Praca oryginalna
J A N K R U P A*, K A T A R Z Y N A S O Ł T Y S
ODPADY AZBESTOWE - ZAGROśENIA DLA LUDZI NA PRZYKŁADZIE WYBRANEJ GMINY
ASBESTOS WASTE – A THREAT FOR HUMANS BASED ON EXAMPLE OF A SELECTED COMMUNE АСБЕСТОВЫЕ ОТХОДЫ - УГРОЗА ДЛЯ ЛЮДЕЙ НА ПРИМЕРЕ ВЫБРАНОЙ ГМИНЫ АЗБЕСТОВІ ВІДХОДИ - ЗАГРОЗА ДЛЯ ЛЮДЕЙ НА ПРИКЛАДІ ВИБРАНОЙ ГМІНИ *
Z WyŜszej Szkoły Informatyki i Zarządzania w Rzeszowie Katedra Turystyki i Rekreacji
Kierownik Katedry: Prof. nadzw. dr hab. inŜ. J . K r u p a
Celem pracy było przedstawienie zagroŜeń związanych ze szkodliwym działaniem azbestu, gospodarki odpadami azbestowymi oraz unieszkodliwianiem odpadów azbestowych, na przykładzie wybranej gminy.
W części empirycznej przeprowadzono obserwacje, wywiady oraz badania ankietowe wśród mieszkańców gminy Szczucin, połoŜonej w woj. małopolskim, w zakresie znajomości zagroŜeń ze strony azbestu dla ich zdrowia.
SŁOWA KLUCZOWE: azbest, zagroŜenie, badania ankietowe, gmina Szczucin.
KEY WORDS: asbestos, threat, survey, Szczucin commune.
КЛЮЧЕВЫЕ СЛОВА: асбест, угроза, анкетные исследования, гмина Щуцин. КЛЮЧОВІ СЛОВА: азбест, загроза, анкетні дослідження, гмина Щуцін.
Azbest jako minerał oraz materiały zawierające ten składnik naleŜą do substancji stwarzających szczególne zagroŜenie dla zdrowia ludzi i z tego powodu powinny podlegać sukcesywnej eliminacji. Co najmniej od 20 lat pojawiają się informacje o szkodliwości azbestu, natomiast kilkanaście lat temu
Światowa Organizacja Zdrowia uznała azbest za trzecią z najwaŜniejszych
rakotwórczych substancji zagraŜających człowiekowi.
Od momentu, kiedy azbest uznano za substancję stwarzającą szczególne zagroŜenie dla środowiska i zdrowia człowieka moŜna stwierdzić, Ŝe świat podzielił się na dwa „obozy” w podejściu do tej kwestii. Kraje, które się azbestu boją i starają się drastycznie ograniczyć lub wręcz zaniechać jego stosowania oraz te „odwaŜne”, których społeczeństwa uwaŜają, Ŝe „nie taki diabeł straszny”. Władze rządowe Polski (jak zresztą w większości przypadków) zajęły stanowisko pośrodku. Z jednej strony mnoŜą się programy odchodzenia od azbestowych technologii, z drugiej- bardzo słabo z ich realizacją.
DuŜa zachorowalność wśród pracowników przemysłu azbestowego, a nawet wśród ludności zamieszkującej w bezpośrednim sąsiedztwie zakładów produkcyjnych, stała się podstawą podjęcia w róŜnych krajach działań mających na celu eliminację azbestu z produkcji i zastąpienie go innymi mniej szkodliwymi materiałami. Oddzielny problem stanowią odpady zawierające
azbest, zwane powszechnie odpadami azbestowymi, powstające
w produkcji, obrocie i uŜytkowaniu wyrobów (głównie eternitu i rur) azbestowo - cementowych. Odpady te, moŜna praktycznie spotkać wszędzie, na podwórkach, drogach, boiskach szkolnych, a nawet na polach uprawnych.
Przetwórstwo azbestu i stosowanie wyrobów azbestowych jest niebezpieczne dla zdrowia, poniewaŜ surowiec ten w stanie suchym łatwo ulega rozpyleniu, co jest spowodowane włóknistą budową, a po przedostaniu się do organizmu trwale utrzymuje się w płynach ustrojowych. Wyniki dotychczasowych badań
świadczą o tym, Ŝe pył powstający podczas wydobycia i przerobu azbestu,
a takŜe podczas uŜytkowania wyrobów zawierających ten minerał naleŜy do bardzo niebezpiecznych trucizn.
Po kilkudziesięciu latach powszechnego stosowania azbestu okazało się,
Ŝe ten uniwersalny materiał to „cichy morderca”, bowiem azbestowe włókna
rozpylone w powietrzu i wdychane wraz z nim są przyczyną śmiertelnych chorób. Często nieświadomie jesteśmy naraŜeni na jego pyły, które powodują pylicę azbestową, raka płuc i międzybłoniaka.
Jak wiadomo, z aktualnego stanu wiedzy medycznej, azbest w warunkach naraŜenia zawodowego, moŜe być przyczyną azbestozy, tj. śródmiąŜszowego zwłóknienia tkanki opłucnej, a takŜe międzybłoniaka opłucnej i zwiększonego ryzyka zachorowania na raka płuc. W warunkach ekspozycji komunalnej brany jest pod uwagę międzybłoniak opłucnej.
Celem niniejszego opracowania jest przedstawienie problematyki zagroŜeń ze strony wyrobów i odpadów azbestowych, określenie rozmiarów tego zjawiska, skutków dla zdrowia i Ŝycia człowieka, a takŜe
środowiska przyrodniczego na przykładzie gminy Szczucin
w województwie małopolskim.
W opracowaniu starano się udowodnić, Ŝe środowisko przyrodnicze w gminie Szczucin jest silnie zanieczyszczone azbestem, a poziom zachorowalności i śmiertelność mieszkańców gminy, z powodu obecności azbestu w środowisku jest duŜo wyŜszy, niŜ w innych gminach województwa małopolskiego, zwłaszcza z powodu występowania duŜej ilości tzw. dzikich wysypisk na terenie całej gminy. Ponadto niszczejące dachy wielu gospodarstw rodzinnych zagraŜają zdrowiu i Ŝyciu mieszkańców.
Niniejsze opracowanie przedstawia wyniki badań, których celem było udzielenie odpowiedzi na pytanie, jaki jest poziom wiedzy mieszkańców badanej
385
gminy w kwestii szkodliwości azbestu dla ich zdrowia i Ŝycia. Ponadto: - zebranie ocen i poglądów ludzi na temat szkodliwości azbestu, - rozpoznanie stopnia zanieczyszczenia gminy odpadami azbestu, - analiza zagroŜenia dla zdrowia mieszkańców gminy,
- dokonanie analizy stanu zachorowalności mieszkańców oraz
- ocena działań władz samorządowych w unieszkodliwianiu azbestu w opinii mieszkańców.
Ze względu na ograniczone moŜliwości, w niniejszej publikacji przedstawione zostały tylko wybrane zagadnienia z przeprowadzonych badań.
AZBEST W ŚRODOWISKU
Występowanie azbestu i jego zastosowanie
Ogólną nazwą azbest obejmuje się włókniste minerały z grupy serpentynów i amfiboli. Nazwa ta wywodzi się od greckiego słowa asbestos - oznaczającego niewygasający lub niezniszczalny. Na przykład staroŜytni Grecy stosowali go do wyrobu knotów w lampach oliwnych. Surowcem powszechnie stosowanym w gospodarce azbest stał się dopiero w XX wieku.
Włókna azbestu są doskonałym materiałem do produkcji wielu róŜnorodnych wyrobów. Nie tylko doskonale wiąŜą, ale teŜ są odporne na zmiany temperatury i ciśnienia. Im dłuŜsze są włókna azbestu, tym lepszym jest on materiałem konstrukcyjnym i większym „mordercą” dla organizmów Ŝywych.
Niezwykle cenne właściwości azbestu, takie jak odporność na temperaturę i substancje chemiczne powodowały, Ŝe był on chętnie stosowany do produkcji róŜnych wyrobów. Około 95% azbestu stosowanego do produkcji stanowił azbest biały (chryzotyl), w mniejszym stopniu wykorzystywany był azbest niebieski (krokidolit). Najrzadziej stosowany był azbest brązowy (amosyt). PoniewaŜ azbest jest odporny na silne alkalia, stanowi dobry czynnik wiąŜący z cementem. Około 2/3 azbestu było więc stosowane do produkcji wyrobów
azbestowo-cementowych [15].
