (hormon wzrostu), insuli-nê i IGF-1, poniewa¿ posiadaj¹ receptory dla tych hor-monów i przy normalnym ¿ywieniu oraz równowadze energetycznej reakcje s¹ prawid³owe i przek³adaj¹ siê na sukcesy w rozrodzie krów (25).
W okresie oko³oporodowym w obliczu bardzo du-¿ych potrzeb energetycznych i mineralnych dojrza³e-go p³odu oraz rozwijaj¹cej siê laktacji ujawnia siê wiele innych problemów metabolicznych u krów, przebie-gaj¹cych nie tylko z hipoglikemi¹ czy ketoz¹, ale tak-¿e z hypoproteinemi¹, hypokalcemi¹, hypofosfatemi¹, hypomagnezemi¹, niekiedy alkaloz¹ lub kwasic¹, co ujemnie wp³ywa na przebieg porodu oraz okresu po-porodowego. Szczególnie grona u krów jest hypo-kalcemia, która czêsto wystêpuje w okresie oko³opo-rodowym, powoduj¹c pora¿enia (milk fever), anga¿u-j¹c procesy immunologiczne (18). Krowy z hypokal-cemi¹ wykazuj¹ ponadto ni¿sz¹ sekrecjê insuliny i do-starczanie glukozy oraz niechêæ do pobierania pokar-mu, przez co tym bardziej s¹ nara¿one na ujemny bi-lans energetyczny i ketozê (14).
Ujemny bilans energetyczny, ketoza, hipoglikemia oraz niedobory mineralne i witaminowe powoduj¹ u krów ogromny stres metaboliczny, skutkuj¹cy wzros-tem stê¿enia kortykosteroidów i adrenaliny, które dzia-³aj¹c na receptory â-adrenergiczne macicy
doprowa-dzaj¹ do hipotonii lub atonii macicy, a ponadto do obni¿enia funkcji fago-cytarnych i w efekcie do obni¿enia od-pornoci organizmu immunosupre-sji (12). Wymienione zaburzenia me-taboliczne okresu oko³oporodowego s¹ ze sob¹ cile powi¹zane, gdzie wspólnym wyk³adnikiem przyczyno-wym jest ¿ywienie, a skutkiem za-burzenia procesów immunologicznych organizmu. Immunosupresja wystê-puj¹ca w okresie oko³oporodowym, pog³êbiana przez ró¿ne nieprawid-³owoci homeostazy wewnêtrznej or-ganizmu wystêpuj¹ce w tym czasie, sprzyja rozwojowi chorób infekcyj-nych (15). Wed³ug cytowainfekcyj-nych
auto-rów, na 1-2 dni przed i po porodzie funkcje neutrofi-lów i limfocytów ulegaj¹ os³abieniu rednio o 20-30%, a w indywidualnych przypadkach nawet o 70-80% i w³anie te przypadki u krów najczêciej s¹ powodem zatrzymania b³on p³odowych, mastitis, metritis, podo-dermatitis i innych chorób, w tym tak¿e zaraliwych. Sprawny uk³ad immunologiczny pozwala na rozpo-znawanie antygenów obcych patogenów (bakterii, wi-rusów, paso¿ytów), a nie atakowanie w³asnych tkanek. W przypadku samic rozpoznawanie i tolerowanie na-sienia oraz p³odu w drogach rodnych ma generalne znaczenie dla osi¹gania powodzenia rozrodu (13). W tym te¿ okresie oko³oporodowym krowy pobieraj¹ mniejsze iloci paszy z uwagi na stres wynikaj¹cy z no-wych okolicznoci, porodu, macierzyñstwa, proble-mów zdrowotnych, które wymagaj¹ adaptacji i absor-buj¹ uwagê zwierz¹t kosztem jedzenia. Mniejsza iloæ paszy pobieranej przez krowy powoduje obni¿enie wype³nienia ¿wacza, który w takich warunkach ulega wzdêciom i zubo¿eniu we florê, co skutkuje dysfunk-cj¹ trawieñca, obni¿eniem jego kurczliwoci, zwiêk-szeniem wype³nienia gazami i przemieszczeniami w jamie brzusznej. W zwi¹zku z tym niektórzy auto-rzy do wymienionego zestawu problemów metabolicz-nych wliczaj¹ tak¿e inne, towarzysz¹ce porodowi oraz wczesnemu okresowi poporodowemu, jak zatrzyma-nie ³o¿yska i przemieszczenia trawieñca (16, 21). Po-nadto wskazuj¹, ¿e oddzielanie siê separacja b³on p³odowych jest bezporednio zwi¹zane ze sprawno-ci¹ uk³adu immunologicznego aktywnoci neutro-fili i limfocytów. Szczególnie grone dla krów s¹ ró¿-nego rodzaju mikotoksyny wszechobecne w paszach, a szczególnie w kiszonkach z kukurydzy stanowi¹cych podstawê ¿ywienia tych zwierz¹t (9, 40).
