Il\pO€KTHhlX pemeHvill J1 J11M€€T H€Il'OCpe,n;·CTiB€HHO€ OT-H01li'€H11€ :K KOHil;eiii.]/1111 0C'YIIJ;€C''l1BJieHJ1.H IJ;€JI€:i1: "llpo-r'paiMMbi BJ11cJia".
B 1CTa:To-e M3JIO*eHo o6r.u;yro ·K!OIHIJierru;Mro ·11 IJi€JI.11, KiOTOpbl€ •CTaBHTC.H T'l1,D;p0- X03.HMCTB€'liHbiM CM!CTeMaM. OrrM!caHhi cTpyKTYipa :u CB.H3M, KOTOpnie MM€IDT MeCTO B €CT€1(~TBeHHOM IBO:,D;HOM •C.MCTeMe - O!Ilp€,1.J;€Jl€HHO:i1: KaK 06'b•€K'T peryJIM:pOBKJ1 11 OIIIT:J1JMaJihHOTO yQI)aJBJieHM.H B BO,n;HJo·-X03HMCTIB€HHOM .c11CTeMe. 'Y"'·Te'Hhi 'M o:rrpe~e JieHhi 3ana.Cbl HO·,D;, R!aJKJ1€ MOTY'T 6bTTb HCIIOJib3'0B'a,Hhl C COXpaHe'Hv.reM npM!HIJ;MIIa IIOJI'H'OM IJ;:€JIOCTH0'C'TM Kpy-TOIBOpO'Ta IIOBep~HO!CTHhiX 111 'IIiO:,D;3eMJihlX BO,l.J;.
)l;JIH 'J1JlJIIOCTJ)aiJ;MJ1 J1M€IOI.IJ;J1X•C.H Me:R{,,n;y 3'DJ1M11 3a-IlaJCaMJ1 COiO'THOlll€HJ.f:i1:, o6cyR<:,D;aJI:C.H 6aJiaJHC 3>a:IIaJC'OB BO;IJ; !B ilOJibill€. 11.3 paccyE,Dj€HJ1M OJI€i,D;YeT, "!TO Il'OCJie-~01BaT€iJlh'H0 'II'PMHIJ11Ma.H npllfH'l:-\:V:III ·e1,D;11HC'T1Ba BO,l.J;HhlX 3a-IlaJCOB B Il'pMpO,Il;HOM 06'h€KT€ KpyrOBOpOTa, J1M€IOI.IJ;·11€CH B paCJI1'0!PH:lli:€HJ111 3ai!a'Cbl ITOB€pXHOCTHhlX 11 ;IIO• ,l.l;3€M-HbiX BOI,l.l; B ilOJihllle ·C€M"'<l;C :J:iO"'T,J1 paiBIHhi, a B0,1l;O•C60p MiMeiOI.IJ;€TiOIC.H B patC!IIO:pHMeH'liiM 3a:rraca, 'T.e. HJIOBiO•T'O cTOIKa, OTHIO',l.J;h H.e ~OJIR<:eH cyr.u;ecTBeHRO MeHHTh 3·To CIOOTHOIJ1€HJ1e. 3TO 6y,,n;•eT TalK, €CJ!':l1 6y,l:\€T Jlf36paH Bapuaurr TaK Ha3hLBaeMoro MaJToro M .cpe,r:r.Hero Bo,n;o-3a,n;,epR<:aiHMH C o6orar.u;eHJ1eM UOi,l.l;3€MHbiX IBO.,ZJ;,
IIpVIHRTMe 9'TOro BapuaHT.a B "IIpor.pa!MMe BM·CJia" MO:lli:'€T ;cyr.u;eC'TBieH'HhlM o5pa30IM 06Jier"'J1Th l8hiiiOJIH€-HM€ ee OICHOIBHOTO 3a·,n;aH'11H, KaKMM .HBJI.H€'TCJI YB€JIM' qe-HJ1€ B03JMO:lli:HOCTJ1 BO,)ł03a6opa t{:J1C'TO:i1: BO,ll;hl BO BC€M 6acce:i1:He. IIp11 peaJI'M3ai~l111 Bapl1aHTa 6oJiollloro
!Bo-,ll;03a·,n;·epR<:aRMH, JIO~aJil1311p0BaHHOrO B HJ1:lli:H€'M Te-"'·€HJ11J1 ['JJa,BHhiX peK, MIM€IOI.IJ;J1€:CH B p:a:arrOipH:lli:€H:J111 3aiiia•Cbi 'II!0~3€MHbiX IBOi,D; !Hl€ 6y,n;yT y1B€JI11"'llfBaTb'CH
'M MOryT B0'3HJ.m\JHYT'h 'CJlO:lli:Hhi€ np06JieMhi :C BO)J.OCHa6-:lli:€H11€M, TJlalBHbiM 06pa30M C€JlbCKOTIO 11 <KOMMyHaJih-:HOrO xo3·HMCTBa, B pafroHax y,n;aJieRHh:r.x OT py.ceJI peK.
