Poziom wiedzy personelu pielęgniarskiego na temat procedury higieny rąk

POZIOM WIEDZY PERSONELU PIELĘGNIARSKIEGO NA TEMAT

PROCEDURY HIGIENY RĄK

THE LEVEL OF KNOWLEDGE AND AWARENESS OF MEDICAL STAFF ON THE SUBJECT OF HAND

HYGIENE

ORCID*: 0000-0003-3088-4460 | 0000-002-1149-6799 | 0000-0002-7914-7827 | 0000-0002-0428-4309

Wyższa Szkoła Biznesu i Przedsiębiorczości w Ostrowcu Świętokrzyskim

} MAŁGORZATA CICHOŃSKA

Wyższa Szkoła Biznesu i Przedsiębiorczości w Ostrowcu Świętokrzyskim, ul. Akademicka 12, 27-400 Ostrowiec Świętokrzyski, e-mail: malgosia1307@op.pl Wpłynęło: 22.07.2019 Zaakceptowano: 26.08.2019 DOI: dx.doi.org/10.15374/FZ2019034 *według kolejności na liście Autorów

STRESZCZENIE: Wstęp W celu poprawy sytuacji w obszarze zakażeń szpitalnych należy upo-wszechniać zasady higieny rąk i skierować wszystkie wysiłki na zmniejszenie przepaści między zaleceniami a ich właściwym stosowaniem. Najlepszym działaniem na rzecz poprawy sytuacji w zakresie higieny rąk jest rozpoczęcie kampanii w każdej placówce medycznej od oceny po-ziomu wiedzy, aby ustalić deficytowe obszary i podjąć odpowiednie działania. Cel Celem ni-niejszej pracy była ocena poziomu wiedzy personelu pielęgniarskiego na temat procedury hi-gieny rąk w warunkach szpitalnych. Materiał i metody Badania przeprowadzono wśród 101 pielęgniarek i pielęgniarzy na terenie powiatu raciborskiego, w okresie od stycznia do marca 2019 roku. Zastosowaną metodą badawczą był sondaż diagnostyczny, technika ankietowa-nia, a narzędziem badawczym – autorski kwestionariusz ankiety do oceny poziomu wiedzy z metryczką. Wyniki Wśród badanych przeważały: kobiety (87,13%), osoby w wieku 36–45 lat (39,6%), ze stażem pracy 6–10 lat oraz 11–15 lat (po 21,2%), pracujące w oddziałach zabiego-wych (53,5%), z wykształceniem licencjackim (66,3%), mieszkające w mieście (70,3%), ocenia-jące swój stan zdrowia jako dobry (63%). W badaniach wykazano, że wysoki poziom wiedzy prezentowało 24,7% badanych, niski – 33,7%, a średni – 41,6% respondentów. Wnioski Po-ziom wiedzy pielęgniarek na temat higieny rąk określono jako przeciętny. Wykształcenie bada-nych i ich staż pracy miały wpływ na poziom wiedzy odnośnie higieny rąk. Personel pielęgniar-ski wykazał się znajomością zasad WHO w zakresie dezynfekcji rąk.

SŁOWA KLUCZOWE: higiena rąk, personel medyczny, pielęgniarka, poziom wiedzy, świadomość ABSTRACT: Introduction In order to improve the situation in the area of reducing nosocomial infections, the principles of hand hygiene should be promoted and all efforts should be made to reduce the gap between recommendations and their proper application. The best solution in efforts to improve the hand hygiene situation will be to start a campaign in each institution from the assessment of the level of knowledge in the environment, to set deficits at its level and take action there. Aim The aim of the work is to get to know and assess the level of know-ledge and awareness of medical personnel about hand hygiene in a hospital setting. Material and methods The study was conducted among 101 nurses in the Raciborz province, from Ja-nuary 2019 to March 2019. The research method were a diagnostic survey. The questionnaire technique was used. The author’s questionnaire was the research tool used to assess the level of knowledge with the respondent’s personal information. Results The majority of the respon-dents were women (87.13%), people aged 36–45 (39.6%), with a experience of 6–10 years and 11–15 years (21.2% each), working in surgical wards (53.5%), with a bachelor’s degree (66.3%), living in the city (70.3%), assessing their health as good (63%). Studies have shown that a high level of knowledge was demonstrated by 24.7% of respondents, low by 33.7% and average by 41.6% of respondents. Conclusions The level of nurses’ knowledge about hand hygiene is me-diocre. The education of the respondents and their experience affect the level of nurses’ know-ledge about hand hygiene. The nursing staff is familiar with WHO rules for hand disinfection. KEY WORDS: awareness, hand hygiene, level of knowledge, medical staff, nurse

WSTĘP

Zakażenia związane z  udzielaniem świadczeń zdrowot-nych (ang. healthcare-associated infections – HAI) stanowią poważny problem we wszystkich szpitalach, nawet w  kra-jach o najwyższych standardach opieki zdrowotnej, i doty-czą od 5 do 10% osób leczonych szpitalnie [18].