Odpowiednie ¿ywienie jest uznawane za element profilaktyki i terapii wielu chorób (27, 29, 30, 33, 35). Chroniczne niedo¿ywienie, niedobór energii, bia³ka, zwi¹zków mineralnych, witamin upoledza wiele prze-mian i funkcji organizmu i mo¿e w skrajnych przy-padkach stanowiæ nie tylko zagro¿enie zdrowia i pro-dukcyjnoci, ale zagro¿enie ¿ycia zwierzêcia.
Niektó-rzy autoNiektó-rzy, zauwa¿aj¹c ogromne znaczenie ¿ywienia i jego wielowymiarowe funkcje ustrojowe, mówi¹ wrêcz o ¿ywieniowej immunologii jako dzia³u prewen-cji i terapii wielu chorób notowanych czêsto u ludzi i zwierz¹t (13). Wp³yw ¿ywienia na powstawanie in-nych chorób byd³a w okresie oko³oporodowym oraz wzajemne podstawowe powi¹zania miêdzy choroba-mi metabolicznychoroba-mi a zaburzeniachoroba-mi uk³adu immuno-logicznego prowadz¹cego do rozwoju chorób infek-cyjnych zosta³y przedstawione schematycznie przez niektórych autorów ryc. 1 (13) i ryc. 2 (28).
Wzajemne relacje przedstawione na wykresie wska-zuj¹ na zale¿noæ wielu problemów zdrowotnych od
zmniejszone pobieranie paszy,
niedobór przeciwutleniaczy, witamin, zwi¹zków mineralnych
IMMUNOSUPRESJA hypokalcemia ujemny bilans energetyczny obni¿ony tonus miêœni mastitis, zaka¿enia w obrêbie racic zatrzymanie ³o¿yska, metritis ketoza, st³uszczenie w¹troby przemieszczenia trawieñca za ma³o w³ókna surowego kwasica ¿wacza
Ryc. 1. Zale¿noci pomiêdzy ¿ywieniem a wystêpowaniem podstawowych proble-mów zdrowotnych u byd³a (schemat zmodyfikowany wg Goffa 2006 (13)
Ryc. 2. Wp³yw diety na wystêpowanie chorób zakanych i nie-zakanych wg Mordaka i wsp. 2008 (29)
choroby w¹troby, trzustki, przemieszczenie trawieñca,
ochwat, inne ketoza, kwasica, zasadowica,
hypocalcemia, hypofosfatemia, hypomagnezemia, inne
WP£YWA NA STAN TRAWIENIA I PRZEMIAN METABOLICZNYCH JAKOŒÆ STRUKTURALN¥ TKANEK I ICH WYTWORÓW
(CHOROBY NIEZAKANE, METABOLICZNE)
dostarczaj¹c odpowiedniej iloœci i jakoœci sk³adników budulcowych, energetycznych, mineralnych, witaminowych
PRAWID£OWO ZBILANSOWANA DAWKA powoduj¹c odpowiedni poziom immunologiczny organizmu
WP£YWA NA PROCESY IMMUNOZALE¯NE metritis endometritis mastitis dermatitis digitalis enteritis bronchitis, , , , , ,
choroby zakaŸne zaraŸliwe separacja b³on p³odowych,
parazytozy, nowotwory, choroby alergiczne