BapMaHT MaJioro 11 cpe,rr:Hero BO·,Il;03a)l;epLI{aH11H II03: B0-.1IH€'T 'M.KR<:e Ha H:e~oTOpoe •paCTHHYT11e ·Bo· BPeMeH11 .rptct'H,D;J110•3Horo 3aMhl!CJia, KaiKMIM HBJIJI.eTcH yT.:v:rJI113aiJ;:M:H BO\ZI;O•OT6pOC01B.
Bapua'li'T 60JibiiiOTO BO,ll;0'3a~epEaH'11H TP,e6yeT R<:e CKOpOBpeM•€HHO:i1: peaJIJ13aiJ;.MJ/L 3'TOTO H8JM>€'p€1H11H. )l;.JIH OCyiiJ;e>CTBJl€H11H MaJIOTO ·u ;Cp€:,IT;H€TO 1BO!,Zl;'03a~epR<:aHMH H€06XO)l;11Ma 3Ha"'IJ1'T'€JlhHa.H 'llfHT€H1CY:!!cpl1Ka·u;11H T:H)];p0-T'€0JIOTJ.1"'•€,C:KJ1X Y:I!CiC'Jle,n;oBa'H11:i1: Bcero 5a:ocel1>Ha p. B'11-CJio:t.
B 3aKJIIO"'eHMM npe·,n;cTaiB'JieHhi ,n;o·CT11R<:eHnH ,M HaMe-peHJ.1H B€,Zl;OM1C'T'B'a T€0JIOTMI11 B 06JI'O.oC'Tl1 O•CBOeH11.H 3a-IIa'C0B II0~3€MHbłX B'O;,ZJ; ,DjJIH 111X JlfCIT>OJih30:BaJH'11H B
TM-,rr:pO-X03HMC'TB€'ł-III-IbiX C.V1CT€1Max, B '-Ia•CTHOCTH B 6aC1 CeM-H€ p. BJ.fCJlhi.
J ANUSIZ IKA.RABON. Uniwersytet Warszawski
MORFOGENETYCZNA
DZIAŁALNOść WÓD WEZBRANIOWYCHZWIĄZANA
Z ZATORAMI LODOWYMI W DOLINIE
WISŁY śRODKOWEJT.ara:sy ·zalewowe, >jalk to wyikazali: E. Fal!kow.ski (12), A. :8zumań1s:ki ,('5), K. Kraużlis ;(4), ;tworzą :skom-pHk:owatne ,sy;s,temy różny·ch genetyc.z.nie form ;mo,r-f,otlogkz.ny,ch .i osadów, ktÓtrY~ch me·chanizm porwsta-wania ·}e,st uwarunkowany wielu ,C.zYirrrrikami.
Jed-ną z ważniejszych przyczyn tworzących i
modelu-ją,cych :pow.ierz.chn:ię 'tarasu zalewowego .są wezbra-nia ti ,ZJw:iązana z n~mi se'dymenta:cja utw.orów .fa;eji powodzio.wej oraz roz.myda poWtier.z;clhni tara.s1u przez
powra·cają•ce wady w.e::zJbraniowe do koryJta 1(4). S;z.cze-g.ó1nym ty.petm wez\brań, zda!Tzają.cym ;się w :na1sze.j strefie klimatycznej są wezbrania, którym towarzy-szy •two.r,zenie 1się za,t•oa:-ów .lodowy'ch. 1Wez.bra1nia za-torowe :ce·chują :najwyż:sze :s1tany wód, 1przek>ra•czają:ce
często wy.soiko·ść naj1wi~ks.zych wez.brań 'lebrrich (1). Wody .spiętr.zotne przez za·tor 1lodowy z ·chwi:lą uwol-UJ.Jietnia 1się mo;gą pr.zemode1l·ować pewne odci'n'k:i
tara-s:u z,alewow.ego.
