Vlastimil Mikšík, Jiří Balík, Jan Vašák
Česká Zemĕdĕlská Univerzita v Praze
Określanie dawki podstawowej nawożenia
azotowego rzepaku ozimego
(Brassica napus L. var. oleifera )
na podstawie pobieranej ilości tego składnika
Estimation of nitrogen fertilization for winter oilseed rape
(Brassica napus L.) on the basis of absorbed quantity of these components
Punktem wyjścia dla oszacowania podstawowej dawki nawożenia azotowego są potrzeby pokar-mowe roślin, które można określić w oparciu o zakładaną wielkość plonu nasion i tzw. normatyw poboru składnika pokarmowego na jednostkę plonu. Od otrzymanej wartości na-leży odliczyć ilość azotu pochodzącą z innych źródeł. Wartości tych odliczeń zależne są przede wszystkim od przedplonu i nawożenia organicznego. Przy ostatecznej decyzji doty-czącej wielkości dawki należy uwzględnić uro-dzajność stanowiska i aktualny stan Nmin w glebie przed zasileniem wiosennym.
The starting point for assessment of the basic nitrogen fertilization dose are nutritive needs of plants which can be determined from assumed seed yield and, so called, standard of nutrient uptake per yield unit. From the obtained value the amount of nitrogen from other sources must be subtracted. The amount of subtracted element depends mostly on forecrop and organic fertilization. Making the final decision concerning the fertilization dose the stand fertilization should be taken into account.
Przy określaniu zasad odżywiania i nawożenia upraw należy kierować się
zapotrzebowaniem na składniki odżywcze na produkcję 1 tony nasion. Przy
określaniu całkowitego zapotrzebowania na azot w przypadku rzepaku stosuje się
tzw. normatyw poboru rośliny. Określa on ile kg czystych składników potrzeba
na wytworzenie 1 tony produktu głównego i odpowiadającej mu ilości produktu
ubocznego. Dane różnych autorów różnią się w zależności od zastosowanej
metodyki (tab. 1).
W przypadku rzepaku ozimego ogólnie przyjmowany normatyw poboru azotu
wynosi 50–60 kg/tonę nasion (Vašák i in. 1988; Vašák, Fábry i in. 1991; Vašák i in.
1997), z tego pobór azotu przez nasiona wynosi 34–37 kg N/t (Holmes & Ainsley
1978; Mikšík, 1996) a reszta przypada na produkt uboczny — słomę.
Tabela 1
Normatywy poboru składników pokarmowych w kg czystego składnika na 1 tonę
nasion
kg czystego składnika/t Źródło N P K Mg S Ca B Niemcy Amberger 1996* Makowski 1990 Wetzel 1976 62,5 50–60 12,4 10–15 30 47 50–60 50 6,9 5–8 6 14,2 40,6 30–50 0,085 Wielka Brytania Finc 1981** Schnug 1986 Schnug 1986 56 64 min. 55 11,1 13,5 min. 10,8 55 62 min. 48,5 7 8,5 min. 6,5 22 min. 19,6 57 min. 43 0,2–0,5 Francja CETIOM 1992–94 Lesage 1976 La Taille 1980 69,5 70 10,9 11 10 83 80 80 15 24,5 27 35,4 0,11 Polska Wałkowski 1995 Szukalski 1984, 1987 min. 60 66 12 61 12,3 22,3 33 0,056 Dania Kofoed 1983 46,4 3,9 40 Austria Edlnger 1991 53–60 11,6 58 7 40,5 Państwa byłego ZSRR Golcov 1983 Kudrjašov 1983 Minkevič 61 55 65 11,6 10 14,6 39 53 36,9 6,9 0,2–0,5 Serbia Mustapič 1984 Raderonić 1979 70 46 10,8 8,4 83 45 15,1 25 35,7 Republika Czeska Fábry 1957 Voškeruša 1965 Vašák 1988, 1991, 1997 Baier 1995 Balik 1994 Neuberg 1990 Mikšik 1996 (eksport w ziarnie) 56 58,2 50–60 50 51—61 50 75—81 (36,7–37) 11,5 11 11–15 10,9 10,9 12,7–18 (2,8–3,4) 32,7 39,2 50–58 50 50 51–82 (11–15,6) 4,2–7,2 4,8 4,8 6,1–9,5 (1,2–2,1) 39,9 29–50 41,7 62–75 (13,5–14) 0,25–0,35* — przedstawione zmodyfikowane wartości poboru składników pokarmowych przy plonie 40 dt/ha (wilgotność 12%) wg Ambera (1996) przeliczone na plon suchej masy nasion (35,2 dt/ha). Normatyw poboru manganu wynosi 510 g.