paszy dla krów, ale tak¿e t³umacz¹, dlaczego w da-nym stadzie im wiêcej wystêpuje przypadków zacho-rowañ o charakterze niezakanym, metabolicznym, tym bardziej spodziewaæ siê mo¿na równoczesnego wystêpowania przypadków zachorowañ o charakterze infekcyjnym. Dobre ¿ywienie dostosowane do potrzeb fizjologicznych zwierz¹t oraz mechanizmów towarzy-sz¹cych procesom trawienia jest bardzo wa¿ne z punk-tu widzenia homeostazy wewnêtrznej wyra¿onej tak-¿e stanem uk³adu immunologicznego. Odpowiedni pokarm jest bardzo dobrze tolerowany przez organizm i mo¿e byæ tak¿e traktowany jako zastêpcze leczenie lub immunomodulacja. Istot¹ takiej tolerancji jest brak zdecydowanej ogólnej odpowiedzi immunologicznej organizmu na dobrotliwe antygeny pokarmowe. Me-chanizm ten stanowi jedno z ramion immunologicz-nego systemu b³on luzowych (Mucosal Immune Sys-tem), który jest regulowany na zasadzie zabezpiecza-nia przeciw nadwra¿liwoci na ró¿ne, niepatogenne antygeny oddzia³uj¹ce na luzówkê przewodu pokar-mowego (3). Drugie ramiê tego systemu, wed³ug cy-towanego autora, jest spe³nione przez sekrecyjne prze-ciwcia³a powodowane przez antygeny o cechach pa-tologicznych, mikroorganizmy chorobotwórcze lub ewentualnie inne antygeny farmakologiczne, którym towarzyszy wyrana ogólna odpowied immunologicz-na organizmu. Taka odpowied immunologiczimmunologicz-na wy-stêpuje w przypadku nieodpowiedniej paszy (z³ej ja-koci, zaka¿onej lub ska¿onej). Pobudzenie uk³adu limfatycznego przewodu pokarmowego przek³ada siê zatem czêciowo na odpornoæ ogólnoustrojow¹, ale i na wystêpowanie efektorowych komórek plazmatycz-nych w b³onach luzowych ró¿plazmatycz-nych narz¹dów cia³a (15). Szczególnie istotne znaczenie ma tu koncepcja wspólnego uk³adu odpornociowego b³on luzowych polegaj¹ca na pobudzaniu tkanki limfatycznej (MALT Mucosal Associated Lymphatic Tissue) obejmuj¹-cej luzówki ró¿nych organów, przewodu pokarmo-wego, dróg oddechowych, uk³adu moczo-p³ciopokarmo-wego, gruczo³u mlekowego, racic i innych tkanek. Pozytyw-ny efekt immunologiczPozytyw-ny paszy mo¿e byæ uzyskiwa-ny tak¿e dziêki dodawaniu probiotyków lub prebitoy-ków. Pozytywny prebiotyczny wp³yw na organizm krów powoduje dodatek dro¿d¿y piwnych (Sacharo-myces cerevisiae). Dro¿d¿e piwne w przewodzie po-karmowym krów w wyniku uwalniania grup cukro-wych lub krótko³añcuchocukro-wych polisacharydów (oli-gosacharydów mannanów i glukanów) absorbuj¹ mikotoksyny oraz bakterie patogenne lub pobudzaj¹ odpornoæ makrofagow¹, podnosz¹c status immuno-logiczny. Dro¿d¿e piwne s¹ biologicznie aktywnym sk³adnikiem paszy, usprawniaj¹ procesy metabolicz-ne, s¹ ród³em wielu witamin B, K, E, aminokwasów, posiadaj¹ cechy buforu, zwiêkszaj¹ wykorzystanie sk³adników pokarmowych, co mo¿na zmierzyæ cho-cia¿by konsumpcj¹ tlenu w warunkach sztucznego ¿wacza. Dzia³aj¹c immunostymuluj¹co, nie zmienia-j¹ one istotnie poziomu albumin i globulin w
surowi-cy krwi u krów, co mo¿e mieæ zwi¹zek z tak zwan¹ tolerancj¹ pokarmow¹.