NajwaŜniejszymi zastosowaniami azbestu w przeszłości, a takŜe obecnie są:
wyroby azbestowo-cementowe produkowane z azbestu chryzotylowego
i amfibolowego, takie jak: płyty dekarskie, rury ciśnieniowe, płyty okładzinowe i elewacyjne zawierające od 10 do 35% azbestu. Wyroby te są ogniotrwałe, odporne na korozję i gnicie, wytrzymałe na działania mechaniczne, lekkie, trwałe;
wyroby izolacyjne stosowane do izolacji kotłów parowych,
wymienników ciepła, zbiorników, przewodów rurowych, a takŜe ubrań i tkanin ognioodpornych. NaleŜą do nich: wata, włóknina, sznury, przędza, tkaniny termoizolacyjne, taśmy. Zawierają one w zaleŜności od przeznaczenia od 75 do 100% azbestu, głównie chryzotylu;
plecione. Najbardziej powszechnymi wyrobami uszczelniającymi są płyty azbestowo-kauczukowe, które charakteryzują się odpornością na podwyŜszoną temperaturę, wytrzymałością na ściskanie, nieznacznym odkształceniem trwałym, dobrą elastycznością;
wyroby cierne, takie jak: okładziny cierne i taśmy hamulcowe stosowane
do róŜnego typu hamulców. Azbest chryzotylowy stosowany do ich produkcji chroni elementy robocze przed zbytnim przegrzewaniem;
wyroby hydroizolacyjne: lepiki asfaltowe, kity uszczelniające, asfalty drogowe uszlachetnione, zaprawy gruntujące, papa dachowa, płytki podłogowe, zawierające od 20 do 40% azbestu.
Wyroby te mogą powodować zanieczyszczenie powietrza atmosferycznego, gleby, wody pitnej i mieszkań.
Niektóre spośród wymienionych wyrobów azbestowych stanowią
w uŜytkowaniu potencjalne źródło emisji włókien azbestu do środowiska. Wielkość tej emisji zaleŜna jest od technologii związania włókien w danym wyrobie, sposobu uŜytkowania wyrobów oraz procesów ich degradacji, mogących powodować uwalnianie się elementarnych włókien [13]. Z tego teŜ względu w niektórych krajach wysoko rozwiniętych, azbest został zastąpiony innym materiałem, np. w wyrobach ciernych. Znaczne źródło emisji pyłu stanowiły róŜnorodne materiały budowlane zawierające duŜe ilości azbestu, a zastosowane wewnątrz pomieszczeń w postaci izolacji cieplnej, dodatków do farb i lakierów.
Azbest miał zastosowanie jako tani i praktyczny materiał w budowie domów i w otoczeniu gospodarstw przy utwardzaniu podwórek i dróg. Cenowo odpady azbestowe, w porównaniu z innymi materiałami budowlanymi, np. z cementem, były bardzo tanim produktem, a dawały podobny efekt. Dlatego teŜ, nieświadomi skutków ludzie wykorzystywali odpady do utwardzania placów, nie zdając sobie sprawy, jaki wpływ ma pył wytwarzany podczas poruszania się po takim terenie na ich zdrowie. RównieŜ i wiejskie drogi utwardzane były gruzem z potłuczonych rurek i płyt azbestowych.
NARAśENIE ZE STRONY AZBESTU I JEGO SZKODLIWOŚĆ DLA ZDROWIA
Z początkiem XX wieku dostrzeŜono, Ŝe naraŜenie na pył powstający przy przetwórstwie azbestu moŜe być przyczyną wystąpienia pylicy płuc - azbestozy.
Badania wykazały, Ŝe wśród pracowników zakładów wydobywczych i przetwórstwa azbestu naraŜenie zawodowe na pył azbestu moŜe być przyczyną następujących chorób: pylicy azbestowej, łagodnych zmian opłucnowych, raka płuc oraz międzybłoniaka opłucnej. Choroby te są skutkiem naraŜenia inhalacyjnego, to znaczy wdychania powietrza zanieczyszczonego włóknami azbestu [15].
387
płucnej. Rak płuc jest najpowszechniejszym nowotworem złośliwym, powodowanym przez pył azbestu. Z kolei międzybłoniaki są nowotworami najbardziej specyficznymi, jako skutek naraŜenia na pył azbestu i rzadko występują w innych warunkach. Skumulowane naraŜenie jest proporcjonalne do dawki wchłoniętego do organizmu pyłu azbestu, natomiast zaleŜność pomiędzy zapadalnością na raka płuc i azbestozę, a dawką azbestu jest prawie liniowa. Okres utajenia między pierwszym naraŜeniem na azbest, a wykryciem międzybłoniaka waha się w granicach 30 do 35 lat, stąd teŜ skutki naraŜenia w postaci nienowotworowych i nowotworowych chorób układu oddechowego będą stwierdzane u byłych pracowników jeszcze przez wiele lat.
W 1996 r., Światowa Organizacja Zdrowia na podstawie wyników badań uznała, Ŝe nie ma przekonywujących danych, aby azbest wchłonięty z wodą pitną był groźny dla zdrowia i nie ma potrzeby ustanawiania zaleceń dla azbestu w wodzie pitnej. Podobnie badania skutków zdrowotnych zanieczyszczenia azbestem powietrza atmosferycznego i wody pitnej, przeprowadzane, m.in. w Kanadzie i USA nie dostarczyły dowodów zwiększonego ryzyka występowania nowotworów złośliwych zaleŜnych od azbestu w populacji generalnej. Nie stwierdzono zwiększonego ryzyka nowotworów przewodu pokarmowego związanych ze spoŜywaniem wody pitnej zanieczyszczonej włóknami azbestu, jak wcześniej sugerowali niektórzy badacze.
Badania przeprowadzone przez Instytut Medycyny Pracy i Zdrowia
Środowiskowego w Sosnowcu na terenie osiedli mieszkaniowych Śląska,
na których były budynki z elewacją pokrytą płytami azbestowo-cementowymi wykazały, Ŝe w czasie wykonywania remontów poziom stęŜenia włókien respirabilnych w powietrzu w otoczeniu budynków istotnie wzrastał. Największe wartości stęŜenia w granicach 0,02 wł/cm3 do 0,17 wł/cm3 stwierdzano bezpośrednio przy demontaŜu płyt z elewacji, na rusztowaniach. Pomimo,
Ŝe miejsca wykonywania prac były odizolowane, poziom stęŜenia włókien
w powietrzu w róŜnych miejscach w otoczeniu remontowanych budynków był istotnie wyŜszy (dochodził do 0,006 wł/cm3), niŜ przed rozpoczęciem prac. Jak wykazały badania wykonane w USA do całkowitego zaniku włókien po usunięciu azbestu z pokrywy dachowej musi upłynąć co najmniej 4 lata.
OCHRONA PRZED AZBESTEM
Na terenie Polski znajduje się ogółem: 15 466 tys. ton płyt zawierających azbest, tj. 1 351 500 000 m kwadratowych [17]. Gdyby ułoŜyć je płasko obok siebie, to moŜna 10. krotnie przykryć całą Gdynię (135 500 000 m²). We Francji prowadzi się badania na szeroką skalę i stwierdzono, Ŝe nowotwór opłucnej (spowodowany pyłami azbestowymi) atakuje 400 do 600 osób rocznie w kaŜdym kraju europejskim do chwili obecnej [13].
Fakt ten przyjęli do wiadomości polscy parlamentarzyści i w 1997 roku uchwalili ustawę, która ogranicza w sposób zdecydowany import i produkcję
wyrobów azbestowych, przewiduje program opieki nad pracownikami poszkodowanymi w wyniku pracy z azbestem i obliguje odpowiednie słuŜby, wśród których znaczącą rolę odgrywają właściciele i administratorzy budynków mieszkalnych do likwidacji i odpowiedniej utylizacji wyrobów zawierających azbest.
Z kolei usuwanie wyrobów zawierających azbest, moŜe stworzyć równieŜ nowe zagroŜenia zdrowotne. Mogą one dotyczyć zarówno pracowników zatrudnionych przy usuwaniu i utylizacji materiałów zawierających azbest, jak i większe, niŜ do tej pory zagroŜenia populacji bytującej w miejscach prowadzenia prac, szczególnie na obszarach o duŜym zaludnieniu. Istnieje potrzeba naukowego określenia aktualnej wielkości i lokalizacji zagroŜeń zdrowia spowodowanych azbestem oraz wdroŜenia odpowiednich procedur monitorowania ryzyka zdrowotnego w trakcie usuwania i składowania azbestu.
