SZK
OŁA
KR
Ó
TK
O
SZK
OŁA
Wiedza o zdrowiu
u absolwentów warszawskich
gimnazjów
w odniesieniu do zaleceń podstawy
programowej kształcenia ogólnego
Beata Gawrońska, Ligia TuszyńskaStreszczenie:
Słusznym założeniem podstawy programowej kształcenia ogólnego było włączenie edukacji zdrowotnej do przedmio-tów przyrodniczych i wychowania fizycznego. Problematy-ka zdrowia, która stanowi ważną część programu nauczania przyrody i biologii uwzględnia zagrożenia zdrowotne mło-dego pokolenia, do których zaliczane jest ryzyko wystąpie-nia chorób zakaźnych oraz chorób przenoszonych drogą kontaktów seksualnych. Zagadnienia te są zbyt mało znane uczniom i często pomijane przez nauczycieli. Wydaje się, że pomiędzy edukacją zdrowotną w szkole a poziomem umie-jętności młodzieży powinna istnieć korelacja. Ze względu na wzrastające zainteresowanie długofalową inwestycją w zdrowie społeczeństwa rola edukacji w zakresie profilak-tyki tych chorób jest istotna.
Słowa kluczowe: edukacja zdrowotna, choroby zakaźne, pro-filaktyka, podstawa programowa kształcenia ogólnego
otrzymano: 7.08.2013; przyjęto: 4.09.2013; opublikowano: 13.09.2013
Wstęp
Przekonanie o spójności zdrowia i edukacji nara-stało w czasie rozwoju współczesnej nauki ostatniego stulecia, w którym nagromadzono dowody na nieroz-łączność tych elementów (Woynarowska, 2000). Zdro-wie, jako dynamicznie zmieniający się stan, jest w dużej mierze zależne od czynników środowiskowych, tak na-turalnych, jak i wynikających z działalności człowieka. Dodatkowo tematyka zdrowia zawarta w treści pod-stawy programowej dla przyrody i biologii w szkołach obejmuje wiele wspólnych obszarów. Argumentem przemawiającym za związkiem dydaktyki przyrodni-czej i zdrowia jest problematyka nauk medycznych, dla których biologia stanowi podłoże i zaplecze dla nowych osiągnięć. Odzwierciedleniem prawidłowości takie-go założenia jest powierzenie nauczycielom biologii w szkołach ponadgimnazjalnych opieki merytorycznej nad osobami przygotowującymi się do rozpoczęcia stu-diów w zakresie nauk medycznych czy nauk o zdrowiu. Powyższe motywy potwierdzają, że zagadnienia zwią-zane ze zdrowiem człowieka są ściśle powiązwią-zane z na-ukami przyrodniczymi.
Duże znaczenie dla skuteczności edukacji zdrowot-nej ma fakt, że nabywanie i kształtowanie umiejętno-ści w zakresie prozdrowotnego stylu życia następuje w okresie edukacji gimnazjalnej oraz na etapie szkół po-nadgimnazjalnych (Sokołowska, 2012). Podstawa pro-gramowa kształcenia ogólnego na III etapie edukacyj-nym nawiązuje do problemu nadmiernego stosowania leków, kierując uwagę na konieczność konsultacji lekar-skiej przed zastosowaniem leków takich, jak antybiotyk.
prof. Ligia Tuszyńska: Uniwersytet Warszawski, Wydział
Biologii, ul. I. Miecznikowa 1, 02-096 Warszawa
mgr Beata Gawrońska: Uniwersytet Warszawski, Wydział
Biologii, ul. I. Miecznikowa 1, 02-096 Warszawa
Realizacja treści w tym zakresie obliguje do nauczania o chorobach bakteryjnych i wirusowych, a więc również o różnicach w ich etiologii. Dodatkowym argumentem przemawiającym za koniecznością wprowadzania treści tego rodzaju jest fakt, że wiele zakażeń przenoszonych jest przez dłonie (rotawirus, norowirus, bakterie kało-we) (badanie Reckitt Benckiser, 2012). Częsty kontakt rąk wśród młodzieży w środowisku szkolnym może sprzyjać rozprzestrzenianiu się wielu chorób, jednak przeważnie nie stanowi to wskazania do leczenia an-tybiotykiem. Wskazywanym przez podstawę progra-mową problemem są również choroby przenoszone drogą kontaktów seksualnych – dokument zakłada za-poznanie uczniów z profilaktyką chorób należących do tej grupy. Na ogół podręczniki biologii w gimnazjum, uwzględniają problem zakażenia rzeżączką, kiłą, HIV.