Prze:prowadz·one ·o.bserwa·cje w dolinie ·Whły ·ś.rod
kowej Clraz ;inlterpreta;cj.e .zdjęć lotnkzy:ch wy1kazały
istni.e:nie w obrębie tarasu "Zalewoweg·o fo.rm e.ro, zyj-ny.ch :zakutmulowa;nych, :bądź i;s.tniejący.ch doty.chc.zas w po1sta'C'i .zJbior:nitkÓiw wód lstoją;cy·c'h, nie zw1iązanych
z rozwoj.em starurzeczy lub >innych "Zna;nych forlm te-go 'typu. 1W re}o1nach wy:stępo.wania ws.pomniatny;ch form wido·cz:na j.es•t :koncentracja na1sp na ta1ra.sie oraz
za1gęs.z,czenie mie.Li,~n i odsypów korytowych. Autorzy
opisują.cy 1r.z·e:k·i ;(n·p. R. I:Illgarden; .3) ·aostr:ze;gali 1i
wskazywalli :na !ko.r·e.la.cje •po:między :płytkim ko1ry'tem •rzecz.nym pełnym m'i•eHZJn i odsypów, a ,predy.spozy-;cją do tworzetnia 1s;ię w ~tY'ch rej.ona·ch za torów lodo-,wych. ,Przykłady f.orm er·ozy}ny,ch wytStępują•cy;ch w rej-ona·ch: Malgtnu;sz.e.wa, Czms!ka, Piwonina, Karcze-wa ·po!kaz,ano :na. ,r"Ylc. 1-4. Twor,zą one ;pojedy:ncze formy, :bą·dź ich zbimy.
1W wynilku kla;symVka·cji :form e1ro.zyjny·ch związa
nych z dZJia·łallnOiś:cią wezlb1ranych wód za,to·rowych wydz·ie.l-ono !dwa podtstaw,owe ty:py ty.ch if.orm, ;ma'ją
GY'Ch ,nie,c·o ·od>mi.eruny 1m•e:chaniz1m pows,tawania:
l. ,Pojedyncze 'ry,lllny erozyjne >(najoczęśdej wypel-nione wodą).
512
UKD 551.435.1 +551.326.4 :556.166 :624.145.8(282.243 .61-195.4)
2. ;Palc:za,st.e rozgałęz'ia:ją·ce '·s·ię rozdęcia erozyjne. Pojedy;ncZie rynny erozyjne naj.częściej układają
się równol-etgll·e do 101si doHny. Mimo >tego, 1Że ;są po-dobne do f.onm :sta;rorzec.ZJnych mają odmienny me-·Chanizm rs;we;g·o ;powstalnia. ·W stosuniku do .staro.rze-.czy .stanow1ią lfmmę ~ó.Ź'niej;szą ·odprowadzającą i prze-modelowywującą utworzone wcześniej starorzecza.
Większość rynien erozyjnych została zagospodarowana i zaadapt·o:wa1na jako lokaLne :zhiorn1ki, gromadzące wodę ;z· ohszapu doLiny. Po}edyncze rynny erozyjne
naleiŻy wiązać z powts.talniem wyboju
w
strefie czoła ,zatoTu lodowego, wywoł:a:nego prze1bkiem hydraiU.li>cz-nym 'spiętrzony·ch wód. ;Wybój tworzy .się w miejscu, gdzi·e g;runt jest ;naj.mniej spójny. Mliej,sca•mi 1tymi wobrębie ta:ra•S'U !Za•lewowego .są .naj•czę.ściej srta1rorze>c:za
wypeŁnione nie~dia1genezowany.mi gruntami zawodnio-lllYim'i. 1P01stępujący tp'roce·s rozmywania wy.boju,
wy-wołany ;zawirowa~niem wód utworzo1nym w za,głębie
niu .inkjalnym, prowadzi do pow,stania ,podłuż1nej
rynny wychodzą,cej ·poza .star·orze•c.ze. W dahzy·m eta -pie wody mają;c.e dużą jesz,cze ener,gię ro.z'Ci:na:ją
po-!ktry;wę madową. Z d1w.ilą, .gdy ;nas>tępuje ;spade!k dy-na•miki wód foTmowa1na ry.nna ;staje .s,ię rco:raz płyt
:sza. W s1Jrefi.e wylotowej nie pr.ze·c.ina ·O:na w >Ca.ło·śd
pok1rywy lma•dowej ;(ryc. 15) • . Wylot rytruny jest z re-.guły nadlbudowatny na:s:pą, naj.czę,śdej wachllarzowa-tego kształtu, składającą się z piasków gruboziarnis-tych .ze .żwirem. Ry:nny erozyjne .chara:ktery,zują ;się
bardzo _wydłn.rżonym ik.'SZ'tałtem, •O ostrYim .zarYis,ie
kira-wędzi iboc:zny.ch i tępo zalkoń;czonym wylotem. Sze-.roikoM rynny w nie1których partia·c:h odpow:iada
sze-trOkOIŚ'Ciio.m .starorz·e>Czy i •od:cię1ty·ch .ramion k01ryt TZ€• CZ-.ny;ch . .DnO ryUJ.IllY ,ma ;Wy1raŹ;ll€ ,prze>g;łębienie IW stre-fie :prze'bk1ia !Się wód ·pod za,torem lodowytm.