Na największe zagroŜenia naraŜeni są mieszkańcy budynków, których elewacje wykonane są z płyt azbestowo-cementowych. Zewnętrzne elementy budynku naraŜone są na erozję, zaś wokół tych budynków zarówno w małych miasteczkach, jak i w metropoliach unosi się chmura niewidocznych, a śmiercionośnych włókien. Dlatego teŜ wszyscy właściciele takich budynków zobligowani są prawem do skutecznego zabezpieczenia lub usunięcia płyt azbestowych. Prace te mogą wykonywać jedynie specjalnie przeszkolone i wyposaŜone ekipy budowlane posiadające odpowiednie zezwolenia.
Przepisy Unii Europejskiej nakazują podejmowanie bardzo rygorystycznych
środków bezpieczeństwa przy usuwaniu azbestu [12]. Dostęp do miejsc
w budynkach, w których się znajdują, mogą mieć tylko odpowiednio zabezpieczone ekipy z firm, które uzyskały koncesję na roboty przy azbeście. I wreszcie - odpady poazbestowe trzeba neutralizować, czyli- zatapiać w cemencie lub zakopywać, tak by włókna nie mogły się wydostawać. W krajach zachodnich przestrzega się środków ostroŜności bardzo rygorystycznie. Przepisy egzekwuje specjalna policja budowlana. U nas mówi się o tym od lat, ale z neutralizacją jest znacznie gorzej. Nie jest teŜ rozwiązany problem
składowania odpadów azbestowych. Nawet eternit, wbrew nazwie
(aeternus- wieczny), nie jest wieczny i po latach kruszeje. Rury i węzły, zaizolowane materiałem z duŜą zawartością azbestu, teŜ się wymienia i wyrzuca. Do lasu albo- w najlepszym razie- na składowisko. Tam, niczym
niezabezpieczone, kruszeją nadal, a wiatr roznosi śmiercionośne
włókna po okolicy.
Doprowadza to do paradoksalnej sytuacji- bo po źle wykonanym demontaŜu wyrobów zawierających azbest pojawia się ogromna, przekraczająca wszelkie dopuszczalne normy, emisja pyłu azbestowego. Nie zawsze jest sens usuwania takich wyrobów, czasem wystarczy je odpowiednio zabezpieczyć przed „korozją”. Przy prawidłowo prowadzonych pracach mających na celu usuwanie azbestu, poziom emisji szkodliwego pyłu wynosi ok. 1000- 2000 włókien
389
azbestowych/m sześcienny [10]. W trakcie źle wykonywanych robót tego rodzaju poziom emisji moŜe wynosić nawet 80 000 włókien/m sześcienny [10]. Prace te są niezwykle kosztowne i uciąŜliwe. Z szacunkowych danych wynika,
Ŝe połowa azbestu w Polsce zastosowana jest w budynkach indywidualnych.
Szkodliwy materiał powinno się zabezpieczać specjalnymi preparatami w płynie. Dzięki nim włókna azbestu zostają na trwałe związane, niejako oklejone i przestają się ulatniać. Po takich zabiegach nie ma juŜ Ŝadnego niebezpieczeństwa dla zdrowia.
Najodpowiedniejszym unieszkodliwieniem odpadów jest izolowanie ich od kontaktu z powietrzem atmosferycznym. Pokrycie ich warstwą zapewniającą nienaruszalność w toku uŜytkowania powierzchni (terenu) spełnia wymóg trwałego unieszkodliwienia.
AZBEST W GMINIE SZCZUCIN
W gminie Szczucin połoŜonej w woj. małopolskim funkcjonował Zakład o nazwie „Eternit”, produkujący róŜnego rodzaju wyroby z wykorzystaniem azbestu. Stąd teŜ nie przypadkowo w tej gminie od przeszło 20 lat zauwaŜa się znaczny wzrost ilości nowotworów układu oddechowego wśród mieszkańców. Największą grupę ryzyka zagroŜenia zdrowia stanowią dzieci i młodzieŜ ze względu na częsty i intensywny kontakt ze źródłami emisji pyłu azbestu podczas zabaw na wolnym powietrzu. Obserwuje się równieŜ, coraz młodszy wiek mieszkańców nie będących pracownikami zakładu, zmarłych z powodu międzybłoniaka. Zdaniem lekarzy i statystyków, większość pracowników o kilkuletnim staŜu pracy w takich warunkach, zachorowało lub zachoruje na nowotwory płuc [1]. Pierwsze przypadki zachorowań na międzybłoniaka zanotowano juŜ w latach 70-tych, lekarze nie potrafili jednak wówczas ich zdiagnozować. W latach 80-tych, wśród mieszkańców nie naraŜonych zawodowo na pył azbestowy, odnotowano pierwsze przypadki nowotworu swoistego dla ekspozycji na pył azbestu- międzybłoniaka opłucnej [6].
Kiedy w gminie umierali na nowotwory kolejni mieszkańcy, informacje były utajniane. Władze wojewódzkie zmierzyły się z problemem dopiero w roku 1996.
Naukowcy z łódzkiego Instytutu Medycyny Pracy rozpoczęli wówczas dwuletnie badania. Mimo Ŝe raport, który sporządzili, napisany został suchym, urzędniczym językiem, jego autorom nie udało się ukryć przeraŜenia. Okazało się, Ŝe do środowiska przedostało się 17,5 ton azbestu. Z tego 3,5 tony stanowił azbest niebieski, tzw. krokidolit, szczególnie groźny dla zdrowia. Jeszcze w roku 1998 stęŜenie włókien azbestu w powietrzu przekraczało normy nawet 50-krotnie, a w samym Zakładzie- 1000-krotnie [4]. Ryzyko zgonu z powodu międzybłoniaka było większe 68-krotnie wśród męŜczyzn, a 32-krotnie wśród kobiet, w populacji generalnej [6].
Dolna granica wieku zmarłych osób w gminie Szczucin, cały czas się obniŜa: kobiety chore na nowotwory umierają średnio o dziesięć lat wcześniej niŜ w roku 1975 [4].
Na azbeście „zbudowana” jest cała gmina Szczucin. Wysypane drogi, boiska, na których grają dzieci, kanalizacja, po wsiach setki domów przykrytych zszarzałymi eternitowymi dachówkami.
Azbestowymi odpadami gospodarze wysypywali podwórka, bo w kontakcie z wodą azbest twardniał na kamień i zastępował betonowe wylewki. ZuŜyte filcowe koce, niezbędne w procesie produkcyjnym, mieszkańcy wykorzystywali w gospodarstwach do przykrywania materiałów. Niektóre kobiety własnoręcznie odwłókniały koce i robiły z nich swetry, szaliki, rękawiczki. Z azbestowych poideł korzystały zwierzęta gospodarcze. Nikt nie policzył, ile gruzowisk zalega po lasach albo nad brzegami Wisły. Z pustaków pomieszanych z azbestowym szlamem stawiano domy. Nawet worek po azbeście się przydawał- znakomicie nadawał się do przechowywania kartofli i zboŜa.
DZIAŁANIA PODJĘTE W CELU ELIMINACJI AZBESTU Z TERENU GMINY SZCZUCIN
JuŜ w 1995 r. problem azbestu występującego na terenie gminy Szczucin zajmował duŜo miejsca w dyskusjach członków Zarządu Gminy. Dyskusje i rozmowy niejednokrotnie przenosiły się na grunt Urzędu Wojewódzkiego w Tarnowie w kontaktach, m.in. z ówczesnym Wojewodą Tarnowskim. Powstał projekt finansowany przez Komitet Badań Naukowych pt. „Opracowanie programu realizacji w zakresie profilaktyki zdrowia mieszkańców miasta i gminy Szczucin z uwzględnieniem wielkości ryzyka zdrowotnego wynikającego
z zanieczyszczenia środowiska azbestem”. Projekt został ustanowiony
na 24 miesiące i realizowany był od 01.02.1996 r. do 31.01.1998 r.
Według oceny Sz. Dąbrowskiej, był to pierwszy w Polsce tak kompleksowy program środowiskowy, łączący ocenę ryzyka zdrowotnego z likwidacją źródeł zagroŜenia i promocją zdrowia [5]. W dniu 29 kwietnia 1997 roku na spotkaniu w Urzędzie gminy w Szczucinie, eksperci z Instytutu Medycyny Pracy w Łodzi i Instytutu Ochrony Środowiska w Warszawie przekazali raport w sprawie szkodliwości azbestu [8].