Wprowadzanie do pasz komponentów immunomo-duluj¹cych stanowi o wysokim poziomie produkcyj-nym, ale powinno byæ czynione pod kontrol¹ kompe-tentnych ¿ywieniowców i nie mo¿e byæ traktowane jako rodek zastêpczy na ró¿ne problemy zdrowotne zwierz¹t, a jedynie uzupe³nienie profilaktyki po wy-eliminowaniu podstawowych b³êdów ¿ywieniowych i rodowiskowych w fermie. Dobrze tolerowana przez organizm pasza nie skutkuje wyran¹ reakcj¹ obronn¹, ale dzia³a immunostymulujaco. Wilde (40), powo³uj¹c siê na najnowsze prace Yannikourisa i wsp. publiko-wane w 2005 r. w biuletynach naukowych Uniwersy-tetu w Nottingham, podkrela znaczenie wewnêtrznej polisacharydowej ciany komórkowej dro¿d¿y Saccha-romyces cerevisiae (zbudowanej z beta(1,3)glucanu i liniowo po³o¿onych ³añcuchów beta-(1,6)glukanów), która pomaga unieszkodliwiæ lub obni¿yæ wp³yw mi-kotoksyn. Podawanie niektórych prebiotyków suszo-nych dro¿d¿y piwsuszo-nych w diecie w iloci 200 g na kro-wê dziennie od 3 tyg. przed porodem do 100. dnia lak-tacji powodowa³o obni¿enie nasilenia kulawizn oraz innych klinicznych przypadków mastitis, retentio se-cundinarum, endometritis, a tak¿e wzrost produkcyj-noci krów (7, 8, 24, 29). Zatem przystosowanie ¿wa-cza do wymogów okresu laktacji, eliminacja hypokal-cemii oraz immunomodulacja w celu stymulacji uk³a-du immunologicznego szczególnie w okresie oko³o-porodowym mog¹ mieæ istotne znaczenie dla obni¿e-nia liczby przypadków uznawanych za podstawowe problemy zdrowotne u krów mlecznych. Ju¿ sama poprawa ¿ywienia mo¿e stanowiæ ochronê przeciwko immunosupresji powodowanej przez przemiany hor-monalne zwi¹zane z porodem. Pasza zawieraj¹ca pre-biotyki, inne immunomodulatory, sole anionowe jest coraz bardziej doceniana w praktyce ¿ywieniowej u krów (2, 22, 36, 37). W przypadkach, w których ¿y-wienie nie mo¿e byæ radykalnie polepszone, nale¿y rozwa¿yæ mo¿liwoæ stosowania dla ochrony immu-nologicznej okresu oko³oporodowego immunomodu-latorów farmakologicznych (26).
W profilaktyce ujemnego bilansu energetycznego, ketozy oraz niedoborów mineralnych nale¿y uwzglêd-niæ kontrolne badania krwi, moczu lub mleka, stoso-wanie wysokoenergetycznej paszy nied³ugo przed po-rodem i po porodzie, z jednoczesnym zapobieganiem nadmiernemu ot³uszczeniu. W diagnostyce zaburzeñ metabolicznych pochodzenia ¿ywieniowego u krów mlecznych szczególnie w okresie oko³oporodowym znaczenie maj¹ niektóre parametry krwi nazywane die-tozale¿nymi. Analiza tych parametrów mo¿e stanowiæ biochemiczny, specjalistyczny profil ¿ywieniowy (38, 39). Cytowani autorzy podaj¹, ¿e w zestawie tego swoistego profilu najczêciej uwzglêdniane s¹ m.in. takie parametry biochemiczne krwi, jak: stê¿enie BHM (beta-hydroksymalanów), WKT (wolnych kwasów t³uszczowych), glukozy, bia³ka ca³kowitego, azotu
mocznikowego (BUN blood urea nitrogen) i niektó-rych zwi¹zków mineralnych (wapñ, fosfor, magnez). BHM jest podstawowym wskanikiem prawid³owo-ci ¿ywienia krów w pierwszych 2-3 tygodniach lakta-cji. W okresie laktacji stê¿enie BHM powinno wyno-siæ oko³o 1,0 mmol/l, a w koñcowym okresie ci¹¿y poni¿ej 0,6 mmol/l, przy czym je¿eli w laktacji wyno-si ponad 1,4 mmol/l, to jest traktowane jako ryzyko ketozy (niekiedy przemieszczenia trawieñca), a przy 2,6 mmol/l i wiêcej przy obni¿onym poziomie gluko-zy traktowane jest jako kliniczna ketoza (38, 39). Po-nadto WKT (wolne kwasy t³uszczowe) we krwi poja-wiaj¹ siê w wyniku mobilizacji rezerw t³uszczowych organizmu i wiadcz¹ o niedo¿ywieniu. Jest to wska-nik do oceny prawid³owoci ¿ywienia krów w ostat-nim okresie ci¹¿y. W laktacji optymalne stê¿enie WKT we krwi wynosi 0,7 mmol/l, a nied³ugo przed poro-dem 0,4 mmol/l. Parametr nie jest stabilny i ronie z up³ywem czasu po pobraniu próbki. Fizjologicznie wystêpuje wy¿sze stê¿enie WKT we