Źródłem infekcji w środowisku szpitalnym mogą być m.in.: brudne ręce personelu medycznego, niejałowy sprzęt, skażone otoczenie chorego, przyjmowanie pacjentów wymagających izolacji bez posiadania warunków do jej zapewnienia czy za-trudnianie osób nieprzygotowanych do pracy w specyficznych warunkach, panujących w zakładzie opieki zdrowotnej.

Transmisja za pośrednictwem skażonych rąk persone-lu medycznego jest uważana za najpowszechniejszy spo-sób przenoszenia patogenów w  placówkach ochrony zdro-wia [13]. Do przenoszenia mikroorganizmów na rękach do-chodzi dzięki zdolności przeżywania patogenów na skórze i w otoczeniu od kilkunastu do kilkuset minut [8, 14]. Sze-rzenie się zakażeń drogą kontaktową jest możliwe także ze względu na fakt, że praca personelu medycznego oparta jest na ciągłej styczności z pacjentem, a kluczową rolę w rozprze-strzenianiu się mikroorganizmów przypisuje się dłoniom [1]. Pracownicy szpitala, realizując swoje funkcje oraz zada-nia w  sferze zawodowej, zobowiązują się do odpowiednie-go postępowania zarówno wobec siebie, jak i podopiecznych – w  związku z  czym są zobligowani do przestrzegania wy-tycznych higieny rąk w opiece zdrowotnej [17]. W celu zasto-sowania procedur w praktyce potrzebna jest wiedza i umie-jętności oraz wprowadzenie strategii poprzez udział liderów i wykorzystywanie pozytywnych wzorców [2, 5, 8, 12]. Aby zmniejszyć liczbę zakażeń szpitalnych, należy upowszech-niać zasady higieny rąk i  skierować wszystkie wysiłki na zmniejszenie istniejącej przepaści między zaleceniami a ich właściwym zastosowaniem [17].

Najlepszym działaniem na rzecz poprawy sytuacji w za-kresie higieny rąk będzie rozpoczęcie kampanii w  każdej placówce od oceny poziomu wiedzy w środowisku, aby móc ustalić deficytowe obszary i wdrożyć odpowiednie działania. Celem niniejszej pracy była ocena poziomu wiedzy per-sonelu pielęgniarskiego na temat procedury higieny rąk w warunkach szpitalnych.

MATERIAŁ I METODY

W  jednym ze szpitali w  regionie raciborskim w  okresie od stycznia do marca 2019 roku, w  grupie 101 pracowni-ków personelu pielęgniarskiego, przeprowadzono badanie dotyczące wiedzy odnośnie higieny rąk. Do realizacji bada-nia wykorzystano metodę sondażu diagnostycznego i tech-nikę ankietowania, a  narzędziem badawczym był autorski kwestionariusz ankiety.

W grupie personelu pielęgniarskiego biorącego udział w badaniu było 87,13% kobiet i 12,87% mężczyzn. Wśród respondentów przeważały osoby w  wieku 36–45 lat (39,6%). Pozostali ankietowani byli w wieku: powyżej 55. roku życia (6,9%), 46–55 lat (27,7%), 26–35 lat (22,8%) i 18–25 lat (3%). Po 21,2% respondentów podawało staż pracy wynoszący 6–10 lat oraz 11–15 lat. Staż o  długo-ści 21–25 lat posiadało 19,2% osób, 16–20 lat i  powyżej 25 lat po 15,2% ankietowanych, a do 5 lat – 8,1%. 91,1% grupy badanej stanowili pielęgniarki i  pielęgniarze od-cinkowi, a 8,9% – kadra zarządzająca. 53,5% responden-tów pracowało na oddziale zabiegowym, a na niezabiego-wym – 46,5%.