Chcąc realizować przedstawione w opracowaniu cele Zarząd Gminy podjął szeroko zakrojone działania, w wyniku których dnia 30.11.1998 r. powstała Fundacja Ekologiczna „Wolni od Azbestu” [11]. Celem Fundacji jest wspieranie działań słuŜących wyeliminowaniu ze środowiska naturalnego ziemi szczucińskiej azbestu, a takŜe słuŜących ochronie Ŝycia i zdrowia ludzkiego przed jego szkodliwym wpływem.
Zarząd gminy Szczucin wystąpił w marcu 1999 r. z wnioskiem skierowanym do Banku Światowego o uzyskanie dofinansowania ze środków Programu Aktywizacji Terenów Wiejskich – Komponent Infrastruktura, na zadania związane z przebudową nawierzchni dróg gminnych utwardzonych odpadami azbestowymi [16].
391
Usuwanie duŜych ilości wyrobów zawierających azbest jest procesem długotrwałym i wymagającym znacznych nakładów finansowych, dlatego w projekcie programu załoŜono 30 letni (2003-2032) okres realizacji tego zadania. Program ma być elementem krajowego planu gospodarki odpadami, w tym niebezpiecznymi, oraz programów ochrony środowiska na szczeblu
wojewódzkim, powiatowym i gminnym. Przewiduje się utworzenie
85 składowisk azbestu na terenie całej Polski [3]. W samej Małopolsce, rocznie powstaje 160 tysięcy ton odpadów zawierających azbest. W powiecie dąbrowskim, do którego naleŜy Szczucin, eternit pokrywa 409 tysięcy m² dachów. Całkowity koszt programu jest olbrzymi- wynosi 47 mld zł [4]. ZałoŜono, Ŝe w perspektywie długofalowej realizacji programów ochrony
środowiska i celów nakreślonych w programie, usuwanie azbestu będzie
następować w ramach przedsięwzięć zaplanowanych w Narodowym Planie Rozwoju (NPR).
Gmina podjęła juŜ pewne kroki w zakresie zabezpieczania i neutralizacji odpadów, ale jest to ciągle zbyt mało. Na całkowite ich usunięcie potrzebny jest ogromny nakład funduszy, niestety tak małej gminy na to nie stać.
HISTORIA ZAKŁADU PRZERABIAJĄCEGO AZBEST W GMINIE SZCZUCIN
Od 1959 r. do 1998 r. w Zakładzie Materiałów Budowlanych „ETERNIT” (późniejsza nazwa Polsko-Austriacka Spółka z o.o., „Eternit”, a obecnie „Dachy Szczucińskie” w likwidacji), zlokalizowanym na terenie miejscowości Szczucin, trwała produkcja materiałów budowlanych na bazie azbestu niebieskiego, stosowanego w całej Polsce. Zakład ten był jedynym w kraju producentem rur ciśnieniowych o duŜej średnicy,
produkowanych na bazie azbestu krokidolitowego, szczególnie
niebezpiecznego dla zdrowia.
Zakład wielokrotnie zmieniał nazwę, ale w świadomości mieszkańców najbardziej utkwił „Eternit”. Fabryka „Eternit” zatrudniała 600 osób i była jednym z największych pracodawców w gminie [4]. Zatrudniony był tu praktycznie, co piąty mieszkaniec gminy. Jednorazowo pracowało na zmianie nawet 300 osób [2]. Dzięki niej przez niemal 40 lat miasto tętniło Ŝyciem.
Zakład dobrze prosperował do czasu, gdy na mocy ustawy z 28 sierpnia 1997 roku zakazano stosowania wyrobów z azbestem. Po tym okresie Zakład musiał przestawić produkcję. Zmienił teŜ nazwę na „Dachy Szczucińskie” spółka z o.o.. „Hitem” miały się stać pokrycia dachowe i elewacyjne na bazie cementu, z dodatkiem włókien syntetycznych i celulozy. Wyroby te zyskały sobie uznanie, zdobyły nawet nagrody na targach budowlanych. Jednak koszt produkcji był wysoki i Zakład nie wytrzymał konkurencji. Po zaledwie dwóch latach działalności w dniu 1 października 2000 roku Zakład postawiono w stan likwidacji. Od tego czasu toczy się postępowanie likwidacyjne- wyprzedaŜ
majątku ruchomego i nieruchomego oraz próba zaspokojenia wierzycieli. W 2004 roku majątek podzielono na cztery części tak, by łatwiej było go sprzedać [2].
Zakład wytwarzał blisko tysiąc produktów zawierających azbest. Produkty te były uznawane za niemal idealny materiał budowlany i rozchodziły się jak „świeŜe bułeczki”. Zakład w dobie rozkwitu miał pięć ciągów produkcyjnych.
Do 1992 roku, trwała produkcja materiałów budowlanych na bazie azbestu niebieskiego stosowanego w całej Polsce. W Zakładzie w Szczucinie od 1959 do 1985 roku przetworzono łącznie ok. 65 tysięcy ton krokidolitu.
Fakty te tłumaczą ogromne nagromadzenie na terenie gminy odpadów produkcyjnych, zawierających szczególnie azbest niebieski. Szacowana obecnie
łączna objętość odpadów azbestowych oraz mas ziemnych
zanieczyszczonych azbestem na terenie Szczucina i okolic wynosi od 0,8 do 1,0 mln m3. Tak ogromne ilości trudno sobie nawet wyobrazić, a przecieŜ naleŜy je jak najszybciej usunąć, bądź zabezpieczyć, w taki sposób, aby nie stanowiły zagroŜenia dla Ŝycia mieszkańców i środowiska [13].
Liczba osób naraŜonych zawodowo na azbest, od momentu uruchomienia Zakładu do połowy lat 90. wynosiła około 2600 osób, w tym zmarło około 300 osób. MoŜna przyjąć, Ŝe 2300 osób zawodowo naraŜonych stanowi 16% ludności zamieszkałej na terenie gminy.
Stwierdzono, Ŝe na terenie Zakładu znajduje się ok. 1 ha hałd, które zostały juŜ częściowo zabezpieczone. Składowisko powstało w latach 60. dla potrzeb Zakładu. W Zakładzie złoŜonych jest 400 tys. m³ odpadów azbestowych, a do zebrania w gminie jest 250 tys. m sześciennych [7] (zdj. 3).
Inny powaŜny problem to „dzikie” wysypiska rozproszone po całej gminie. Azbest moŜna spotkać wszędzie: na drogach, w gospodarstwach, na polach uprawnych. Kryto nimi dachy, ocieplano budynki, azbestowe rury uŜywano przy kanalizacji. Pod powierzchnią ziemi azbest jest zupełnie nieszkodliwy, dlatego władze gminy robią wszystko, aby zabezpieczyć „dzikie” składowiska, które są w zupełności odkryte bez jakiegokolwiek zabezpieczenia.
Szacuje się, Ŝe na drogach znajduje się około 330 tys. m³ odpadów azbestowych i tworzyw pozostałych zanieczyszczonych tymi odpadami [13]. Ponadto 2/3 wszystkich dróg rolniczych w gminie, które ogółem zajmują powierzchnię 189,6 ha, zawiera odpady azbestowe.
Na obszarze gminy Szczucin jakość powietrza atmosferycznego jest niezadowalająca ze względu na występujące przekroczenia stęŜeń włókien azbestu w powietrzu, które znacznie przekraczają dopuszczalną wartość 24. godzinnej ekspozycji (od 5 do 50 razy). StęŜenie respirabilnych włókien azbestu
średnio, aŜ w połowie pomiarów wynosi powyŜej 5 wł/l (przy dopuszczalnym
stęŜeniu wynoszącym 1wł/l).
393
spowodowało, Ŝe środowiskowej ekspozycji poddani są w mniejszym lub większym stopniu wszyscy jej mieszkańcy.
Obecność włókien azbestu w powietrzu w ilościach znacznie
przekraczających wartości dopuszczalne stwarza powaŜne zagroŜenie
dla zdrowia mieszkańców gminy. Problem ten dotyczy równieŜ innych gmin
z województw: małopolskiego, podkarpackiego i świętokrzyskiego,
sąsiadujących z gminą Szczucin.
MATERIAŁ DO BADAŃ I METODYKA
Elementem empirycznym pracy były obserwacje własne autorów oraz przeprowadzone badania ankietowe wśród mieszkańców gminy Szczucin z zakresu wiedzy dotyczącej szkodliwości azbestu oraz metod ich eliminacji ze środowiska.
Materiałem źródłowym wykorzystanym w pracy była literatura przedmiotu oraz materiały wewnętrzne róŜnych instytucji. Wykorzystane zostały równieŜ opinie i raporty lekarzy ze szpitala w Dąbrowie Tarnowskiej na temat zachorowalności i umieralności mieszkańców gminy.