krwi na 2 dni przed porodem, co wyklucza precyzyjn¹ ocenê para-metru pod wzglêdem ¿ywienia w tym czasie. Stê¿enie glukozy w laktacji i koñcowym okresie ci¹¿y powin-no wypowin-nosiæ we krwi oko³o 3,0 mmol/l. Stê¿enie bia³-ka ca³kowitego analizowane we krwi ma tak¿e pewn¹ wartoæ w odniesieniu do analizy ¿ywienia, ale wiêk-sze znaczenie mo¿e mieæ oznaczanie zawartoci bia³-ka w mleku w relacji z zawartoci¹ mocznibia³-ka. Stê¿e-nie mocznika w mleku w zakresie 150-300 mg/l jest uzna-wane za prawid³owe, ale pod warunkiem, ¿e zawar-toæ bia³ka w mleku wynosi 3,2-3,6%. Wed³ug Goffa (14), prawid³owe stê¿enie wapnia w surowicy krwi u byd³a doros³ego powinno wynosiæ 2,1-2,25 mml/l, stê¿enia fosforu nieorganicznego w surowicy krwi powinny mieciæ siê w przedziale 1,00-2,71 mmol/l, a prawid³owy stosunek wapnia do fosforu powinien wynosiæ 1,5-2 : 1, co zapewnia swobodny transport obu pierwiastków pomiêdzy uk³adem kostnym a na-rz¹dami. Prawid³owy przedzia³ normy referencyjnej stê¿enia magnezu w surowicy krwi u byd³a wynosi, wed³ug cytowanego autora, 0,75-1,0 mmol. Wartoci optymalne, wed³ug Kendalla i Bone (23), dla wybra-nych mikroelementów, jak selen, wynosz¹ powy¿ej 110 µg/l w pe³nej krwi i dziennym zapotrzebowaniu 0,3 mg/kg suchej masy dawki pokarmowej (sm), dla cynku 80-120 µg/dl w pe³nej krwi przy dziennym za-potrzebowaniu 40-45 mg/kg sm, a dla kobaltu, odpo-wiednio, 0,38-1,85 µmol/l i 0,07-0,1 mg/kg sm. Po-dobnie warto kontrolowaæ stan witamin, a szczegól-nie witaminy A, dla której wartoæ referencyjna we krwi wynosi 30 ng/dl, za dzienne zapotrzebowanie na krowê w czasie ci¹¿y i w laktacji 100-200 j.m./kg m.c., dla witaminy D, odpowiednio, 80 ng/dl we krwi i dziennym zapotrzebowaniu 10 j.m./kg m.c., a dla witaminy E 7-21 µmol/l (41).
Wyrany zwi¹zek pomiêdzy ot³uszczeniem w¹tro-by a ketoz¹ wyznacza dzia³ania profilaktyczne pole-gaj¹ce na opónianiu uwalniania kwasów
t³uszczo-wych z tkanki t³uszczowej. Wtedy kwasy t³uszczowe by³yby przekszta³cane w trójglicerydy wolniej, kumu-lowane w w¹trobie, nie powoduj¹c wiêkszych zabu-rzeñ pracy tego narz¹du. W praktyce naczeln¹ zasad¹ zapobiegania ujemnemu bilansowi energetycznemu, ketozie, jak te¿ zwi¹zanemu z ni¹ st³uszczeniu w¹tro-by jest oszczêdne ¿ywienie w koñcowej fazie laktacji i okresie zasuszenia, aby nie dopuciæ do nadmierne-go ot³uszczenia krów (BCS maksymalnie do 3,5), na-tomiast zwiêkszanie dawek pasz objêtociowych i tre-ciwych w pierwszych dniach po porodzie, zapewnia-j¹c wysok¹ energetycznoæ i smakowitoæ diety. Bar-dzo wa¿ne jest zwiêkszenie w tym okresie krowom poziomu bia³ka, poniewa¿ oko³o 15% tego sk³adnika w³¹czane jest w proces glukoneogenezy w okresach niedoboru glukozy. Ketozie mo¿e towarzyszyæ kwasi-ca ¿wacza w wyniku zwiêkszonego podawania pasz ³atwo fermentuj¹cych, zw³aszcza w jednorazowej du-¿ej porcji, a tak¿e przy nadmiernym rozdrobnieniu pasz dla niwelowania ujemnego bilansu energetycznego. Dla profilaktyki tak powstaj¹cej kwasicy ¿wacza do-brze jest dla uzyskania dziennej iloci glukozy wch³a-nianej w dwunastnicy na poziomie 1,5 kg stosowanie skrobi zbó¿ trudniej degradowanej w ¿waczu oraz za-biegi spowalniaj¹ce jej degradacjê w przed¿o³¹dkach (np. gniecenie, ³ugowanie ziarna). W praktyce coraz czêciej stosowane s¹ ró¿ne dodatki maj¹ce chroniæ przed ketoz¹, które przebudowuj¹ strukturê mikrobio-logiczn¹ ¿wacza w kierunku populacji wymoczków prowadz¹cych fermentacjê z wytworzeniem wiêkszej iloci propionianów bêd¹cych prekursorami glukozy. Pozytywne efekty obserwowano tak¿e przy podawa-niu witaminy PP (niacyny) 6 g/szt./dziennie dla uzy-skania efektu lipolitycznego w okresie zasuszenia oraz po porodzie. Dobre rezultaty daje tak¿e stosowanie betainy zwi¹zku dostarczaj¹cego grupy metylowe oraz poprawiaj¹cego metabolizm w¹troby.