W roku 2006 zaobserwowano wzrost zapadalności na kiłę – odnotowanych zostało znacznie więcej przy-padków zachorowań, niż w latach 2003–2004. Szacu-je się, że liczba badań serologicznych w kierunku kiły jest znacznie mniejsza, co wiąże się ze spadkiem wy-krywalności zakażeń bezobjawowych. Obecnie kiłę u kobiet ciężarnych stwierdza się podobnie często, jak w czasach, gdy liczba porodów była 4-krotnie wyższa. Ponadto kiła wrodzona odnotowywana jest dwukrotnie częściej (na 100.000 żywych urodzeń, w porównaniu z latami 90. XX w.) (Majewski, 2009).
Ryzyko zapadalności na choroby przenoszone drogą płciową jest znacznie wyższe wśród młodzieży niż osób dorosłych, co wynikać może z niedostatecznej wiedzy, a także kojarzenia tych zakażeń z określonymi społecz-nościami, głównie osób uzależnionych od różnych
sub-Praca powstała/badania przeprowadzono w ramach projektu pt. Transformacja wiedzy biologicznej i środowiskowej na poziom szkolny, finansowanego przez WB UW – Badania statutowe. Kierownik projektu: dr hab. Ligia Tuszyńska, mgr Beata Gawrońska, Pracownia Dydaktyki Biologii, Wydział Biologii UW.
SZK
OŁA
NA
UK
A
KR
Ó
TK
O
stancji czy trudniących się prostytucją (Ponczek i wsp., 2012), podczas gdy ekspansja tych chorób nie pomija również pozostałej części społeczeństwa.
W artykule skoncentrowano się na dwóch proble-mach badawczych:
Jakie są kompetencje uczniów – absolwentów szkół gim-nazjalnych w zakresie znajomości metod profilaktyki wy-branych chorób przenoszonych drogą płciową?
Jakie są opinie uczniów na temat profilaktyki zakażeń wi-rusem grypy?
Przeprowadzono analizę subiektywnej oceny ucz-niów w odniesieniu do ich kompetencji w zakresie za-pobiegania chorobom przenoszonym drogą kontaktów seksualnych oraz drogą powietrzno-kropelkową.
Materiał i metody badań
Badanie przeprowadzono w trzech liceach ogólno-kształcących na terenie Warszawy, w których studenci Wydziału Biologii UW odbywają praktyki pedagogicz-ne. Grupę badaną stanowiło 113 uczniów klas pierw-szych wskazanych szkół, co dawało pewność, że osoby te zrealizowały zakres treści określony dla przedmiotu biologia w gimnazjum. Wśród uczestników badania znalazło się 71 dziewcząt oraz 42 chłopców. Wiek ucz-niów, którzy wzięli udział w badaniu, mieścił się w prze-dziale wiekowym 15–17 lat.
W celu określenia poziomu kompetencji uczniów w badaniu zastosowano kwestionariusz ankiety za-wierający pytania zarówno otwarte (po dwa sposoby profilaktyki grypy i rzeżączki), jak i zamknięte jedno-krotnego wyboru (kojarzenie terminów związanych z chorobami zakaźnymi). Zbadano poziom kompeten-cji uczniów w zakresie profilaktyki chorób zakaźnych, w tym chorób przenoszonych drogą kontaktów seksu-alnych i drogą powietrzno-kropelkową. Oceniono
po-ziom świadomość na temat zależności pomiędzy za-każeniem wirusem HIV a stanem trwałego obniżenia odporności..