Badania zostały przeprowadzone wśród 100 losowo wybranych osób, w przedziale wieku od 35-60 roku Ŝycia. Ankietyzację przeprowadzono na przełomie maja-czerwca 2006 roku.
Miejscowość Szczucin, to środowisko typowo małomiasteczkowe.
Cała gmina liczy prawie 14 000 mieszkańców. Zadaniem autorów było zbadanie zjawiska związanego z zagroŜeniem spowodowanym obecnością azbestu w środowisku. Posiadana przez mieszkańców gminy wiedza, zwłaszcza przekonanie o charakterze szkodliwości azbestu, ma duŜe znaczenie. Przede wszystkim dla ich samopoczucia, oraz dla ich zachowań, które w związku z zagroŜeniem stwarzanym przez azbest podejmują lub byliby skłonni podjąć.
Badania wykonano metodą wywiadu bezpośredniego z wykorzystaniem opracowanego formularza ankiety. Kwestionariusz ankiety zawierał 21 pytań o charakterze zamkniętym (18), półotwartym (2) i otwartym (1). Kwestionariusz ankiety kończył się metryczką, która uwzględniała: wiek, płeć, wykształcenie, aktywność zawodową, sytuację materialną i liczbę członków w rodzinie.
Z danych wynika, Ŝe 57% całej zbiorowości stanowili męŜczyźni, a 43% kobiety. Najliczniejszą grupę wśród badanych stanowiły osoby w wieku od 35- 42 lat (41%). Wśród badanych najliczniej reprezentowana była grupa osób o wykształceniu zasadniczym zawodowym (45%) oraz osoby z wykształceniem
średnim (28%). Ponad połowa osób oceniła swoją sytuację materialną jako średnią. Najliczniejsza grupa reprezentowana była przez rodziny o liczbie
od 4- 5 osób. Grupa ta stanowiła 53% ogółu badanych. Najliczniejszą grupę stanowili emeryci, renciści i osoby na zasiłku przedemerytalnym (34%). Dość liczną grupę stanowiły osoby bezrobotne, bo aŜ 16% badanych. Wśród ankietowanych znaleźli się rolnicy (14%), zaś najmniejszą grupę stanowili studenci (3%).
Ogólną charakterystykę badanej populacji przedstawia tabela I.
Tabela I. Ogólna charakterystyka respondentów
Table I. General characteristics of respondents Таблица I. Общая характеристика респондентов Таблиця I. Загальна характеристика респондентів Płeć L.p. Cechy M K 1 Liczebność 57 43 2 Wiek: 35 – 42 43 – 51 52 - 60 26 12 19 16 19 8 3 Wykształcenie: - podstawowe - zas. zawodowe - średnie - wyŜsze 13 29 13 2 9 16 15 3 4 Sytuacja materialna: - b. dobra - dobra - średnia - zła 0 18 32 7 2 11 21 9 5 Liczba członków w rodzinie: 1 – 3 4 – 5 6 - 10 28 27 2 14 25 4 6. Aktywność zawodowa: - pracujący - bezrobotny - emeryt/rencista na zasiłku - student - rolnik 19 12 18 1 7 14 4 17 2 6
Źródło: opracowanie własne
WYNIKI BADAŃ I ICH OMÓWIENIE
Z uwagi na ograniczone moŜliwości zaprezentowania całości wyników badań, w niniejszym opracowaniu zostały przedstawione odpowiedzi tylko na wybrane pytania.
Pierwsze pytania ankiety dotyczyły oceny poziomu wiedzy mieszkańców gminy na temat zagroŜeń i szkodliwości ze strony azbestu na zdrowie człowieka. Uzyskane odpowiedzi wskazują, Ŝe aŜ 83% badanych posiada pewną wiedzę na temat źródeł zanieczyszczeń środowiska, w którym Ŝyją oraz istoty zagroŜenia dla zdrowia. Była to wiedza o charakterze osobistym, wynikająca z doświadczeń
395
Budowlanych „Eternit”, na terenie miejsca ich zamieszkania oraz obecnością odpadów azbestowych w okolicy i zanieczyszczeniem środowiska. Tylko 3% ankietowanych nie wypowiedziało się jednoznacznie na postawione pytania. Istotny jest fakt, Ŝe nikt z ankietowanych nie uznał gminy Szczucin za bezpieczną dla zdrowia jego mieszkańców.
AŜ 70% badanych wyraŜało opinię, Ŝe wyroby i odpady azbestowe powinny być bezwarunkowo usunięte z otoczenia. Siła przekonania o stopniu szkodliwości azbestu wśród mieszkańców jest bardzo duŜa, zarówno o szkodliwości zdrowotnej pracy przy azbeście (57%), jak i kontaktów z wyrobami oraz odpadami azbestowymi. RównieŜ nikt z badanych nie stwierdził, Ŝe praca przy azbeście nie jest szkodliwa.
Odpowiedzi na kolejne pytania wskazują, Ŝe najwaŜniejszym źródłem informacji o szkodliwości azbestu dla zdrowia człowieka (22% ankietowanych) jest obserwacja rodzin, w których spotyka się osoby chorujące z powodu azbestu, a będące pracownikami Zakładu „Eternit” oraz mieszkające w jego bezpośrednim otoczeniu. Inne źródła informacji, to: radio i telewizja (20%), lekarz (19,5%), gazety (17%), znajomi, sąsiedzi (13%). Z kolei 8,5% respondentów ma osobiste negatywne zdrowotne doświadczenia z azbestem, co stanowi dla nich najbardziej bezpośrednie źródło informacji o jego szkodliwości dla zdrowia.
Następnym problemem poruszonym w ankiecie, była szkodliwość azbestu na narządy człowieka oraz drogi, jakimi azbest przedostaje się do organizmu. Uzyskane dane wskazują, Ŝe największa liczba osób (94%) jest świadoma,
Ŝe azbest przenika do naszego organizmu w trakcie oddychania. Na drugim
miejscu wymieniano „konsumpcję” włókien azbestu wraz z pokrytymi kurzem warzywami i owocami (4%). Tylko 2% badanych odpowiedziało, Ŝe azbest dostaje się do organizmu w czasie picia zanieczyszczonej wody. NaleŜy uznać,
Ŝe zdecydowana większość respondentów posiada odpowiednią wiedzę na temat
przenikania włókien azbestu do organizmu człowieka. W pytaniu dotyczącym szkodliwości oddziaływania azbestu na narządy człowieka, najczęściej wymienianym przez respondentów narządem były płuca (95%), natomiast 3% uznało, Ŝe azbest jest szkodliwy na Ŝołądek oraz na gardło (2%).
Kolejne pytania dotyczyły rodzaju choroby, wywołanej przez azbest. W zdecydowanej większości odpowiedzi wskazywały na nowotwór płuc - 82% oraz choroby układu pokarmowego (18% ankietowanych). Nikt z respondentów nie wskazał na inną chorobę. Najwięcej, bo 48% badanych wskazywało na pylicę płuc, tzw. azbestozę. W drugiej kolejności wymieniany był rak płuc 35%. Na trzecim miejscu znalazł się międzybłoniak 15%. Tylko 2% osób wykazało niewiedzę na ten temat.
Dodatkowych informacji na temat osobistych i rodzinnych przeŜyć badanych osób, związanych ze szkodliwym wpływem azbestu dostarczyło pytanie dotyczące choroby lub śmierci wśród najbliŜszych. Ponad połowa ankietowanych (58%) zdeklarowała, Ŝe w ich najbliŜszej rodzinie mają miejsce przypadki
azbestozy lub przypadki zgonów w młodym wieku, natomiast 42% respondentów uwaŜa, Ŝe obecność azbestu w środowisku nie ma związku z chorobami występującymi wśród członków ich rodzin.
W kolejnych dwóch pytaniach, dotyczących ilości osób, które dotychczas zachorowały w rodzinie i wśród znajomych na azbestozę, oraz wpływu azbestu na zdrowie ankietowanych, aŜ 83% odpowiedziało, Ŝe na azbestozę zachorowało kilkadziesiąt osób, natomiast 12% respondentów w swojej ocenie było bardziej powściągliwych i oszacowało, Ŝe takich osób jest kilkanaście. Z kolei 3% ankietowanych nie miało wyrobionego poglądu na ten temat. Grupa badanych, oceniająca to zjawisko najbardziej pesymistycznie, wybrała moŜliwość - kilkaset osób (2%).