** — według Fincka (1981) normatyw poboru manganu wynosi 165–170 g a molibdenu 2,5–3 g. *** — według Kudrjašova (1983) normatyw poboru manganu wynosi ok. 170 g.
W tabeli 1 podane są wartości przekraczające 70 kg N/ha. Rozbieżności te,
wg Balíka i in. (1997) wynikają z tego, w jakim stopniu dolicza się zawartość azotu
w resztkach pożniwnych. Jeśli rozważamy tylko „czystą słomę” z pominięciem
łuszczyn, wtedy normatyw poboru jest na poziomie 50–56 kg N/ha, w przypadku
bilansu z uwzględnieniem łuszczyn, normatyw wynosi 60–65 kg N/ha.
Rzepak potrzebuje stosunkowo dużo azotu podczas ontogenezy, według
Fabera i in. (1989), przy zakładanym plonie 2,5 t nasion/ha, dawka azotu nie
może być niższa niż 180 kg N/ha.
Całkowity pobór azotu przez rzepak oblicza się według plonu nasion rzepaku
i normatywu poboru na jednostkę plonu.
W Republice Czeskiej, przy braku dotacji, uprawa rzepaku ozimego daje zysk
przy plonach wyższych niż 30 dt/ha.
Zakładając, że plon wyniesie 32 dt/ha „na czysto”, po uwzględnieniu
wszyst-kich strat nasion przed zbiorem, przy zbiorze i transporcie (20%) musimy
zastoso-wać nawożenie na plon biologiczny wielkości 40 dt/ha. W celu obliczenia
zapotrzebowania na nawożenie wg normatywu poboru, musimy plon 40 dt/ha
(przy 8% wilgotności) przeliczyć na suchą masę nasion — 36 dt/ha. Przy
normaty-wie poboru wynoszącym 50–60 kg N/t nasion zapotrzebowanie rzepaku na azot
przy plonie biologicznym 40 dt/ha wyniesie 180–220 kg N/ha (patrz schemat 1).
plon gospodarczy
plon biologiczny
normatyw poboru (wg literatury)
zapotrzebowanie rzepaku na azot
przy plonie biologicznym 4 t/ha
(plon gospodarczy 3,2 t/ha)
3,2 t/ha (8% wilgotności)
4,0 t/ha (8% wilgotności)
4 t/ha = 3,6 t/ha suchej masy nasion
50–60 kg N/t
200–240 kg/ha
Schemat 1. Obliczenie całkowitego zapotrzebowania rzepaku ozimego na azot przy plonie biologicznym wynoszącym 4 t/ha (przy plonie 3,2 t/ha musimy liczyć się z dawką min. 200 kg N/ha)
W celu racjonalizacji nawożenia azotowego ważne jest również określenie
pozostałych źródeł azotu, które należy odliczyć od zapotrzebowania całkowitego.
Chodzi przede wszystkim o odliczenie azotu wykorzystanego z nawozów
organicz-nych, wpływu przedplonu i resztek pożniwnych (patrz tab. 2, 3).
