Możliwości turystycznego wykorzystania zespołu
historycznych wyrobisk górniczych sztolni „Helena”
w Ciechanowicach
Maciej Madziarz1), Malwina Kobylańska1) 1)
KGHM CUPRUM Sp. z o.o. Centrum Badawczo-Rozwojowe, Wrocław, e-mail: m.madziarz@cuprum.wroc.pl
Streszczenie
W artykule przedstawiono możliwości współczesnego wykorzystania historycznych wyrobisk górniczych związanych ze sztolnią odwadniającą „Helena” w Ciechanowicach z XVIII – pocz. XX w. oraz innych pozostałości dawnych robót górniczych w sąsiedztwie miejscowości Ciechanowice i Miedzianka (okolice Jeleniej Góry) w geoturystyce i turystyce przemysłowej. Poruszono zagadnienia problematyki obiektów zabytkowych, którymi są relikty dawnych robót górniczych, oraz znaczenia obiektów pogórniczych (i poprzemysłowych) jako produktów tury-stycznych. Przeprowadzono kwerendę archiwalną i terenowe prace badawczo-inwentaryzacyjne dotyczące sztolni „Helena” w Ciechanowicach oraz związanych z nią wyro-bisk. Przedstawiono koncepcję wykorzystania turystycznego wybranych obiektów pogórni-czych. Podjęto próbę określenia ogólnych zasad postępowania przy udostępnianiu stanowisk dawnych robót górniczych do celów turystycznych.
Słowa kluczowe: dziedzictwo górnicze, relikty wyrobisk, geoturystyka, Dolny Śląsk
Possibilities of tourist use of historical mining excavations
complex of the “Helena” adit in Ciechanowice
Abstract
The article presents the possibilities of modern use of historical mining excavations associat-ed with the "Helena" drainage adit in Ciechanowice from the 18th century – early 20th centu-ry and other remnants of former mining works in the vicinity of Ciechanowice and Miedzianka (around Jelenia Góra) in geotourism and industrial tourism. Issues related to the subject mat-ter of historical objects, which are relics of old mining works, and the significance of post-mining (and post-industrial) objects as tourist products were raised. The archival query, field research and inventory works regarding the "Helena" adit in Ciechanowice and related exca-vations were carried out. The concept of tourist use of selected post-mining objects was pre-sented. An attempt was made to define general rules of conduct in making available the places of former mining works for tourism purposes.
Key words: mining heritage, relics of excavations, geotourism, Lower Silesia
Wstęp
Polska to kraj o wielowiekowych tradycjach górniczych. Współcześnie symbolem rozmachu i sukcesu gospodarczego polskiego przemysłu wydobywczego jest KGHM Polska Miedź S.A., jeden z największych w świecie producentów miedzi i srebra, eksploatujący rozległe i zasobne złoże polimetaliczne w północnej części
Dolnego Śląska – obszaru od wieków związanego z poszukiwaniami i eksploatacją licznych złóż surowców mineralnych, w tym przede wszystkim kruszców. Jednak udokumentowana historia wydobycia rud miedzi na tym terenie liczy ponad 700 lat, bowiem już z okresu 1310-1311 pochodzą pierwsze informacje źródłowe o istnieniu kopalni rud miedzi w górach (Cuprifodina in montibus) w sąsiedztwie miejscowości Miedzianka i Ciechanowice w okolicach Jeleniej Góry [1].
Prowadzone na przestrzeni wielu wieków roboty poszukiwawcze i eksploatacyjne pozostawiły na obszarze Dolnego Śląska liczne przekształcenia powierzchni terenu, identyfikujące obszary dawnych robót górniczych. Najlepiej zachowanymi pozosta-łościami tych robót są obecnie wyrobiska udostępniające historycznych kopalń, przede wszystkim w postaci sztolni i reliktów szybów. Na Dolnym Śląsku, ze wzglę-du na dogodne ukształtowanie dawnych terenów górniczych, sztolnie odwadniające wykorzystywane były już w XIV w. W dokumencie z 1367 r., dotyczącym sprzedaży gruntów w okolicach Miedzianki, najstarszego ośrodka wydobycia rud miedzi na ob-szarze współczesnej Polski, pojawia się wzmianka o istnieniu sztolni [1]. Praktycznie każda dawna sztolnia stanowi oryginalne dzieło i zabytek techniki górniczej.