Analiza odpowiedzi na kolejne pytanie dostarczyła informacji na temat szkodliwości azbestu w przyszłości na zdrowie badanych (wykres 1). Wyszczególniono kilka moŜliwości. W zdecydowanej większości (58%) respondenci wskazywali na szkodliwy wpływ azbestu w przyszłości. Były to osoby zdrowe, lecz z obawą patrzące w przyszłość. Dość znaczna liczba osób (21%) odpowiedziała, Ŝe juŜ są chorzy z powodu obecności azbestu w środowisku, a tym samym w organizmie. RównieŜ duŜo osób wykazało obawy, Ŝe azbest im juŜ zaszkodził, ale sami jeszcze o tym nie wiedzą (16%). Tylko 5% było pewnych i spokojnych o swoje zdrowie w przyszłości. Dane te ujawniają przede wszystkim, Ŝe w społeczności gminy istnieje uczucie lęku i niepewności w tej kwestii. Większość badanych wyraŜało mniejsze lub większe wątpliwości, co do tego, czy uda im się uniknąć negatywnych skutków zdrowotnych w niedalekiej przyszłości.
Sz ko dliw ość azb estu na z d row ie b ad anych
21%
16% 5%
58%
(21% ) jes t em c hory / a na az bes tozę
(16% ) dotąd nie, ale obawiam s ię i sądzę, Ŝe juŜ z asz k odził (5% ) nie, nie z aszk odził i m yślę, Ŝe juŜ nie zas z k odz i
(58% ) az bes t dotąd mojem u z drowiu nie z as z kodz ił, ale jak będzie w prz y szłośc i trudno powiedz ieć
Wykres 1. Szkodliwość azbestu na zdrowie badanych
Graph 1. Hazardous effect of asbestos on respondents’ health Рис. 1. Вредность асбеста для здоровья исследуемых Мал. 1. Шкідливість азбесту для здоров'я досліджуваних Źródło: badania własne
397
Dane zamieszczone w tabeli II przedstawiają odpowiedzi na pytanie: ile osób wśród rodziny i znajomych choruje lub zmarło z powodu azbestozy. Większość osób (22%) odpowiadała, Ŝe wśród bliskich osób choruje lub zmarło na azbestozę 7 osób. W dalszej kolejności (19%) odpowiedziało, Ŝe 10 osób, natomiast 18% badanych nie ma wśród swoich znajomych osób chorujących lub zmarłych na azbestozę. Z danych tych jasno wynika, Ŝe większość badanych osób spotkała się wśród członków rodziny i znajomych z przypadkami azbestozy.
Tabela II. Chorzy lub zmarli na azbestozę wśród rodziny i znajomych
Table II. Patients suffering from asbestosis or the deceased among family and acquaintances Таблица II. Больные или умершие по причине асбестоза среди родственников и знакомых
Таблиця II. Хворі або померлі унаслідок азбестоза серед родичів і знайомих
Ile spośród Pana/i znajomych choruje lub zmarło na azbestozę?
Liczba odpowiedzi (osób, które udzieliły odpowiedzi)
nikt 18 1 osoba 10 3 osoby 12 4 osoby 10 7 osób 22 8 osób 9 10 osób 19 Razem 100
Źródło: badania własne
Na wykresie 2 przedstawiono odpowiedzi dotyczące kontaktu mieszkańców gminy z azbestem. Jak stwierdzono respondenci mają codzienny kontakt z azbestem w swoich domach oraz gospodarstwach. Najczęściej jest to dach pokryty eternitem (35%), a takŜe utwardzone drogi na działkach (23%). Na kolejnej pozycji znajdują się podwórka wokół domów, utwardzane odpadami azbestowymi (19%), podwórka sąsiadów (11%), natomiast 12% ankietowanych nie ma w pobliŜu miejsca zamieszkania azbestu i materiałów zawierających azbest.
Kontakt z materiałami i odpadami az bestowymi 19 % 11% 35% 23% 12%
(19% ) odpadami azbestowymi jest utwardzone podwórko przy domu, w którym mieszkam (11% ) odpadami azbestowymi jest utwardzone podwórko sąsiada
(35% ) dach domu, w którym mieszkam jest pokryty eternitem (23% ) mam utwardzone odpadami azbestowymi drogi na mojej działce (12% ) w pobliŜu mojego domu nie ma w ogóle, ani materiałów ani odpadów
Wykres 2. Kontakt z materiałami i odpadami azbestowymi
Graph 2. Contact with asbestos materials and wastes
Рис. 2. Контакт с асбестовыми материалами и отходами Мал. 2. Контакт з азбестовими матеріалами і відходами Źródło: badania własne
Eternitowe dachy, utwardzone azbestem podwórko i drogi – są to dziś sytuacje z rodzaju trudno usuwalnego zła, z którym większość mieszkańców gminy musi się pogodzić. Zdumienie natomiast budzi fakt częstego uŜywania przez wielu z nich worków po azbeście, azbestowych koców i filców.
Są to przecieŜ przedmioty, których wyeliminowanie z bezpośredniego
środowiska Ŝyciowego jest kwestią czasu, kwestią kilku godzin lub nawet minut.
Kolejne pytania dotyczyły zachowań związanych np. z paleniem papierosów oraz aktualnej oceny własnego zdrowia. Zdecydowana większość (85%) ankietowanych stwierdziła, Ŝe palenie tytoniu zwiększa szkodliwe działanie azbestu, 12% osób stwierdziło, Ŝe palenie nie szkodzi, i nie zwiększa szkodliwego działania azbestu, natomiast 3% osób nie wyraziło swojego zdania na ten temat. Najwięcej badanych osób oceniło stan swojego zdrowia jako „dobry” - 71%. Odpowiedź, Ŝe ich stan zdrowia jest „raczej zły” - 14%, natomiast 9% badanych uwaŜa swój stan zdrowia jako zły. Jedynie 6% osób spośród badanych uwaŜa swój stan zdrowia jako bardzo dobry.
Kolejne pytanie dotyczyło roli władz samorządowych w zakresie edukacji mieszkańców gminy Szczucin o szkodliwości azbestu. Najwięcej ankietowanych (72%) odpowiadało, Ŝe odbywały się róŜnego rodzaju spotkania, ale stosunkowo rzadko. 13% ankietowanych osób nie posiadało odpowiedniej wiedzy, na temat działań samorządowców w tym zakresie, natomiast 11% osób wyraziło swój negatywny stosunek odnośnie działania władz samorządowych w zakresie uświadamiania o szkodliwości azbestu. Tylko 4% spośród badanych
399
odpowiedziało, Ŝe były prowadzone właściwe działania w tym zakresie.
Kolejnym istotnym zagadnieniem w badaniu była ocena przez respondentów działania władz samorządowych, w kwestii rozwiązywania problemu eliminacji azbestu z obszaru gminy. AŜ 63% badanych odpowiedziało, Ŝe są to działania mało widoczne, natomiast 18% badanych równieŜ negatywnie oceniło działania, a właściwie brak działań ze strony władz. Z kolei 15% respondentów działania władz zaliczyło do pozorowanych, a tylko 4% ogółu osób wypowiedziało się pozytywnie w kwestii unieszkodliwiania azbestu z terenu gminy (wykres 3). Ogólnie działania władz zostały ocenione niekorzystnie, jako mało widoczne i nieskuteczne.
Unieszkodliwianie az bestu przez władz e samorządowe
4 %
63 % 15%
18%
(4% ) widoc z ne są dz iałania władz (63% ) mało widoc z ne dz iałania władz (15% ) poz orowane dz iałania (18% ) brak jak ic hk olwiek dz iałań
Wykres 3. Unieszkodliwianie azbestu przez władze samorządowe
Graph 3. Neutralisation of asbestos by self-government authorities Рис. 3. Утилизация асбеста администрацией гмины
Мал. 3. Утилізація азбесту адміністрацією гміни Źródło: badania własne
W kolejnym pytaniu, dotyczącym trudności w unieszkodliwianiu azbestu, najwięcej, bo aŜ 82% badanych wskazywało jako główną przyczynę brak
środków finansowych w gminie. Na kolejnym miejscu znalazły się przyczyny
związane z brakiem odpowiednio wykwalifikowanej kadry (13%). Jedynie 3% ogółu osób nie miało wyrobionego zdania w tej kwestii. Za trudności w usuwaniu azbestu 2% badanych uznało brak odpowiednich przepisów prawnych i pomocy ze strony władz państwowych.