Największa grupa respondentów posiadała wykształce-nie licencjackie (66,3%). Tytuł magistra miało 22,8% ankie-towanych, natomiast wykształcenie średnie – 10,9% osób. W grupie badanych 70,3% osób zadeklarowało zamieszka-nie w mieście, a 29,7% na wsi. Osoby w związku małżeńskim stanowiły 66,3% badanej grupy, samotne – 12,9%, w związ-kach partnerskich – 7,9%, wdowy lub wdowcy – 6,9%, a roz-wiedzeni – 5,9%.

W jednym miejscu pracy zatrudnionych było 54,5% osób biorących udział w badaniu. Ankietowani zatrudnieni jed-noczasowo w  dwóch miejscach stanowili 37,6%. 7,9% re-spondentów pracowało w  trzech lub więcej placówkach. W ramach samooceny swój stan zdrowia jako dobry okre-śliło 63,0% badanych, 37,0% uważało go za bardzo dobry, a 1,0% oceniło stan zdrowia jako zły.

WYNIKI

W  toku badania respondenci mieli możliwość dokona-nia oceny poziomu swojej wiedzy. Pielęgdokona-niarki/pielęgdokona-niarze deklarowali głównie posiadanie wiedzy na poziomie bardzo dobrym (41,6%) i dobrym (41,6%). Jedynie 3% responden-tów określiło swoją wiedzę jako bardzo małą.

Rzeczywisty poziom wiedzy respondentów oceniono na podstawie testu zawierającego 20 pytań. W  przyjętym do oceny kluczu ustalono, że do osób o niskim poziomie wie-dzy zaliczeni zostaną respondenci, którzy udzielili do 11 po-prawnych odpowiedzi (do 55%), o średnim poziomie – gdy liczba poprawnych odpowiedzi wyniesie 12–16 (56–80%), a o wysokim poziomie – gdy badani poprawnie odpowiedzą na 17–20 (81–100%) pytań testowych.

Podczas testu aż 99% pielęgniarek i pielęgniarzy udzieliło odpowiedzi, że umywalka do mycia rąk w korytarzu nie jest konieczna. 98% badanych za „strefę pacjenta” potencjalnie skażoną uznało pościel chorego, szafkę przy łóżku i poręcz łóżka. Według 93,1% ankietowanych na rękach pracowni-ków ochrony zdrowia może znajdować się: gronkowiec zło-cisty, enterokoki i  laseczki beztlenowe wytwarzające prze-trwalniki, m.in. Clostridium difficile.

Przeprowadzanie dezynfekcji rąk według techniki Ayliffe’a zadeklarowało 89,1% respondentów, zaś 86,1% stwierdziło, że zgodnie z zaleceniami WHO (ang. World Health Organi-zation) użycie mydła wskazane jest w przypadku widoczne-go zabrudzenia lub poplamienia rąk, po skorzystaniu z to-alety i  w  przypadku zdecydowanego podejrzenia albo po-twierdzenia ekspozycji na organizmy przetrwalnikujące, w tym C. difficile.

W pytaniach dotyczących techniki Ayliffe’a po 77,2% ba-danych udzieliło poprawnej odpowiedzi, iż jest to schema-tyczne przedstawienie ruchów wykonywanych podczas my-cia i dezynfekcji rąk, powtarzanych 5 razy, oraz że czas trwa-nia procedury higieny rąk wynosi minimum 60 sekund.

Uniknięcie skolonizowania pacjenta florą szpitalną i florą pozostałych pacjentów było według 75,2% badanych moż-liwe dzięki dezynfekcji rąk wykonywanej przed kontaktem z chorym. Zdaniem 69,3% ankietowanych preparaty do hi-gieny rąk na bazie alkoholu muszą mieć zawartość alkoho-lu na poziomie 75–80%. Natomiast według 68,3% badanych dezynfekcję rąk można zastąpić myciem i stosowaniem rę-kawiczek, a zdaniem 63,4% ankietowanego personelu pielę-gniarskiego czas przeżycia drobnoustrojów na rękach perso-nelu po kontakcie z pacjentem i/lub jego skażonym otocze-niem wynosi od 2 do 60 minut.

Na jednorazową procedurę higienicznej dezynfekcji rąk według 61,4% respondentów należy zużyć około 3 ml prepa-ratu, a 57,5% badanych uważało, że – zgodnie z zaleceniami WHO – w określonych sytuacjach personel medyczny jest zobowiązany do zastosowania w toku higieny rąk środka na bazie alkoholu lub mydła.