Dyskusja
Profilaktyka chorób przenoszonych drogą płciową
Populacja osób zakażonych wirusem HIV w Polsce jest relatywnie mało liczna (od pocz. 1985 r. do kwietnia 2013 r. zarejestrowano 16.588 osób) (aids.gov.pl), jednak ze względu na tempo rozprzestrzeniania się tego wiru-sa edukacja w zakresie profilaktyki AIDS jest ważna. Wśród uczniów gimnazjum występują różnice w stop-niu zaawansowania dojrzałości płciowej. Wiek, w któ-rym dziewczęta osiągają pełną dojrzałość fizyczną, jest na ogół momentem, w którym chłopcy dopiero rozpo-czynają dojrzewanie płciowe. Intensywne przemiany biologiczne nie idą w parze z rozwojem emocjonalnym i społecznym. Ta złożona sytuacja ma ogromny wpływ na samopoczucie, relacje z rówieśnikami i zachowania młodych ludzi, stąd duże zapotrzebowanie na zdoby-wanie wiedzy na temat zachowań prozdrowotnych po-przez edukację. W badaniu ustalono, jaki jest poziom samooceny kompetencji uczniów w zakresie
profilakty-kichorób przenoszonych drogą płciową. Z badań wy-nika, że jedynie 5% uczniów nie czuje się kompetentna w tym zakresie. Oznacza to, że zdecydowana większość osób ocenia swoje umiejętności w tym zakresie jako odpowiednie. Badani uczniowie zostali poproszeni o wskazanie sposobów profilaktyki, które pozwolą im uchronić zdrowie przed ewentualnym zakażeniem HIV. Kategorie odpowiedzi przedstawia ryc. 1. Ponad 70% badanych uczniów uważa, że sposobem zapobiega-nia zakażeniom HIV jest zastosowanie prezerwatywy, co wskazuje na dość wysoki poziom wiedzy. Jednakże po 2% wskazało na antykoncepcję hormonalną i che-miczne środki plemnikobójcze jako sposób zapobie-gania zakażeniu HIV. Niebezpieczna natomiast jest niewiedza, jaka cechuje aż 26% badanych uczniów, któ-rzy twierdzą, że każdy środek antykoncepcyjny chroni przed zakażeniem HIV, jeżeli jest prawidłowo zastoso-wany. Taka sytuacja wskazuje, co prawda, na pożąda-ną postawę młodzieży wobec respektowania zaleceń dołączanych do produktów, tym niemniej w kontekście kompetencji związanych z antykoncepcją wyklucza ona powodzenie działań profilaktyki chorób zakaźnych. Na potwierdzenie można odnieść się do badań prowadzo-nych przez studentkę APS (Radomska, 2013), z których wynika, że 100% badanych przez nią uczniów szkół gimnazjalnych i ponadgimnazjalnych uważa słusznie,
Ryc. 1. Kompetencje badanych uczniów w odniesieniu do sposobów profilaktyki HIV w transmisji drogą kontaktów seksualnych.
SZK
OŁA
NA
UK
A
KR
Ó
TK
O
iż kontakt płciowy bez użycia prezerwatywy zwiększa ryzyko zakażenia wirusem HIV, ale 22,2% tych samych uczniów gimnazjum uważa, że podczas pierwszego sto-sunku nie może dojść do zakażenia wirusem HIV.
Podobne wyniki badań opublikowała Agnieszka Dyk (2008), która wskazała, że badana przez nią mło-dzież jest zdolna do krytycznego i obiektywnego usto-sunkowania się do rzeczywistych zagrożeń HIV/AIDS, jednak jej wiedza na ten temat jest w wielu aspektach niekompletna. Na przykład w grupie pytań dotyczących wiedzy o HIV/AIDS badani uzyskali aż 84,3% popraw-nych odpowiedzi. Najwięcej (37,1%) błędpopraw-nych odpowie-dzi badani uodpowie-dzielili na pytanie: „Czy wirus HIV może być przenoszony przez komary i inne owady?”. Najwię-cej odpowiedzi „nie wiem” – (35,7%) udzielono na py-tanie: „Czy można się zakazić wirusem HIV korzystając z publicznej toalety?”, co świadczyć może niewystarcza-jącym poziomie umiejętności w aspekcie życia codzien-nego.