Na podstawie analizy dalszych wypowiedzi wynika, Ŝe większość respondentów wykazuje chęć opuszczenia miejsca swojego zamieszkania. Tak twierdzi 59% badanych, natomiast 18% badanych nie była pewna, co do dalszych planów Ŝyciowych. Jedynie 11% osób nie chciałoby się wyprowadzać z miejsca swojego zamieszkania, a tylko 8% osób deklarowało
zdecydowane „nie” dla opuszczenia terenu gminy. Niezdecydowanie w wyborze odpowiedzi wynikało zapewne z przywiązania do rodzinnego miejsca, czyli do miejsca długotrwałego zamieszkania, a zwłaszcza środowiska, w którym się człowiek urodził i wychował.
Współcześnie istnieje dostateczna liczba dowodów pozwalających na uznanie wszystkich rodzajów azbestu za substancje rakotwórcze dla człowieka. Wielkość ryzyka nowotworowego i umiejscowienie nowotworu zaleŜne są od wielu czynników. Mimo poprawy warunków pracy, azbestozaleŜne choroby zawodowe i parazawodowe w dalszym ciągu stanowią powaŜną przyczynę niezdolności do pracy, niepełnosprawności i przedwczesnych zgonów. Wynika to z długiego okresu, jaki upływa od pierwszej ekspozycji na pył azbestowy do rozwoju i ujawnienia się takich chorób, jak pylica azbestowa (azbestoza) i nowotwory (rak układu oddechowego, międzybłoniaki). MoŜna przewidywać, Ŝe tendencja ta będzie się utrzymywać takŜe w XXI wieku.
WNIOSKI
Na podstawie analizy wyników z przeprowadzonych badań moŜna sformułować kilka wniosków:
1. Zdecydowana większość mieszkańców gminy Szczucin jest świadoma
zagroŜeń zdrowotnych ze strony obecności azbestu w środowisku
ich zamieszkania i Ŝycia.
2. Świadomość zagroŜenia wyzwala silny stres i jest źródłem niezadowolenia oraz niepokoju z aktualnego miejsca zamieszkania i pracy.
3. Mieszkańcy czują się osamotnieni i bezradni, jak równieŜ nie mogą liczyć na pomoc ze strony władz samorządowych oraz państwowych.
4. Brak środków finansowych oraz wykwalifikowanego personelu opóźnia i utrudnia proces eliminacji wyrobów z azbestu oraz „dzikich” wysypisk odpadów azbestowych.
5. Główne źródła zagroŜenia dla zdrowia mieszkańców gminy Szczucin wynikają z obecności niszczejących dachów eternitowych, utwardzonych azbestem podwórek i dróg dojazdowych oraz wykorzystywania w Ŝyciu codziennym wyrobów z azbestu.
Zebrany w wyniku badań materiał, ilustruje stan wiedzy i opinii ankietowanych osób na temat ogólnych aspektów zdrowotnych, wynikających z obecności azbestu w środowisku ich Ŝycia. śycie w takich warunkach jest, psychologicznie rzecz biorąc, bardzo trudne, szczególnie dla ludzi o pewnej wiedzy oraz świadomości zagroŜenia, a przy tym wraŜliwych i posiadających wyobraźnię.
Przedstawione wyniki badań wskazują, na potrzebę podjęcia
widocznych dla wszystkich Szczucinian, konkretnych działań dotyczących rozwiązania problemu azbestu w gminie. DuŜy nacisk powinno się równieŜ kłaść na zmianę stylu Ŝycia w utrzymaniu i umacnianiu zdrowia. Z ankiety
401
wynika, Ŝe u większości Szczucinian, istnieje obawa i lęk o swoje zdrowie w przyszłości. Większość badanych wyraŜało mniejsze lub większe wątpliwości, co do tego, Ŝe uda im się uniknąć negatywnych skutków zdrowotnych w przyszłości. Na międzybłoniaka zmarło tutaj wiele osób. Ludzie pracujący w fabryce przesypywali cement i azbest w ogromnych silosach. Pyliło się, a oni nie mieli Ŝadnych zabezpieczeń, nawet masek na usta.
W Szczucinie boją się wszyscy. Nie tylko ci, którzy mieszkali przez dziesiątki lat na osiedlu w sąsiedztwie zakładu, bądź pracowali w jego pobliŜu. Boją się teŜ młodzi mieszkańcy, którzy od wiosny do późnej jesieni grają na pylistych boiskach albo chodzą do szkoły drogami wyłoŜonymi azbestowymi odpadami. Oni na razie nie chorują, chociaŜ lekarze i naukowcy nie mogą obiecać, Ŝe nie
grozi im niebezpieczeństwo- dolna granica wieku zachorowań na
międzybłoniaka - najgroźniejszy z nowotworów występujący w Szczucinie - ciągle się obniŜa. Obecnie wynosi około 28 lat. W Szczucinie mieszkańcy boją się teŜ „wielkiej wody”, gdyŜ hałda odpadów znajduje się w niewielkiej odległości od wałów wiślanych. Podczas największej powodzi, która nawiedziła Polskę w 1997 roku, równieŜ w gminie Szczucin zaczęły przesiąkać wały. Gdyby nastąpiło ich przerwanie, cały azbest nagromadzony przez kilkadziesiąt lat pojawiłby się w mieście.
Jeszcze kilka lat temu w Szczucinie były ogromne problemy ze znalezieniem mieszkania. Obecnie moŜna kupić je bez problemu. Stoją niedokończone wille, puste mieszkania w blokach. Pod samą fabryką kilka domów jednorodzinnych czeka na kupca. Młodzi wyjeŜdŜają z miasta i gminy i raczej tu nie wrócą.
N. Szeszenia [13] stwierdziła, Ŝe: „..od wielu lat na bieŜąco śledzę informacje z całego świata dotyczące azbestu i nie trafiłam jeszcze na podobny przypadek. Szczucin to bardzo smutny ewenement. Nawet w Afryce, w okolicach kopalni azbestu, nie ma takiej sytuacji - umieszczone są one na odludziach”.
Obecnie gmina sama z tym problemem sobie nie poradzi. W województwie małopolskim nie ma praktycznie miejsca na składowanie odpadów azbestowych. Drogi jest transport. Nikt nie przyjmuje odpadów za darmo, a tym bardziej tak niebezpiecznych, jak azbest. Z kolei liczba potencjalnych pacjentów wśród mieszkańców gminy jest przeogromna. Potrzebne są zatem duŜe pieniądze na wysoko specjalistyczne badania i leczenie oraz prowadzenie systematycznej i intensywnej edukacji prozdrowotnej.
Istnieją dokładne analizy o skaŜeniu środowiska w gminie Szczucin, jej mieszkańcy są świadomi zagroŜenia, a przecieŜ jednocześnie martwią się tym,
Ŝe ich fabryka upadła, boją się biedy i bezrobocia. Są poszkodowani
w dwójnasób.
W celu likwidacji emisji azbestu do środowiska w większości przypadków istnieje konieczność przebudowy korpusów dróg, podwórzy i placów urządzonych przy zastosowaniu odpadów azbestowych. Większość tych prac została wykonana, ale jeszcze duŜo pozostało do zrobienia. W tym celu konieczne i niezbędne jest równieŜ: podniesienie świadomości społeczeństwa
w zakresie bezpiecznych metod demontaŜu i składowania wyrobów z zawartością azbestu, poprzez prowadzenie szkoleń i rozpowszechnianie materiałów informacyjnych, uzyskanie akceptacji lokalnych społeczności dla prac, które będą prowadzone w ramach programu, sporządzenie dokładnej inwentaryzacji budynków mieszkalnych wyposaŜonych w wyroby zawierające azbest.
Ze względu na wagę problemu, niniejsze opracowanie wymaga dalszej kontynuacji. Jest to problem, z którym gmina będzie się zmierzać jeszcze przez następnych kilkanaście lat. Szczególne zadanie naleŜy do władz samorządowych. Ich zadaniem jest dopilnowanie, aby nakłady finansowe, które są przekazywane w ramach wielu programów były odpowiednio wykorzystywane. Bądź to na unieszkodliwianie samego azbestu z okolicy gminy, albo na częstsze badania przesiewowe mieszkańców w celu zminimalizowania zachorowalności na nowotwory złośliwe i wreszcie na uświadamianiu ludności o wadze problemu, jakim jest azbestu.
J . K r u p a , K . S o ł t y s
ASBESTOS WASTE – A THREAT FOR HUMANS BASED ON EXAMPLE OF A SELECTED COMMUNE
S u m m a r y
Problem of threats connected with asbestos assumes a great significance worldwide – Poland is not an exception. In the story of asbestos one cannot expect an effective ending.