Za prawdziwe 51,5% pielęgniarek/pielęgniarzy uznało stwierdzenie, że w  celu uniknięcia infekcji ręce wizualnie brudne trzeba umyć wodą z  mydłem. Według 49,5% per-sonelu pielęgniarskiego dezynfekcja dłoni jest wskazana po ekspozycji na płyny ustrojowe, po kontakcie z  pacjentem i z powierzchniami oraz obiektami nieożywionymi znajdu-jącymi się w bezpośrednim otoczeniu chorego.

Według 47,5% badanych dodatkowym elementem de-zynfekcji rąk zalecanym w procedurze jest pocieranie nad-garstków. Fakt, że rekomendowane przez WHO prepara-ty do dezynfekcji rąk zawierają izopropanol lub etanol, po-twierdziło 30,7% ankietowanych.

W pytaniu dotyczącym liczby etapów higieny rąk według normy EN 1500 jedynie 18,8% respondentów udzieliło po-prawnej odpowiedzi, że schemat higieny rąk w opiece zdro-wotnej zawiera 6 kroków.

Po przeanalizowaniu poprawnych odpowiedzi do grupy o niskim poziomie wiedzy zaliczono 33,7% respondentów, o średnim poziomie – 41,6%, a o wysokim – 24,7% ankieto-wanych (Tabela 1).

Na podstawie przeprowadzonej ankiety wyłoniono za-gadnienia wymagające edukacji: sposób postępowania z wi-zualnie brudnymi rękami, sytuacje wymagające higieny

dłoni w celu uniknięcia infekcji u personelu, dodatkowy ele-ment dezynfekcji rąk zalecany w procedurze, zawartość al-koholu w zalecanych przez WHO preparatach do dezynfek-cji rąk oraz liczba etapów w schemacie higieny rąk stosowa-nym w opiece zdrowotnej.

Uzyskane wyniki dotyczące poziomu wiedzy odniesio-no do cech demograficznych populacji, poszukując zależodniesio-no- zależno-ści i próbując ocenić czynniki weryfikujące. W odniesieniu do odpowiedzi na pytanie o prawidłową technikę dezynfek-cji rąk – w kontekście stażu pracy respondentów – stwier-dzono, że aż 3 na 4 osoby spośród pracujących krócej niż 5 lat było zdania, iż reprezentuje bardzo wysoki poziom wie-dzy w zakresie higieny rąk. Tego samego zdania była mniej niż połowa najstarszego stażem personelu (powyżej 25 lat pracy). Różnice pomiędzy grupami były istotne na pozio-mie tendencji statystycznej (p=0,09).

Wykazano, że im wyższy poziom wykształcenia, tym wyższy poziom wiedzy badanych, a  korelacja na poziomie r_s=0,34 świadczyła o umiarkowanym poziomie współzależ-ności pomiędzy tymi zmiennymi (p<0,05).

Analiza statystyczna wykazała brak zależności pomiędzy płcią badanych a  poziomem ich wiedzy (p=0,16) oraz po-między poziomem wiedzy a statusem aktywności zawodo-wej (p=0,30).

Zależność pomiędzy liczbą miejsc zatrudnienia a wiedzą na temat higieny rąk oceniono na poziomie tendencji staty-stycznej (p=0,06), gdyż blisko połowa osób zatrudnionych w jednym miejscu uzyskała wynik świadczący o niskim po-ziomie wiedzy w  zakresie higieny rąk, a  respondenci pra-cujący w dwóch miejscach jednocześnie najczęściej prezen-towali wiedzę na poziomie średnim (44,7%), podobnie jak osoby zatrudnione w trzech placówkach (43,6%).

Analiza statystyczna nie wykazała zależności pomię-dzy poziomem wiepomię-dzy a stażem pracy w obecnym miejscu (p=0,12) oraz ilością zmian miejsc zatrudnienia (p=0,41).

Odniesienie kolejnych zmiennych do siebie wykaza-ło, że poziom wiedzy respondentów w zakresie higieny rąk i charakter wykonywanej pracy obrazuje dość duży poziom współzależności (p=0,01). Respondenci pracujący na stano-wiskach kierowniczych oceniali swój poziom wiedzy na wy-soki (60%), a prawie połowa (45,5%) ankietowanych niepra-cujących na stanowiskach kierowniczych określała poziom swojej wiedzy jako średni. Wartości te wynikały z tego, że im wyższe stanowisko pracy, tym wyższy poziom wiedzy w za-kresie higieny rąk.