Podstawa programowa kształcenia ogólnego w treś-ciach przedmiotu biologia zakłada, że osiągnięciem ucz-nia po zakończeniu III etapu edukacyjnego jest znajo-mość m.in. podstawowych chorób bakteryjnych, w tym chorób przenoszonych drogą kontaktów seksualnych, uwzględniając profilaktykę i drogi szerzenia się zaka-żeń. Podręczniki dostępne na rynku najczęściej prezen-tują treści dotyczące takich jednostek chorobowych, jak kiła i rzeżączka. W celu dokonania oceny umiejętności uczniów w zakresie profilaktyki tych zakażeń popro-szono o zapisanie dwóch sposobów ochrony zdrowia przed zakażeniem bakterią rzeżączki. Spośród wszyst-kich badanych blisko 1/3 nie podjęła próby odpowiedzi. Około 50% grupy badanej jako przykład podała róż-ne sposoby antykoncepcji. Tylko 36% ankietowanych wskazało na prezerwatywę jako sposób, który zapobie-ga zakażeniom rzeżączką. Pozostałe 14 osób wstrzyma-ło się od sprecyzowania, jaką metodę antykoncepcyjną
proponują, jedna zaś twierdzi, że doustna antykoncepcja hor-monalna również zapobiega zakażeniu bakterią rzeżączki. Często wskazywanym przez uczniów sposobem było zacho-wanie wstrzemięźliwości – jest to metoda ograniczenia ryzyka wystąpienia rzeżączki według 23% badanych osób. Nieco rza-dziej wymienianym sposobem było unikanie kontaktów sek-sualnych z nieznanym partne-rem – taką odpowiedź wskaza-ło 16% badanych. W kontekście podstawy programowej pożą-danym osiągnięciem wydaje się przypisanie przez uczniów
większej wagi unikaniu kontaktu seksualnego z przy-padkową osobą niż zachowaniu wstrzemięźliwości. Rozkład odpowiedzi uczniów przedstawia ryc 2.
Choroby przenoszone drogą płciową, zwane daw-niej chorobami wenerycznymi, są chorobami, w przy-padku których stosunek płciowy jest jednym ze spo-sobów zakażenia. Podejmowanie przez nastolatków ryzykownych zachowań
seksu-alnych wiąże się z coraz częst-szym występowaniem chorób przenoszonych drogą płciową szczególnie u dziewcząt poniżej 15. roku życia aktywnych sek-sualnie. Młodzi ludzie nie mają jednak świadomości zagrożeń, jakie wynikają ze zbyt wczesnej inicjacji seksualnej (Zbierska, 2013).
Respondenci, zapytani o znajomość metod zapobie-gania rzeżączce w 50% wskazali antykoncepcję, nato-miast 31% nie udzieliło żadnej odpowiedzi. Zapytani z kolei o znajomość metod antykoncepcyjnych chro-niących przed tą chorobą w 73% wskazali na prezerwa-tywę. Potwierdza to brak wiedzy o profilaktyce chorób zakaźnych wśród blisko 1/3 badanych (ryc. 3).