Obserwuj¹c dane amerykañskie prezentowane przez Goffa (13) na podstawie wyników analiz otrzymywa-nych w ramach narodowego systemu monitorowania zdrowia zwierz¹t w USA w ostatnich latach, notowa-ny jest sukcesywnotowa-ny wzrost liczby przypadków klinicz-nych, jak: mastitis, kulawizny, zatrzymanie b³on p³o-dowych, przemieszczenia trawieñca, których ród³o w znacznej mierze tkwi w zaburzeniach metabolicz-nych okresu oko³oporodowego (tab. 1). Wykazane
Tab. 1. Wystêpowanie wa¿niejszych problemów zdrowotnych w amerykañskich stadach krów mlecznych w 1995 i 2001 r. jako procent ca³kowitej populacji zwierz¹t (13)
y n t o w o r d z m e l b o r P %krówdotkniêtychchorob¹ 5 9 9 1 2001 o g e w o k e l m u ³ o z c u r g a i n e l a p a Z 13,4 14,7 y n zi w a l u K 10,5 11,6 h c y w o d o ³ p n o ³ b e i n a m y z rt a Z 17,8 17,8 e w o d o r o p o p a i n e ¿ a r o P 15,9 15,2 a c ñ e i w a rt a i n e z c z s e i m e z r P 12,8 13,5
przypadki, podane w kolejnoci czêstoci wystêpowa-nia potwierdzaj¹ tak¿e dane europejskie przeliczane na skutki finansowe, gdzie w Wielkiej Brytanii straty z tytu³u mastitis siêgaj¹ ponad 160 mln funtów rocz-nie, z tytu³u kulawizn ponad 90 mln funtów roczrocz-nie, a ponad 50 mln funtów rocznie z tytu³u zatrzymania b³on p³odowych (1, 6). Wysokie wymagania produk-cyjne krów oraz stosowanie coraz nowoczeniejszych technologii powoduj¹ wiele masowo wystêpuj¹cych przypadków chorobowych metabolicznych i infekcyj-nych. Zwierzêta wykazuj¹ce choroby staj¹ siê mniej produktywne, wymagaj¹ dodatkowych nak³adów na terapiê, musz¹ byæ czêciej brakowane, co powoduje ogromne straty dla ferm. Prawid³owa dawka pokar-mowa konstruowana w oparciu o nowoczesn¹ strate-giê ¿ywieniow¹, uwzglêdniaj¹c¹ potrzeby bytowe, dukcyjne i immunologiczne zwierz¹t ma stanowiæ pro-filaktykê oraz skuteczny orê¿ w eliminowaniu wielu najgroniejszych problemów zdrowotnych w stadach krów mlecznych wystêpuj¹cych szczególnie w okre-sie oko³oporodowym lub powstaj¹cych jako nastêp-stwo ich przebiegu (15, 28, 31). Znajomoæ poszcze-gólnych problemów zdrowotnych zwi¹zanych z ¿ywie-niem oraz odpowiedni nadzór nad stadem krów mlecz-nych prowadzony w tym zakresie przez hodowców, ¿ywieniowców i lekarzy weterynarii we wszystkich grupach technologicznych powinny pozwoliæ na eli-minowanie lub minimalizowanie strat ponoszonych z powodu spadku produkcyjnoci lub z³ego stanu zdro-wia zwierz¹t.
Pimiennictwo
1.Bennet R. M., Christiansen K., Clifton-Hudley R.: Preliminary estimates of the direct costs associated with endemic diseases of livestock in Great Britain. Prev. Vet. Med. 1999, 39, 155-171.