Wyniki badań potwierdziły także zależność pomiędzy formą zatrudnienia badanych a wiedzą na temat higieny rąk na poziomie tendencji statystycznej (p=0,05). Responden-ci pracujący na kontraktach (57,1%) częśResponden-ciej określali swoją

Poziom wiedzy Wysoki Średni Niski Ogółem

Odsetek (%) 24,7 41,6 33,7 100,0

wiedzę dotyczącą higieny dłoni jako dużą, a osoby zatrud-nione na umowę o pracę (44,0%) – jako średnią.

Z kolei ocena zależności pomiędzy wiedzą w zakresie hi-gieny rąk a  oddziałem, na którym pracowali respondenci, dowiodła umiarkowanego poziomu współzależności istot-nej statystycznie (p<0,05). Respondenci – niezależnie od oddziału, na którym pracowali – oceniali swoją wiedzę jako średnią, wykazując niewielkie różnice (41,5% vs. 41,3%). Natomiast na oddziale niezabiegowym różnica ta była zde-cydowanie wyższa (37,0% badanych z  oddziałów zacho-wawczych vs. 15,1% z oddziałów zabiegowych oceniło swo-ją wiedzę na bardzo dobrą).

OMÓWIENIE

Poziom wiedzy personelu medycznego w zakresie higie-ny rąk jest bardzo istothigie-nym elementem odwołującym na zdrowie pacjentów oraz samego personelu, a  poziom wie-dzy pielęgniarek i  pielęgniarzy wpływa na jakość i  bezpie-czeństwo udzielanych świadczeń zdrowotnych [16].

Problem zakażeń szpitalnych jest podejmowany w kon-tekście codziennego wykonywania pracy oraz przestrzega-nia zasad i procedur, zwłaszcza w oddziałach zabiegowych [15]. Istotne znaczenie dla procesów zapobiegających wy-stępowaniu infekcji ma utrzymanie wysokiej higieny przez personel medyczny [11].

Procedury obowiązujące w szpitalach, dotyczące aseptyki, higieny i dezynfekcji oraz organizacji pracy, powinny być zna-ne, rozumiane i realizowane zgodnie z obowiązującą wiedzą, a także kompetencjami personelu medycznego. Kontrola za-każeń jest uznana za główny wyznacznik jakości opieki.

Badania własne zaprezentowane w  niniejszej pracy, któ-rych celem było zweryfikowanie poziomu wiedzy personelu medycznego w  zakresie higieny rąk, dowodzą przeciętnego poziomu wiedzy w badanej grupie pielęgniarek i pielęgniarzy.

W badaniach Garus i wsp. pielęgniarki oceniały swoją wie-dzę na temat zakażeń szpitalnych i  profilaktyki wiążącej się z higieną rąk – 74,8% badanych osób oceniło swoją wiedzę jako bardzo dobrą, a 2,7% respondentów – jako raczej złą [7].

Kołpa i wsp. na podstwie przeprowadzonych badań wy-kazali, że wpływ na wiedzę badanych osób miało wykształ-cenie oraz staż pracy – respondenci o dłuższym stażu pracy oceniali swoją wiedzę lepiej niż ankietowani z krótszym sta-żem, co potwierdzają wyniki zaprezentowane w  niniejszej pracy [10]. Również w badaniach Chwedoruk i wsp. porów-nano dwie niezależne grupy pielegniarek i wykazano różni-cę pomiędzy posiadną wiedzą i wykształceniem [4].

W badaniach ankietowych dotyczących wiedzy odnośnie profilaktyki zakażeń szpitalnych (związanej z higieną rąk), prezentowanych w pracy Garus-Pakowskiej i wsp., respon-denci dość ostrożnie podchodzili do tematu, oceniając swo-ją wiedzę jako dostateczną [6].

Mycie i  dezynfekcja rąk w  codziennej praktyce pielę-gniarskiej to najtańszy, a zarazem najskuteczniejszy sposób zapobiegania przenoszeniu drobnoustrojów pomiędzy pa-cjentami i ograniczania zakażeń szpitalnych.

Bilski i wsp. w swoich badaniach nie stwierdzili zależno-ści między stażem pracy i wiekiem ankietowanych a ogól-nym stopniem higieny rąk, ale wykazali różnice w zakresie współczynników ogólnego poziomu higieny między piele-gniarkami z oddziałów typu zabiegowego i niezabiegowego [3]. W badaniach typ oddziału nie miał wpływu na poziom wiedzy i stopień higieny rąk.