Odmie.n1ny'm ty:pem fCirm, ,z:wiąza:ny.ch ;z we.zbra-.nia:mi ·zator·awymi, są pa:lc.zas•to roz.gałęzia.jąrc,e .się
roz-cięda ero:zyjne. Tworzą o:ne długie, 1do·chodzące do 1,.5 km .rynny rozdnają;c.e pok1ry1ty :mada:mi taras za-,l<ewowy. Mają :bardz·o ·zmienną ;mor.fol·oglię >dna, z 1Hcznym.i za:g·łębieniam'i dochodzący'mi do 5 rm
głęibo--WISŁA
-1
-D
Ryc. 1
i2. Palcz
·
asto
rozgałęziające się rozcięcia ero-·zyjne na tarasie zalewowym w rejonie Magnuszewa
związane
z wezbraniami wód
wywołanymiprzez
za-tory lodowe.
l --: ro~cięci.a ~rozyjne w~pełnione piaskami pylastymi, py~
łami_, g;lmami piaszczystymi, .glinami zwięzłymi i iłami, 2
-rozc1ę~I~ erozyjne . _wypełni.one .madami ze zwiększoną za~ wartoscią substanCJI organiczneJ, 3 - mady tarasu
zalewo-wego. o...____.___,. tOJJ m ____,
[!]!]]]]]]]]
CJ
[2]
Ryc. 3. Falezasto
rozgaŁęziające się rozcięciaerozyj-ne w rejonie Czerska,
związanez wezbr
-
aniami wód
wywołanymi
przez zatory lodowe.
1-3 jak na ryc. l; 4 - zbiorniki wodne.
Fig
.
2. Digital erosional incisions in the Czersk area,
related to water level rise due to
icejams.
Explanations 1-3 as given in Fig. l; 4 - water reservoirs. 2
3 4
---WISŁA
Fig. 1 and 2. Digital erosional incis
i
ons in floodplain
in the Magnuszew area, related to water level rise
due to ice jams.
1 - erosional incisions infilled with silty sands, silts, sandy loams, compact tills and clays, 2 - erosional inc;isions in
-filled with muds _ with increased eontent of or.gamc matter,
3 - flood.plain muds.
korś'Ci r(rryc. 6). Wyboje w obr<=:bie rozdęć e'rozyjmy:ch
pr.zednają poz,iom .madowy, który w elbserwowanych ['ej-ona,ch ma od ·3 ·do '4 m m·iąż.szośd, ·i vvdna'ją -się
w osady 'piaszczyrste. :Płytsze rozdęda łą·czące po
-sz,cz·ególrne wyboje nie przednają poziomu ~mado,we go, a mateDiał je wypełniający j·est Ut·olorgk.Zinie
zbli-żony do wys•tę'p'ują.cyrch ·orbok osadów fa·cji 'powodz, io-wej. Ciemniejrszy fototon na ;zdję!C'iach .lotnkzy•ch .tYich
zargłębień jesrt związany ,ze zwiększorną zawartośrcią
częśd or,gan'iczny·crh. rRozdęda e,rozyjrne, których igłę
bc'koś·ć jers,t rmniejrsza niJż :miąiŻiszość pokrywy
mado-wej {zw.ie.rdadło wody gruntowej 'ponri'ż·ej dna
roz-;e,ięda), zos,talją wypełnione osadem w t'ra:kde
rna-s,tępny.ch wezJbrań. rNart·omiarst wy:boje w o:brę:bie rro.
z-cięć, ·przednaj~ce ·poziom madowy '(zwierdardło wody gruntowej poł·ożone WYiżęj ni,ż drno wyboju), tw.orzą zrbiorniki wód 1S'tojąrcyc'h, w obrębie który,ch odbywa
się .sedymenta1cja zbldJżorna do ·sedymerntacji typowy.ch form .starorrzee;zny·c·h, lecz ibez :to.rfów. Okres za~peł nielnia 'ty,ch 'Zag·łębień jest dłuż1szy, ni!ż ·czas wypeł
ni.enia •płyitkkh rozdęć. Wylboje zaaikumulow,ane są
częlśiCiowo ~piaslkalmi py!la.stymi, pyła1mi, rgHnam•i ·
pia.s.z-·c:Zyistymfi, rglirna1mi zwięzlymi, iła·mi z dużą
zarwarto-śdą !Sulbrsta.nc•j·i ·or,ga1nk,znej :o :różmym s•topniu rozło
,
żen,ia, :ba1rwy szarozie}onawej. Gr,anka z orsada•mi ,
ma-dowy:mi je.st 'Sitroma, os,tro-ry.sują1ca ,się, pod'kr.eś~}Oina dodatrkowo pmez ·odimienną barwę osadów.