2.Bodarski R., Kinal S., Krzywicki J., Pre., Twardoñ J., Mordak R.: DCAB a new element of evaluation of dairy cows rations, with particular forages estimation. Mat. XXXVI Sesji Naukowej Komisji ¯ywienia Zwierz¹t KNZ PAN ¯ywienie zwierz¹t w aspekcie aktualnych problemów rodowisko-wych, ekonomicznych i prozdrowotnych. Poznañ 25-27.06. 2007, s. 125. 3.Brandtzaeg P.: Development of the intestinal immune system and colic
disease. Scand. J. of Nutr. 1996, 40, 50-56.
4.Butler W. P.: Nutritional interactions with reproductive performance in dairy cattle. Anim. Reprod. Sci. 2000, 60-61, 449-457.
5.Butler W. R.: Nutrition, negative energy balance and fertility in the post-partum dairy cow. Cattle Pract. 2005, 13, 13-18.
6.Cooke R. J., Bennett R. M.: The costs and benefits of digital dermatitis con-trol on UK dairy Farms. Cattle Pract. 2005, 13, 239-242.
7.Dobicki A., Pre J., £uczak W., Szyrner A.: Wp³yw dodatku suszonych dro¿d¿y piwnych na przyrosty masy cia³a, wskaniki fizjologiczno-biochemiczne krwi i rozwój drobnoustrojów ¿wacza ciel¹t. Medycyna Wet. 2005, 61, 946-949. 8.Dobicki A., Pre J., Zachwieja A., Mordak R., Jakus W.: Wp³yw preparatów dro¿d¿owych na wybrane parametry biochemiczne krwi i sk³ad mleka krów. Medycyna Wet. 2007, 63, 955-959.
9.Fink-Gremmels J.: Mycotoxin threat to herd health. Dairy Farmer 2005, 7, 18-19, 83.
10.Garnsworthy P. C.: How does nutrition interact with fertility in Dairy cows. Cattle Pract. 2007, 16, 20-23.
11.Garnsworthy P. C.: Nutrition and Fertility in Dairy Cows. Cattle Pract. 2006, 14, 13-15.
12.Goff J. P.: Immune suppression around the time of calving and the impact of metabolic disease. Hungarian Vet. J. 2008, 130, supplement I WBC, 39-41. 13.Goff J. P.: Major advances in our understanding of nutritional influence on
bovine health. J. Dairy Sci. 2006, 89, 1292-1301.
14.Goff J. P.: The etiology and prevention of milk fever and subclinical hypo-calcemia. Proc. 13th Internat. Conf. Production Diseases in Farm Animals. Leipzig 2007, s. 247-258.
15.Goff J. P., Horst R. L.: Effects of addition of potassium or sodium but not calcium to prepartum ration on milk fever in dairy cows. J. Dairy Sci. 1997, 80, 176-186.
16.Goff J. P., Horst R. L.: Physiological changes at parturition and their rela-tionship to metabolic disorders. Physiology and management. J. Dairy Sci. 1997, 80, 1260-1268.
17.Goff J. P., Stabel J. R.: Decreased plasma retinol, alfa-tokoferol and zinc concentration during periparturient period: effect of milk fever. J. Dairy Sci. 1990, 73, 3195.
18.Gray C. P., St George T. D., Jonsson N. N.: Milk fever in dairy cattle: a novel hypothesis for an immune mediated etiology. Cattle Pract. 2007, 15, 277-282. 19.Grove-White D.: Rumen healthcare in the dairy cow. Vet. Rec. In Practice
2004, 26, 88-95.
20.Husband J.: Nutrition and fertility a practitioners view. Cattle Practice 2005, 13, 23-26.
21.Husband J. A.: Precalving fat mobilization and body condition score: Risk factors for left displacement of abomasa, a study of five high yielding herds in southwest England. Cattle Pract. 2006, 14, 209-212.
22.January J. P. A.: New look at yeast cultures as probiotics for ruminants. Feed Mix 2001, 9, 17-19.
23.Kendall N. R., Bone P.: Fertility and trace elements an underestimated problem. Cattle Pract. 2006, 14, 17-22.
24.Kinal S., Bodarski R., Pre J., Twardoñ J., Mordak R.: ¯ywienie jako wa¿ny czynnik stanu racic u wysoko wydajnych krów rasy hf. Medycyna Wet. 2008, 64, 753-758.