Tabela 2
Orientacyjne wartości odliczeń azotu na 1 t nawozu organicznego i motylkowych
w przedplonie na 1 ha (według Neuberga i in. 1995)
Miesiąc stosowania Nawóz organiczny
VIII–IX X–II III–IV Obornik [kg/t nawozu]
wykorzystanie przez rośliny
1,50 0,85 — — — — Gnojówka [kg/t nawozu]
wykorzystanie przez rośliny
0,60 0,15 0,95 0,15 1,35 0,25 Gnojowica bydlęca [kg/t nawozu]
wykorzystanie przez rośliny
0,90 0,40 1,30 0,55 1,50 0,60 Gnojowica świńska [kg/t nawozu]
wykorzystanie przez rośliny
1,30 0,55 1,85 0,75 2,15 0,90 Motylkowe [kg/ha]
wykorzystanie przez rośliny
50 20
60 30
Tabela 3
Dawki azotu w zależności od przedplonu [kg N/ha] (wg Vaňka 1997)
Odliczenia w ciągu roku Przedplon
nawożenie wykorzystanie przez rośliny Koniczyna czerwona
Lucerna
Mieszanka trawy z koniczyną Strączkowe
Zboża trzeci rok
60 (80)* 50 (80)* 20 20 (40)** + 20 20 (30)* 30 (40)* 10 0 (10)* — * — plantacja w bardzo dobrym stanie — zaoranie ostatniego pokosu
** — przy zaorywaniu słomy
Przy ostatecznej decyzji odnośnie nawożenia należy uwzględnić urodzajność
stanowiska i aktualny stan N
minw glebie przed zasileniem wiosennym.
Na bardziej urodzajnym stanowisku albo przy podwyższonych dawkach
nawozów azotowych powyżej 200 kg/ha wzrasta pobór azotu przez roślinę, ale na
korzyść produktu ubocznego — słomy. Przez wzrost akumulacji suchej masy
w słomie nie wzrasta plon podstawowy, czego konsekwencją jest spadek
efektyw-ności ekonomicznej nawożenia. Mówimy o tzw. luksusowym poborze nawozu.
Z doświadczeń przeprowadzonych na urodzajnym stanowisku (Stacja
doś-wiadczalna ČZU — Česka Zemĕdĕlská Univerzita w Pradze) wynika, że rzepak ozimy
odmiany Lirajet, przy nawożeniu wiosennym (dawka dzielona 40 + 40 kg N/ha)
wyprodukował 16,3 t suchej masy słomy i minimalnie 1,9 t suchej masy korzeni
(plon suchej masy nasion wynosił średnio 4,19 t/ha). W takim przypadku, po
żni-wach pozostaje na polu 215 kg N w słomie i co najmniej 19,5 kg N/ha w masie
ko-rzeniowej. Wywóz azotu w plonie podstawowym wyniósł 155 kg/ha (Mikšík 1996)
Według Balíka (Vašák i in. 1997) nawożenie azotowe na stanowiskach o
niż-szej urodzajności powoduje lepsze wykorzystanie pobieranego azotu na tworzenie
nasion, przy czym w wariancie bez nawożenia relatywnie większa ilość azotu
akumuluje się w słomie (patrz tab. 4)
Tabela 4
Wpływ nawożenia azotowego na normatyw poboru
Pobór N/ha Normatyw poboru Źródło Wariant
nasiona słoma kg N/t nasion bez N (kontrola) 68,1 29,3 61,3 Balík (in Vašák i in. 1997)
Makrodoświadczenia
(stanowisko o średniej urodzajności) 180 kg N/ha 86,3 37,6 51,4 bez N (kontrola) 126,0 158,4 82,3 Mikšík, 1996 Doświadczenia na poletkach doświadczalnych, 1994, stanowisko urodzajne 160 kg N/ha 153,0 184,0 81,6 bez N (kontrola) 174,7 165,3 69,8 Mikšík, 1996, Doświadczenia na poletkach doświadczalnych 1995, stanowisko urodzajne 160 kg/ha 179,2 212,8 81,8
W przypadku doświadczeń ścisłych na poletkach na stanowisku urodzajnym,
akumulacja biomasy i pobór azotu są dużo większe niż w typowych warunkach
produkcyjnych.
Przy wiosennym zasileniu 160 kg N/ha na stanowisku urodzajnym dochodzi
do luksusowego pobierania azotu, szczególnie przez części wegetatywne rośliny.
Konsekwencją tego jest nadmierne tworzenie biomasy kosztem pogarszania
efektywności ekonomicznej nawożenia. Pobór azotu przez słomę w wariantach
z nawożeniem przewyższa wysokość poboru przez ziarno. Obliczony normatyw
poboru osiąga wartość 70–80 kg N/t nasion, co świadczy o obniżeniu efektywności
nawożenia azotowego na stanowisku urodzajnym.
Literatura
Amberger A. 1996. Düngung von Körnerraps; Bedarf, Anlieferung und Effizienz der Nährstoffe. Raps 3/96: 110-113. Thomas Mann, Niemcy .