W 'Calłorślc,i cforrmy •te dobrz·e widoczne są na 'Zdję
c·iarch lo·ńniczy.ch, .gdzie g,runty wy.peł,niają·ce 1rynny
dają w sumie ciemny, prawie czarny fototon. Poniżej
r·ozdęć, !który·ch wyloty spły1cają s·ię ·zupełnie,
wi-docZine rsą na zdjęda·ch 1lo.tni1C:Zy'ch smurg,i po ·od:pły wie wód. Mady leżątc.e w obrębie smug 1są tba.rdZJiej piasZ!c,zyst.e. 'Formy ·parkzarsto I"Oz.gałęz,iających się
roz-dęć errozyjny·ch 'o różnej wie,lrkośd od !zhioDu :dwód1,
'trzech ryrniern do kil!kunars'1JU, •widoczne są w wielu m.iej.sca;ch ta.ra.s'u zalewowego. P.oWJstanie .ty.ch form
morż.e :być Tównieiż zw,ią.zane ·z przebidem
hyidrraulric.z-nym 1spiętrzony,crh wód wezbrarniowych, lecz rnie w
jednym 'miejs·cu, jak w 'przypadku tpojedYincze'j ryn-ny erozyjnej a. w kilku . . Wielok·ie.ru.nkowy wypływ wód, 'powodujący powstanie 1posz1c,zergó1ny.ch zbio.rów
rozdęć, :może być ,ZJW1iązany z dość }ednor•odrną i
1Spó:1ną pokrywą madową w .miej,Sicach utworzenia
s.ię :zartoru. !Unriemożliwia ona utworrzeni·e s.ię duiżego wyboju i1nicja1nergo, opiJsanego po:przednio. Obszary
i1'7Tf7t\tr
(Y:.:
. .
o . • o ~~ · • . ,: • . • :tJ· : · . o . ~-o·.. . . . · . · o'\
~
.
0.~<·::;·
-~~--1-'000m. Ryc. 4.a - pojedyncza rynna erozyjna z rejonu Karczewa związa na z wezbraniami zatorowymi, b - z rejonu Piwonina. l
-zbiornik wodny, 2 - pyły piaszczyste, pyły, piaski grubo-ziarniste ze żwirem leżące na madach, 3 - piaski grubo-ziarniste ze żwirem tworzące naspę, 4 - ostaniec tarasu
nadzalewowego, 5 - mady tarasu zalewowego.
r_z:g
4~5
r·;.·<·.<J
6Ryc. 5. Schematyczny przekrój geologiczny przez
po-jedynczą Tynnę erozyjną.
l - zbiornik wodny, 2 - pyły, 3 - pyły piaszczyste, 4
-piaski gruboziarniste ze żwirem, 5 - mady tarasu :z.alewo-wego, 6 - piasl\:i facji korytowej.
Fig. 5. Sketch geological section through single ero-sional furrow.
l - . water reservoirs, 2 - sil ts, 3 - sandy silts, 4 - coarse
--gramed sands w1th gravel, 5 - floodplain muds, 6 - sands of channel facies.
tara,su, ,gdz·ie wy:stępują palkzaJs•to rozgałęziają•ce się
lr·ozcięda erozyjne :są g·łów~nie 'nieużytkami ·
stwa:rza-ją,cy:mi ldUJżą ·t:vudno1ść w zag·o1spodarowaniu.
Dodat-ikowylm IU:trudnieniE!m jes.t to, iż w ·c.za.sie wezbrań
W:isły .rozdęc.ia o1kresowo wype1Łniają się wodą.
Orien-1ta·cja ic:h IW .stosunku do kory.ta rzEiki moż·e być róż
na. Z -fonmam1i tymi :zw:i'ł!za:ne są za1gęsztczenia na.s·p
na ta1rasie oraz miel'izn ·i odsypów w koryde rzeki,
na •co •ja:ko :na przyczylny powls•tawa,nia zatorów
zwró-cił uwa1gę R. ln:ga:r-de~n (3).