The aim of the study was to show threats associated with the harmful effect of asbestos, asbestos wastes economy, and neutralization, based on an example of a selected commune.
The empirical part of the study covered observations, interviews, and a survey conducted among inhabitants of the Szczucin commune, in the Cracow Region, concerning the state of knowledge of health hazard caused by asbestos. The ‘Eternit’ Construction Material Factory was located in the area of the commune examined. The environmental pollution in the commune and the risk for health of its inhabitants were described. The research provided important information about knowledge in this area, awareness, beliefs, and emotions among the society. The article is enriched with photographs taken by the author.
During 2000-2006, in Szczucin commune , so many deaths were noted, that it’s very hard to deny the opinion about the fatal impact of asbestos on human health; moreover, the effects of asbestos which had been produced there for years are still experienced today. The town and nearby villages occupy primary positions in the disgraceful statistics concerning mortality due to cancer, especially due to pleurisy. According to the opinion by researchers, the Szczucin commune is the area of an ecological disaster. There still remains the problem of environmental pollution connected with inadequate use of production wastes, and with their careless “wild” disposal. The functioning sources of emission of asbestos dust cause the exceeding of allowable standards.
Medical assistance in the battle against asbestos is necessary, but at present the efforts should be focused on the elimination of the sources (road asphalting, concreting over backyards, etc.). Only then one can be sure that the next generations will not be in danger. Most of these works have been carried out, but there is still much to do. Therefore, it is necessary to improve social awareness in the area of safe disassembly and disposal of products containing asbestos.
403 Я. Кр уп а, K. Со л ты с АСБЕСТОВЫЕ ОТХОДЫ - УГРОЗА ДЛЯ ЛЮДЕЙ НА ПРИМЕРЕ ВЫБРАНОЙ ГМИНЫ Анно т ац ия Проблема угрозы экспозиции к асбесту затрагивает весь мир - Польша не является изолированной в этом плане. В ситуации асбеста, трудно рассчитывать на эффективный конец. Целью данной работы было рассмотрение угроз, связанных с вредным воздействием асбеста, организации его утилизации, а также обезвреживанием асбестосодержащих отходов, на примере избранной гмины. В эмпирической части представлены проведенные наблюдения, интервью и опросы среди жителей гмины Щуцин, расположенной в малопольском воеводстве, на тему угроз для здоровья со стороны асбеста. В гмине находилось предприятие стройматериалов „Eternit”. В работе описано загрязнение окружающей среды в гмине, а также угрозы для здоровья ее жителей. Исследование открыло важную информацию о состоянии знаний в этой области, сознания, мысли и эмоции среди жителей гмины. Работа включает авторские фотографии. В гмине Щуцин в течение 2000-2006 гг. было столько летальных случаев, что очень трудно не согласиться с мнением об убийственном воздействии асбеста на здоровье человека, а последствия производимого здесь асбеста можно почувствовать и сегодня. Городок и близлежащие населенные пункты занимают лидирующее место среди заболеваемости на новообразования, особенно мезателиому плевры. По мнению ученых, гмина Щуцин – территория экологической катастрофы. Осталась все же проблема загрязнения окружающей среды, связанная с неправильным использованием производственных отходов, а также их неупорядоченным, „диким” складированием. Функционирующие источники выбросов пыли асбеста являются причиной превышения допустимых норм. Медпомощь в борьбе с асбестом необходима, но в настоящее время все усилия надо концентрировать на элиминировании источников асбеста (асфальтирование дорог, бетонирование дворов итп.). Только тогда появится уверенность в том, что очередные поколения не будут находиться под угрозой. Большинство этих работ выполнено, но многое еще предстоит сделать. Для достижения этой цели надо и необходимо: повышения осведомленности общественности по вопросам безопасного метода демонтажа и складирования продуктов, содержащих асбест. Я. Кр уп а, K. Со л ти с АЗБЕСТОВІ ВІДХОДИ - ЗАГРОЗА ДЛЯ ЛЮДЕЙ НА ПРИКЛАДІ ВИБРАНОЙ ГМІНИ Ано т ація Проблема загрози експозиції до азбесту хвилює весь світ - Польща не є ізольованою в цьому плані. У ситуації азбесту, важко розраховувати на ефективний кінець. Метою даної роботи був розгляд загроз, пов'язаних з шкідливою дією азбесту, організації його утилізації, а також знешкодженням азбестових відходів, на прикладі вибраної гміни. У емпіричній частині представлено проведені спостереження, інтерв'ю, а також опитні дослідження серед жителів гміни Щуцін, розташованої в малопольському воєводстві, на тему загроз для здоров'я з боку азбесту. У гміні знаходилося підприємство будматеріалів „Eternit”. У роботі описано забруднення довколишнього середовища в гміні, а також загрози для здоров'я її жителів. Дослідження відкрило важливу інформацію про стан знань в цій галузі, свідомості, думки і емоції серед жителів гміни. Робота включає авторські фотографії.
У гміні Щуцін протягом 2000-2006 рр. було стільки летальних випадків, що дуже важко не згодитись з думкою про убивчу дію азбесту на здоров'я людини, а наслідки виробляємого тут азбесту можна відчути й сьогодні. Містечко і довколишні населені пункти займають лідируюче місце серед захворюваності на новоутворення, особливо на мезотелiому плеври. На думку вчених, гміна Щуцін - територія екологічної катастрофи. Залишається все ж таки проблема забруднення навколишнього середовища, пов'язана з неправильним використанням виробничих відходів, а також їх неврегульованим, "диким" складуванням. Функціонуючі джерела викидів пилу азбесту є причиною перевищення допустимих норм. Меддопомога в боротьбі з азбестом необхідна, але на даний час усі зусилля треба концентрувати на елімінування джерел азбесту (асфальтування доріг, бетонування дворів ітд.). Лише тоді появиться упевненість в тому, що наступні покоління не знаходитимуться під загрозою. Більшість цих робіт виконана, але ще багато що належить зробити. Для досягнення цієї мети треба і необхідно: підвищення громадської обізнаності в питаннях безпечного методу демонтажу і складування продуктів, що містять азбест. PIŚMIENNICTWO 1. F o r o w i c z K . , A z b e s t o w i t r u c i c i e l e : Gazeta Wyborcza, 130, 1996, 6. 2. K r o p i o w s k a E . , K r a j o b r a z p o e t e r n i c i e : Gazeta Krakowska, 5, 2005, 10.
3. O l e s z k i e w i c z A ., Azbest azbestowi nierówny: Ekopartner, 2, 2005, 2. 4. O l s z e w s k i M ., Znikają w szarym pyle: Gazeta Wyborcza, 69, 2003, 18-19. 5. Opracowanie redakcyjne, Azbest a zdrowie: Wieści Szczecińskie, 3, 1996, 9.
6. Opracowanie redakcyjne, Azbest w środowisku - skutki i profilaktyka, Wieści Szczecińskie, 2, 1998, 6.
7. Opracowanie redakcyjne, NIE! Odpadom azbestowym!, Wieści Szczecińskie, 3, 1998, 4. 8. Opracowanie redakcyjne, Raport o szkodliwości azbestu, Wieści Szczecińskie, 2, 1997, 5. 9. Opracowanie redakcyjne, Unieszkodliwianie odpadów azbestowych, Wieści Szczecińskie, 5, 2004, 4.
10. R o g a l a M .: Bezpieczne usuwanie azbestu, Ekopartner, 2, 2003, 26. 11. S i p i o r J .: Wolni od azbestu, Wieści Szczecińskie, 30, 1998, 5. 12. S o l s k a J .: Rak z azbestu, Polityka, 31, 1996, 4.
13. S z e s z e n i a - D ą b r o w s k a N . , S i u t a J .: Azbest w środowisku. Skutki i profilaktyka, Wydawnictwo IMP, Łódź 1998, 11.
14. S z e s z e n i a - D a b r o w s k a N . , S i u t a J . , G n i a z d o w s k i A . , J a s a k A . : Azbest w gminie Szczucin. ZagroŜenia i Sanitacja, Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 2003, 23.
15. D o b r z e l e c k a I .: Aspekty zdrowotne związane z obecnością azbestu w środowisku człowieka – na podst. www.google.pl/search?q=iwona+dobrzelecka z dn. 29.04.2008
16. http://www.ekofundusz.org.pl/pl/kom39.htm
17. http://www.mos.gov.pl/odpady/3/program_azbestowy.pdf Data otrzymania: 17.11.2008.
Adres Autorów: 35-225 Rzeszów, Ul. H. Sucharskiego 2, WyŜsza Szkoła Informatyki i Zarządzania.