Ryc. 2. Sposoby ochrony zdrowia przed rzeżączką według odpowiedzi badanych uczniów Ryc. 3. Metody antykoncepcji zapobiegające zakażeniu rzeżączką według badanych
SZK
OŁA
NA
UK
A
KR
Ó
TK
O
Profilaktyka zakażeń wirusem grypy
Do jednych z najczęściej występujących zakażeń w populacji ludzkiej należą zakażenia wywołane wi-rusami grypy. Grypa jest chorobą sezonową i w Polsce najczęściej występuje pomiędzy listopadem a marcem. Ograniczenie zachorowalności na grypę jest możliwe dzięki szeroko zakrojonej akcji informacyjnej dotyczą-cej skuteczności szczepień profilaktycznych (Kalinow-ski 2005). Odpowiedzi badanych uczniów dotyczące infekcji grypowych rozłożyły się następująco: 1/5 bada-nych osób stwierdziła, że do zakażenia wirusem grypy może dojść w wyniku kontaktu z bielizną osoby zakażo-nej, co może wskazywać na niski poziom wiedzy w za-kresie transmisji tego wirusa. Najczęściej wymieniany-mi sposobawymieniany-mi profilaktyki zachorowań na grypę było wskazanie na stosowne ubieranie się do pogody (27%) oraz szczepienia (26% wskazań), a także zażywanie wi-tamin i innych postaci suplementów diety (17% wska-zań). Na higienę rąk, jako sposób zapobiegania nara-żeniu, wskazało 12% osób, jedna dodatkowo odniosła się do dezynfekcji. Dość często wskazywano również na konieczność unikania lub brak kontaktu z osobą chorą – takie zdanie ma 20% uczniów. Na konieczność wyklu-czenia kontaktu z przedmiotami osoby chorej (kubek, butelka) wskazało 5% badanych.
Unikanie zatłoczonych miejsc publicznych zalecają jedynie 3 osoby. Stosowanie innych środków zapobie-gawczych wymienia 5 osób, a do środków tych należy picie herbat ziołowych i stosowanie masek ochron-nych. Czynnościami niesłusznie uznawanymi za pro-filaktyczne są, według badanych, przyjmowanie leków, w tym nawet antybiotyków (5%), które przypadkiem znajdują się w apteczce domowej, co wydaje się szcze-gólnie niepokojące. Ponadto stosowanie antybiotyków nie jest to działaniem profilaktycznym. Sposoby pro-filaktyki oparte na prozdrowotnym stylu życia, które wymienili badani to niepalenie papierosów,
prawid-łowy sposób odżywiania, suplemen-tacja kwasami tłuszczowymi ome-ga 3 (tran), jednak odpowiedzi takich udzielił znikomy odsetek badanych (6% łącznie), co rozmija się z osiągnię-ciami ucznia, które zakłada podstawa programowa kształcenia ogólnego. Wiedza w zakresie leczenia antybio-tykoterapią wydaje się być zbyt niska w społeczeństwie. Badania przeprowa-dzone wśród studentów I roku Akade-mii Medycznej w Lublinie wykazały, że w badanej grupie 30% ankietowa-nych (w tym 17% studentów Wydziału Lekarskiego i 42% studentów Wydzia-łu Chemii) uważało, że antybiotyki są lekami skutecznymi w leczeniu grypy (Kalinowski, 2005). Z powyższej sytu-acji wynika, że działania edukacyjne m.in. o szkodliwości nieuzasadnione-go zażywania leków powinny dotyczyć młodzieży w wieku szkolnym nieza-leżnie od etapu edukacyjnego.
Podsumowanie i wnioski
Wydaje się, że pomiędzy edukacją zdrowotną w szkole a poziomem umiejętności młodzieży powinna istnieć korelacja. Ze względu na charakter treści zdro-wotnych w nauczaniu biologii w szkole gimnazjalnej tematyka stylu życia i zdrowia powinna być i zapewne jest poruszana nie tylko w kontekście teoretycznej wie-dzy, ale również w kontekście zdobywania przydatnych w życiu codziennym umiejętności. Kompetencje ta-kie stanowią o potencjale zdrowotnym ucznia i całego społeczeństwa, gdyż nabycie świadomości dotyczącej zdrowia sprzyja utrzymaniu zdrowia kolejnych
poko-leń i przyczynia się do zrównoważonego rozwoju spo-łeczeństwa. Program realizowany na lekcjach biologii obliguje zarówno uczniów, jak i nauczycieli do zwró-cenia uwagi na pewne zagadnienia dotyczące zdrowia. Poziom wiedzy uczniów absolwentów szkół gimnazjal-nych w zakresie znajomości zasad profilaktyki wybra-nych chorób wirusowych i bakteryjwybra-nych jest średni. W kontekście wymagań stawianych przez autorów pod-stawy programowej poziom wiedzy uczniów wydaje się być niezadowalający, a kompetencje zbyt niskie.