WNIOSKI
l. ,P1rzy•pływy wód wezbra1niowych wywoływa.ny•ch
zat·orami lodowymi podągają za so1bą :specy,fi.c,zny
przebieg erozj:i i 1se-dylmentacji w obrębie :tara,su
za-lewowe:go, <tworząc formy, lktóre są dobrze czytel·ne
. na t:adjęda;ch 1lotniczyc.h.
2. Formy te1g·o typu tdają się za:kwatlifikować w
dwóch po.dJs·tawowy.ch grupa·ch:
a) pojedy,nc.ze ryn1ny erozyjme '(Jry:c. 1),
b) pal·czasto rozgałęziające 1się rozcięcia erozyjne
(:ryc. 12-4).
514
a
~
illi!IIIlJ
2 r~:.:ztcj 3rro:.
CJ
5 Fig. 4.a - single erosional furrovv in the Karczew area, related to water level rises due to ice jams, b - as above, Pi-wonin area. 1 - water reservoir, 2 - sandy silts, silts, and coarsegrained sands with gravel, overlaying muds, 3 -coarse-grained sands with gravel, forming sedim~ntary
co-nes, 4 - outlier of low terrace, 5 - floodplam muds.
A
q
RE
Ryc. 6. Schematyczny przekrój geologiczny przez pal-czas.to rozgałęziające się rozcięcia erozyjne.
l - rozcięcia erozyjne wypełnione piaskami pylastymi,
py-łami, glinami piaszczystymi, glinami zwięzł~mi, iłami, 2
-rozcięcia erozyjne wypełnione madami ze zw1ększoną
zawar-tością substancji organicznej, 3 - mady tarasu zalewowego,
4 - piaski facji korytowej.
Fig. 6. Sketch geological section through digital
ero-sional incisions.
l - erosional incisions infiUed with silty sands, silts, sandy loams, compact tills and clays, 2 - erosional inc.i-sians infilled with muds with increased eontent of orgamc matter, 3 - floodplain muds, 4 - sands of channel facies
3. Miejs·cami
·o
1s.:aczegÓilnej :predy.spozycj.i dotwo-cze,nia się za:t·orów ilodowych .są strefy
z
dużą ilośoiąmielizn, odsypów w korycie rzek1i i ·natsp 1na
tara-•s,ad1..
4. Dzia-łalność wód za:torowych jest 'je'l1ny.1m .z
czynników lo<kal:nie :modyrfiikujących morfogenezę
ta-ra1su .zalewowego W,i;s1y :ś.rodkowej. Formy erozj·i
za-tJirOiwej •ze w:ag.lędu na morfol•OJgię i budują·ce je
·osa-dy .są •czy,nni:ka.mi utrudniają:cyrmi za,go:s•podarowarnie
•ty:ch ,parrti·i tarasu za.l€wowego przez ,rolrnktwo.
5. For1my •erozj.i :z,a'tOir·owej, morf01logi·cznie wys•tę
pują·ce w 1syiJua•cji .podobnej 'jark formy sta•rorzecz,ne,
rÓiżnią .się cd ,nich pr·oifilem litolcigkZinym .gruntów,
mo.rfOilCtgią 'din.a .formy i za.sięg,iem występowania .
:6. Opisane wyżej ·ef·ekty działania wód
wezbra-niowy·ch, spowodowane za,tOifalmi lodowymi, mogą
ibyć podobne do lform tlorkalnych wywoła1nych np.
·przez przeirwani€ wa-łów prze-c:iwpowodziowych :lub
inne przeszkody naturalne bądź sztuczne, spiętrzają
LITERATURA
l. Dęb ;ski K. - Hydro}oglia, Wa:rszawa 1970.
2. F a l k o w tS tk i tE. - 'Ewo-lucja holoceń:skiej iWisły
na odeiiiliku Za'Wicho'st--Solec i ilnżyniersko-geolo
gkzna prognoza }ej da(lszego .ro!ziwoju . .Biu!l. Ins:t.
Geol. WB7, nr W8. Z badań geo1. ~nż. w ,Po~rs·ce,
t.
IV.3. I n 1g a T d e tn R. - R:?Jeiki i • ka1nały ·żegloWine w
były·ch trzech ,zalbo:ratch, Kraków .1920.
SUMMARY
Rises of river water due to ice jams results in specific erosion and sedimentation in flood-plain areas. Forms originating in result of these processes are easily traceable in air photos and they may be subdivided into two groups: single erosional fur-rows (Fig. l) and digitate erosional incisions (Figs.