Baier J., Baierová V. 1995. Zamyšlení nad současnou hnojařskou praxí. Úroda 9/95: 25-27.
Balík J., Černy J., Mikšík V., Pongsak Y. 1997. Vyživa a hnojení řepky dusíkem. Sborník z konference: „Racionální použití průmyslovych hnojiv”, str. 43-50. KAVR Česká Zemĕdĕlská univerzita v Praze, 27.11.1997.
Balík J., Přbyl A., Pavlíková D., Procházka J. 1994. Stanovení odbĕrového normativu dusíku u oziméé řepky. In: SVŘ – sborník referátů., str. 221-225. SPZO – Hluk.
CETIOM (1992, 1993, 1994): Colza d’hiver. Juin 1992, Francja. s. 12-15.
Faber A., Chojnacki A., Kryszkowska T. 1989. Określenie wielkości wiosennej dawki azotu pod rzepak na podstawie analizy roślin. Pamiętnik Puławski - Prace IUNG, 95: 109-124.
Fábry A. 1957. Pestovanie rastlín. Olejniny. 353 stran. ČSAZV Bratislava.
Finck A. 1981. Incomplete Fertilizing is Limiting Oilsee Rape Yields. Arable Farming, Wielka Brytania, 8: 45-47.
Golcov A. A., i in. Paлс и сурелица. Moskwa.
Holmes M. R. J., Ainsley A. M. 1978. Seedbed Fertiliser Requirements of Winter Oilseed Rape. Journal of the Science of Food and Agriculture, 29: 657-666.
Kofoed A. 1983. Godskning af raps. Tolvmandsbiadet 55: 133-134.
Kudrjašov V. S. 1983. Эфективность удобрений на росевах рапса. Тематическая подборка. Ivano-Frankowsk, 22-24.
La Taille G. 1980. La fumure de pand do colza, une plante exigeante en potasse et en acide phosphorique. Er. Agr. 36: 26-27.
Lesage J. 1976. La fertiliozation de colza. L’engreis 89, 21-23.
Mikšík V. 1996. Vyživa ozimé řepky dusíkem. Rigorózní práce, 29.9.1996: 78
Minkevič I. A., Borkovskij V. E. 1995. Маслчные культуры. Гос. издателство с⁄х. литературы, Moskwa.
Mustapić Z., Vratarić M. Rajćić L. 1984. Proizvodnja i prerada uljane repice. Niro Zadrugar, Sarajewo, 128.
Neuberg i in. 1990. Komplexni metodika vyživy rostlin. ÚVTIZ Praha. Neuberg i in. 1995. Metodiky – vyživa a hnojení plodin. ÚZPI Praha.
Raderonić B. 1979. Agroetchnicke inovacije u proizroduji ozime uljane repice. Glasnik poljoprivr. Proizvod. Prerade. Plasmana, Jugosławia, 28, 7/8: 37-40.
Szukalski H., Sikora H., Szukalska-Gołąb W. 1987. Die Ansprüche von Winterraps auf Makro und Mikroelemente, 7 Intern. Rapseseed Congress, IHAR, No 3. 676, Poznań, Polska.
Vanĕk V., Trávník K., Balík J., Hodanová J. 1997. Zásady racionálního hnojení dusíkem. Sbornik z konference: „Racionální použití průmysloych hnojiv”, KAVR Česká Zemĕdĕlská Univerzita v Praze, 27.11.1997: 43-50.
Vašák, J. i in. 1988. Systém vyroby řepky. MZVŽ ČSR Praha.
Vašák J. i in. 1997. Systém vyroby řepky. Česká a slovenská pĕstitelská technologie ozimé řepky pro roky 1997–1999. SPZO Praha. 116.
Vašák J., Fábry A. i in. 1991. Systém vyroby řepky — přehledná technologie. Thomas Mann Bonn, 71. Voškeruša J. i in. 1965. Pĕstování olejnin v ČSSR. 327 str. SZN, Praha.
Walkowski T. 1995: Ozimá řepka v Polsku. In: SVŘ — sborník refrátů, SPZO - Hluk. 95-100. Wetzel M. 1976. Winterraps gewinnt wieder an Bedeutung. Landw. Weser. Ems. 123: 5-6.