Ważne jest zwrócenie uwagi nauczycieli biologii i innych przedmiotów na rolę edukacji zdrowotnej i uświadomienie uczniom skutków zachowań anty-zdrowotnych w życiu codziennym. Wprowadzenie do Ryc. 4. Procentowy rozkład odpowiedzi badanej grupy na pytanie dotyczące profilaktyki zakażeń wirusem grypy.
SZK
OŁA
NA
UK
A
KR
Ó
TK
O
podstawy programowej obligatoryjnych doświadczeń, eksperymentów i zajęć terenowych na lekcjach biologii w gimnazjum powinno być równie ważnym elementem skutecznej edukacji zdrowotnej wśród uczniów.
Literatura:
Dyk A (2008). Świadomość zagrożeń HIV/AIDS wśród młodzieży. Problemy Higieny i Epidemiologii. 89(2): 282-288.
Kalinowski P, Piechnik B, Pocińska K, Szarek K, Karwat ID (2005). Wiedza na temat metod zapobiegania i leczenia grypy oraz powi-kłań pogrypowych wśród studentów pierwszego roku. Przegląd epidemiologiczny. 59:69-74.
Majewski S, Rudnicka I (2009). Choroby przenoszone drogą płciową w Polsce w 2007 roku. Przegląd Epidemiologiczny. 63:287291. Ponczek D, Olszowy I (2012). Styl życia młodzieży i jego wpływ na
zdrowie. Problemy Higieny i Epidemiologii. 93(2):260-268. Reckitt Benckiser (Poland) S.A. (2012). „Dzień z życia człowieka
w kontakcie z zarazkami”. Światowy Dzień Mycia Rąk.
Radomska M (2013), Profilaktyka szkolna w zakresie AIDS i chorób przenoszonych drogą płciową, Praca magisterska, APS, Warszawa. Sokołowska M (2012). Rozwój psychospołeczny w okresie dorastania i wynikające z niego potrzeby zakresie edukacji zdrowotnej.W: Woynarowska B, red. Edukacja zdrowotna. Poradnik dla nauczy-cieli wychowania fizycznego w gimnazjach i szkołach ponadgimna-zjalnych, Kielce: Wydawnictwo Pedagogiczne ZNP.
Woynarowska B (2012), Związki między zdrowiem a edukacją.W: Woynarowska B, red. Zdrowie i szkoła, Warszawa: Wydawnictwo PZWL. 15.
Zbierska M (2013). Ocena wiedzy uczniów gimnazjum w Gromadce na temat chorób przenoszonych drogą płciową, Legnica: Wyższa Szkoła Medyczna w Legnicy, Wydział Pielęgniarstwa, Praca ma-gisterska.
Netografia:
http://www.aids.gov.pl/?page=epidemiologia&act=pl&id=1 [dostęp: 6.07.2013]
Knowledge about health in the Warsaw middle school graduates’ in view of the general education core curriculum Beata Gawrońska, Ligia Tuszyńska
An objective of general education core curriculum to in-clude health education to the science subjects and physical education seemed to be reasonable. Health issue, which is an important part of the curriculum of life science and biology mentions about the health hazard of the young people, which include the risk of infectious diseases and diseases transmitted by sexual intercourse. These issues are known by students too little and often overlooked by teachers. It seems that between the health education in schools and the level of competencies of young people, there should be a correlation. Due to the growing inter-est in long-term invinter-estment in the health public, the role of education in the prevention of these diseases is signifi-cant.
Key words: health education, contagious diseases, prevention, core curriculum of general education