2, 3, 4).
Ice jams usually originate in zones of numerous
sandbanks and thick deposit bodies in river channel
and at terrace surface. The activity of waters dam-med by ice jams is one of agents resulting in local modifications of morphogenesis of Middle Vistula River floodplains.
4. Kra u ż 'l i s K. - Wpływ ru:c:hów
neote'ktoni<c;z-.nych .na morrfo}Oigię i litollogię taratsÓ'W Warty
środkowej. Kra'}owe Sytmpo!zjum "Rozwój den
do-linnych rzek niżowej części doliny Odry",
Wroc-ław-tPozmań Ir974.
5. S z u m a ń 1s ki A. - Changes in the Deve.lopment
of the L ower San Cha'nnel Pa ttertn im the La te
Pleilstocen Holocene, Ex'CiUDsion Guide Book
Sym-polsium of ~the INQUA Commission on Studie,s orf
the Ho'loc:e.ne, Polatnd 197:2. PE310ME
Bbi31BaHHbie JI~,Z:\JI'HbiMM 3a'Dopa,MM ntpUJI,t1Bbi noJibiX
BO,Il; .HBJI.HlOTC.H np:VfqJi1HOH OBOeo6pa3JIOrO pa3BJi1TH.H
!3p03MJi1 M OCai,Il;KOHaKOIIIJI€H'Ji1.H B npe:)l,eJiaX IIO:i1JMe'HIHOM
Teptpa·Cbi, o6pa3y.H O'łeHb 'łl:tTa6eJibHbi.e <PopMbi Ha
a3pOC''beMrKtaX. '3TM cpOptMbi 'MQI1KHO pa'3,,Il;eJIHTb Ha \Z];Be
'łeTK.Ji1e rpynrrbr: O,D;Ji11HO"!Hbre 3p0.31MOHIHbie 1KeJio6a
(pJ.11C. l) M B€'11BJI.Hlll.Ji1eC'.H B B'M,Il;e paCTOIIbDpeHHbiX
rraJibl.'t;e.B 3.p03l10HHb]e paC'C€'ł€HM.H (pJ.11C. 2, 3, 4). Jiey:c.HHMe 3aTOpbi OtCOI6eHHO JI·er<KO· 06pa3y!O"'IC.H B
30-HaX C' 'MHOrO"!M'CJieHHbiMM MeJI.HMM, a TaK1Ke O•Oa,$(aM:M
B pycJie l1 Ha TeppatCaX. ,ZJ;eHTeJibHOCTb 3ta.'TO!pHbiX iBOI,Il; .HBJI.H'eT•C.H O·,n:HYEM U3 cpaKTOpOB JLO<Kta.JlbtHO
BJ.1l,Il;0Yf3Me-H.HIOI.IJ;MM !MOip:ciJOII'eHe3%C IIOMMeiHHOM TeppaCbi
cpe,n:-Hero y-qac'I1Ka p. BwcJibr.
W•Ł.A!DYtSŁA W SUOW AŃtSKI
Instytut Geologiczny
KARTO
.
GRAFIA GEOLOGICZNA W DORZECZU
WISŁYW tswej doty•chcza·sowej bo:gatej działa:lnośd w
zakresie ikartolgra;fi!i tgeologi'CZJnej I,rus•tytut Geolol
gicz-ny od idaw1na tt'rak,tował •obszar dorzecza Wisły, a
zwłaszcza jej dolitnę, jako jeden z główny,c.h 'terenów
prowadzamych pr,a·c .i !badań, realizowa.ny•ch 1na r.zecz
Iróżmych dzia·łów geolo1gi>i .stosowanej i tym !Sa:mym
-rÓ'Żtnych !gałęZii gospodaTiki na1rodowej.