Jarosik i wsp. potwierdzili zależność pomiędzy wiedzą do-tyczącą mycia rąk a  poziomem wykształcenia i  stażem pra-cy badanych – największa grupa badanych przestrzegająpra-cych i stosujących się do zasad higieny rąk miała wyższe wykształ-cenie i dłuższy staż pracy od pozostałych [18].

Wiedza dotycząca higieny rąk oraz odpowiednie jej prze-strzeganie to podstawowe elementy wpływające na ograni-czenie ryzyka rozwoju zakażeń szpitalnych [3, 17].

WNIOSKI

1. Poziom wiedzy pielęgniarek i  pielęgniarzy biorących udział w  badaniu, dotyczący higieny rąk, był prze-ciętny.

2. Wykształcenie badanych i ich staż pracy wpływały na poziom wiedzy na temat higieny rąk.

3. Personel pielęgniarski zna wytyczne WHO dotyczące higieny rąk w opiece zdrowotnej.

KONFLIKT INTERESÓW: nie zgłoszono.

PIŚMIENNICTWO

1. Allegranzi B, Pittet D. Rola higieny rąk w zapobieganiu zakażeniom szpitalnym. Zakażenia 2016;5–6:8–14.

2. Ambrożak T. Zdrowe ręce w służbie zdrowiu. Pielęg Epidemiol 2018;2(73):32–33. 3. Bilski B, Kosiński B. Analiza wybranych zachowań w zakresie higieny rąk

w wy-branej populacji personelu pielęgniarskiego. Med Pr 2007;58(4):291–297.

4. Chwedoruk M, Gotlib J. Ocena wiedzy pielegniarek z oddzałów zabiegowych

na temat zakażeń szpitalnych przenoszonych drogą kontaktową. Med Ogólna i Nauk o Zdrowiu 2014;20(2):192–198.

5. Fleischer M. Higiena rąk. Zakażenia Szpitalne 2014;1:11–13.

6. Garus-Pakowska A, Szatko F. Bariery w  respektowaniu procedur higienicz-nych w  subiektywnej ocenie personelu medycznego. Probl Hig Epidemiol 2008;89(2):216–222.

7. Garus-Pakowska A, Szatko F. Wiedza pielęgniarek na temat zakażeń zwiaza-nych z opieką zdrowotną. Probl Hig Epidemiol 2009;90(1):45–49.

8. Goślińska-Kuźniarek O, Karpiński TM. Znaczenie higieny rąk u  pracowników służby zdrowia. Forum Zakażeń 2014;5(2):79–84.

9. Jarosik M, Garus-Pakowska A. Wiedza i przestrzeganie procedur higienicznych jako element profilaktyki przeciwzakaźnej w pracy pielęgniarek. Hygeia Public Health 2012;47(2):215–222.

10. Kołpa M, Grochowska A, Gniadek A, Jurkiewicz B. Poziom wiedzy personelu medycznego szpitala o przenoszeniu zakażeń drogą kontaktową – wynik ba-dania ankietowego. Pieleg Epidemiol 2015;69(3):615–618.

11. Laskowska A, Krajewska-Kułak E, Rolka H, Łukaszuk C, Krajewska K. Wstęp-na oceWstęp-na wiedzy pielęgniarek Wstęp-na temat zakażeń szpitalnych. Mikol Lek 2003;10(4):23–27.

Kroku. 1 edn. α-medica Press, Bielsko-Biała, 2015.

13. Morgan DJ, Rogowski E, Thom KA et al. Transfer of multidrug-resistant bacteria to healthcare workers’ gloves an dgowns after patient contact increases with environmental contamination. Crit Care Med 2012;40(4):1045–1051. 14. Rożkiewicz D. Ręce personelu jako potencjalne źródło zakażeń szpitalnych.

Zakażenia 2011;5:6–12.

15. Walewska E. Podstawy Pielegniarstwa Chirurgicznego. Wydawnictwo Lekar-skie PZWL, Warszawa, 2010.

by zdrowia. Zakażenia 2007;5:612.

17. World Health Organization. Wytyczne WHO dotyczące higieny rąk w  opie-ce zdrowotnej. Podsumowanie. Pierwsza światowa inicjatywa na rzecz bez-pieczeństwa pacjenta „Higiena rąk to bezpieczna opieka”. WHO (online) 2009; https://www.cmj.org.pl/clean-care/higiena-rak-wytyczne-who-draft.pdf 18. Zakażenia w  szpitalach poważnym problemem. Najwyższa Izba Kontroli

(online) 2018; www.nik.gov.pl/aktualnosci/zakazenia-w-szpitalach-powaznym-problemem.html