25.Lucy M.: Mechanizms linking growth hormone, insulin and reproduction: Lessons from postpartum dairy cow. Cattle Practice 2006, 14, 23-27. 26.Mordak R.: Zastosowanie Lydium KLP w profilaktyce zatrzymania b³on
p³o-dowych u krów wstêpne obserwacje.: Mat. Konf. Nauk. Aktualne proble-my chorób wewnêtrznych zwierz¹t gospodarskich i towarzysz¹cych. Wyd. Uniw. Warmiñsko-Mazurskiego w Olsztynie 22.09.2007, s. 24-27. 27.Mordak R., Nicpoñ J.: Hematologiczne i metaboliczne parametry krwi u krów
w okresie oko³oporodowym i wzrastaj¹cej laktacji. Medycyna Wet. 2006, 62, 1292-1294.
28.Mordak R., Pre J., Kinal S., Bodarski R., Twardoñ J.: Czynniki wp³ywaj¹ce na schorzenia racic u byd³a. Mat. Miêdzynarod. Konf. Nauk. Problemy w roz-rodzie i hodowli byd³a miêsnego. Polanica Zdrój 27-28.06.2008, s. 117-119. 29.Mordak R., Zachwieja A., Pre J., Dobicki A., Jakus W.: Wp³yw dodatku dro¿d¿y piwnych w diecie na stan zdrowia krów w aspekcie obserwacji kli-nicznych. Mat. Miêdzynarod. Konf. Nauk. Problemy w rozrodzie i hodowli byd³a miêsnego. Polanica Zdrój 27-28.06.2008, 128-131.
30.Pre J., Bodarski R., Kinal S., Szulc T.: Zasady ¿ywienia wysoko produkcyj-nych krów mleczprodukcyj-nych. WODR, £osiów 2004.
31.Pre J., Kinal S., Bodarski R.: Gospodarka wapniowo-fosforowa u prze¿u-waczy ze szczególnym uwzglêdnieniem okresu oko³oporodowego u wysoko wydajnych krów mlecznych. Mat. Miêdzynarod. Sesji Nauk. Problemy w roz-rodzie byd³a dzi i jutro. Polanica Zdrój 25-26.06.2004, s. 64-68. 32.Pre J., Kwiatkowski T., Marcinkowski K., Sekula B.: Wp³yw dokarmiania
energetycznego krów w okresie oko³oporodowym na ich stan zdrowotny i pro-dukcyjnoæ. Medycyna Wet. 1987, 10, 611-617.
33.Pre J., Szulc T., Dobicki A.: Effect of supplemental fat for high yielding cows at first stage of lactation on milk yield and composition. J. Anim. Feed Sci. 1995, 2, 83-94.
34.Rutkowiak B.: Badania laboratoryjne krwi w prewencji chorób niezakanych byd³a historia czy koniecznoæ. ¯ycie Wet. 2001, 76, 196-201.
35.Szulc T., Pre J., Dobicki A.: Einfluss eines erhöhten Proteinanteils in während der Perinatalperiode verabreichten Futterration auf die Nutzleistung der Kühe. 44 Ann. Meet. of EAAP Aaehus 1993, s. 368-369.
36.Thilsing-Hansen T., Jorgensen R. J., Enemark J. M. D., Zelvyte R., Sederevi-cius A.: The effect of zeolite A supplementation in the dry period on blood mineral status around calving. Acta Vet. Scand. Suppl. 2003, 97, 87-95. 37.Vagnoni D. B., Oetzel G. R.: Effects of dietary cation-anion difference on the
acid-base status of dry cows. J. Dairy Sci. 1998, 81, 1643-1652.
38.Whitaker D. A., Kelly J. M., Smith S.: Disposal and disease rates in 340 British dairy herds. Vet. Rec. 2000, 146, 363-367.
39.Whitaker D. A., Macrae A. I., Burrough E.: Nutrition, fertility and dairy herd productivity. Cattle Pract. 2005, 13, 27-32.
40.Wilde D.: Mycotoxins are they a threat to the UK dairy industry? Cattle Pract. 2005, 13, 131-133.
41.Winnicka A.: Wartoci referencyjne podstawowych badañ laboratoryjnych w weterynarii. Wyd. SGGW, Warszawa 2004.
42.Zaaijer D.: Feeding for healthy dry cow by monitoring, cow signals. Cattle Pract. 2005, 13, 69-75.
Adres autora: dr Ryszard Mordak, pl. Grunwaldzki 47, 50-366 Wroc³aw; e-mail: rymo@poczta.wp.pl