S.z:c,zegó1ny wy,raz zna.Iaz.ła ta tendencja w otkresie
powoje:nny:m, ik:,iedy to ·obok jednocześtnie .sporządza
ny-oh i :pu!bHkowany,ch, głównie w for:mie atla'sów,
opracowań .synte,tytcZin}"ch w s.lmJa,ch. 1:1 000 000-1:3 000 00•0, a •taik1że map re:gtiOina.l,ny·ch :i spe•cjalrrwch, w :ty1m np. "1Ma:pa ge•ologkz,na Tatr" i ",Ma•pa ,g. eo1o-.gkzma pienińts'kie1go pa.sa .s•ka,łkowego 1:10 000", "Atla·s
geologiczny Warszawy l :20 000", czy też syntetyczna
"Mapa geologiczna Karpat Polskich 1:200 000",
pod-jęto opra·cowatnie kilku ·jednolitych dla •całe.go kraju
·edycj·i seryj1ny;ch map geol01gkzny>Cl11. Ohodzi 1tu w
1Szcze1gólnośd o "Prze;glądową ma:pę ,geologi·czną
Pol-:slki l :30:0 0100", "Mapę geolo:gk.zną Polskti l :'2·0·0 000"
i "S.Z'cze,gół·ową imapę geologkzną IPotlski 1:50 00,0". W o•pra1cowa.niu ttych trz·e·ch edy,cji ma!p seryjmy.ch, ·obok
wiodącyc·h .geolo:gów -katrto:g1mrfów Itns'tytu tu
Geologicz-me\g.o, miały i :mają coTa.z poważiniej:szy udZJiał
ze-społy wy1żtszyc;h uczell>ni, a obectnie również
:kombina-tów lg·eololgkztny·ch CUG. 1Ma·py ,te, ze wzg-lędu .na ich
podstawowy tcharaikter ·i <mo•żliwo:ść w.szechstrontnego,
wie1l olkier.ulll:kowego wyk orzy·sta·nia, zostaną :szerzej
,s,etha.ra,kteryzowane, przy uwz;g:lę'Clnieniu te ma tyki
tni-niejtszego a'r,ty:kmłu, tj. obszaru dorzec.za Wtis1y.
W :lattatcth 19~6'--~W5'5 spor.ządzono i opublikowano
pod tkierunk·iem pr01f. dr E. Ruhle.go ·dw.ie wer1sje
(A - mapa utworów powierzchniowych, B - mapa
bez utworów czwartorzędowych) 28 ar:kuszowej
se-ryjnej "Przeglądowej mapy geologicznej Polski w
skali 1:300 000", z których to 21 arkuszy przypada na
obszar doliny Wisły i jej dorzecza. Przy zestawieniu
mapy wykorzystano wszystkie istniejące wówczas
materiały geologiczne, geomorfologiczne i
gleboznaw-cze, a wobec niewystarczającej ich ilości wykonano
UKD 550.8:528:061.6 :55].002(084.3/ .4)(282.243+282.4)"1946/1980+ 313"
jednocześnie lokalnie przeglądowe prace terenowe.
Mapy rękopiśmienne zestawiono w skali 1:100 000;
obejmują one dla całej Folski 371 arkuszy, a dla
omawianego obszaru 220 arkuszy. Mapa ta, w obu
wydaniach, ilustruje budowę geologiczną dorzecza
Wisły w około 180 barwnych wydzieleniach, dotyczą
cych zwłaszcza litologii i petrografii, a także
straty-grafii i genezy utworów występujących na
powierz-chni oraz budowę geologiczną i rzeźbę powierzchni
podczwartorzędowej w około 160 (dla całej Polski
181) wydzieleniach stratygraficzno-facjalnych. Na
kanwie tej mapy opracowano kolejne edycje
specjal-ne z zakresu geofizyki, hydrogeologii, geologii inży
nierskiej i geologii surowcowej, które nie są
tema-tem niniejszego artykułu.
Obecnie sporządzana jest i drukowana seryjna (77
arkuszy) "Mapa geologiczna Folski w skali 1:200 000"
w wersji zakrytej i bez czwartorzędu, wielobarwna,
obejmująca 733 wydzielenia litologiczne,
petrograficz-ne, genetyczne i stratygraficzne. Jest to najnowsze
obecnie ujęcie kartograficzne w skali przeglądowej,
odzwierciedlające współczesny stan wiedzy o
budo-wie geologicznej obszaru, sporządzane głównie w
wy-"niku przeglądowych prac zdjęciowych lub
zestawia-nia innych map w skali bardziej szczegółowej, oparte
na ogromnej ilości profilów wiertniczych
zgromadzo-nych głównie w archiwach IG, w tym również prac
geofizycznych i wierceń projektowych i
wykonywa-nych specjalnie dla celów omawianej mapy. Tryb
i zakres oraz forma sporządzania do druku "Mapy
geologicznej Polski" określone zostały Instrukcją
opublikowaną w 1973 r. Mapa w założeniach
ogól-nych nawiązuje do ustaleń służb geologicznych
kra-jów-członków RWPG, różni się jednak w
szczegó-łach ze względu na specyfikę budowy geologicznej
oraz aktualny stan kartografii geologicznej w Polsce.
Mapa ta służy ~a podstawę:
ustalania ogólnych założeń budowy
geologicz-nej i rozmieszczenia kopalin na danym obszarze;