Zainteresowanie reliktami dawnej działalności wydobywczej datuje się w środo-wisku górników od stuleci. Historia badań nad górnictwem rud metali nieżelaznych ma na Dolnym Śląsku bardzo długie tradycje. Już w dokumentach i opisach pocho-dzących z XVI w. pojawiają się informacje o pozostałościach wcześniejszych robót, na które natrafiali ówcześni górnicy [7]. Pierwsze opracowania na temat dawnego górnictwa Dolnego Śląska pojawiły się w drugiej połowie XVIII w., m.in. w czasopi-smach Schlesische Provinziallblätter czy Bergmannisches Journal. W początku XX w. ważne opracowanie, dotyczące średniowiecznego górnictwa złota w okolicach Złoto-ryi, opublikował H. Quiring [9]. Miało ono wyjątkowy charakter, ponieważ zawierało informacje, dotyczące reliktów dawnych prac górniczych, na które natrafiono pod-czas prób wznowienia eksploatacji w XVIII i XIX w., oraz wyniki własnych badań te-renowych autora. Zainteresowanie problematyką historycznego górnictwa na Dol-nym Śląsku wzrosło w latach 20. i 30. XX w., kiedy badania koncentrowały się głów-nie na domgłów-niemanych początkach górnictwa i metalurgii w epoce brązu. Na ważne obiekty dziedzictwa górniczego natrafiono w 1938 r. podczas prac, mających na celu ocenę możliwości wznowienia eksploatacji na obszarze historycznej eksploatacji rud cyny w Gierczynie, kiedy z odwodnionego szybu kopalni Hundsrücken (działającej w XVI-XVIII w.) wydobyte zostały pozostałości zabytkowego urządzenia odwadnia-jącego oraz szereg innych reliktów dawnego wyposażenia kopalni (kolejne wydobyto w latach 50. XX w.) [4]. Po 1945 r. i włączeniu terenów Dolnego Śląska do Polski rozpoczęły się tu intensywne prace geologiczno-poszukiwawcze, których celem było przede wszystkim poszukiwanie złóż pierwiastków promieniotwórczych. Prace te wywarły ogromny wpływ na stan zachowania stanowisk dawnego górnictwa krusz-ców, ponieważ przebadano wtedy (w aspekcie złożowym) i częściowo odbudowano większość historycznych wyrobisk. Z oczywistych względów historyczno-archeologiczna wartość reliktów dawnych robót nie była ówcześnie przedmiotem zainteresowania. Powstała jednak bogata dokumentacja, której część znajduje się obecnie w archiwach (m.in. w archiwum Wyższego Urzędu Górniczego w Katowi-cach).
Mimo upływu ponad pół wieku od zakończenia prac poszukiwawczych na stano-wiskach dawnych robót górniczych materialne dziedzictwo wielowiekowej historii eksploatacji kruszców na terenie Dolnego Śląska nie zostało dotychczas w zadowa-lający sposób rozpoznane i udokumentowane, a co za tym idzie – objęte należytą
ochroną. W większości relikty dawnych robót górniczych (szczególnie wyrobiska podziemne) znane i dostępne są jedynie wąskiemu gronu badaczy i pasjonatów. W odróżnieniu od innych zabytkowych obiektów, np. kościołów, pałaców, zespołów zabudowań, urządzeń hydrotechnicznych, maszyn itp., wymagają one szczególnych prac rozpoznawczych, zabezpieczających, zaś ich dokumentowanie wiąże się często z dużymi trudnościami i realnym zagrożeniem dla osób penetrujących takie obiekty.
Pozytywne zmiany w rozwoju badań archeologicznych nad problematyką górnic-twa rud metali nieżelaznych na tym terenie przyniosły ostatnie lata. W roku 2006, w ramach realizacji programu Archeologicznego Zdjęcia Polski, przeprowadzono badania stanowisk dawnych robót na terenie gór Rudaw Janowickich i południowej części Gór Kaczawskich, w okolicach Miedzianki, Janowic Wielkich i Ciechanowic [9]. Potwierdziły one znaczną koncentrację reliktów dawnej działalności górniczej. Do tak dobrego rozpoznania struktury dawnych stanowisk górniczych i hutniczych przyczyniła się szczegółowa analiza materiałów archiwalnych, przede wszystkim kartograficznych.
Wzrost zainteresowania omawianą problematyką, zarówno w kręgu archeolo-gów, jak i innych grup badaczy (historyków, inżynierów górników, a nawet przedsta-wicieli nauk przyrodniczych), pozwala zakładać, że w przyszłości poziom wiedzy o górnictwie rud metali nieżelaznych na terenie Dolnego Śląska będzie nieustannie powiększany i uzupełniany.
Należy podkreślić, że historyczne obiekty przemysłowe (w tym szczególnie wy-robiska podziemne dawnych kopalń) cechują się potencjalnie dużą atrakcyjnością, której wykorzystanie warunkuje oczywiście właściwa adaptacja do celów turystycz-nych. Wykorzystanie turystyczne tego rodzaju dziedzictwa przemysłowego łączy ze sobą elementy turystyki przemysłowej i geoturystyki – szczególnego rodzaju turysty-ki, wykorzystującej atrakcyjność budowy geologicznej wybranych obszarów.
Jednym z najciekawszych terenów dawnych robót górniczych na obszarze Dol-nego Śląska są okolice miejscowości Miedzianka i Ciechanowice, gdzie na prze-strzeni siedmiu wieków prowadzono (z przerwami) intensywne roboty poszukiwaw-cze i eksploatacyjne rud miedzi i arsenu. Zlokalizowana jest tam m.in. najdłuższa w tej części Polski dziedziczna sztolnia odwadniająca „Helena”, mająca niewątpliwie dużą wartość historyczną i potencjalne walory turystyczne. Jej właściwe rozpozna-nie, udokumentowarozpozna-nie, zabezpieczerozpozna-nie, zaś w przyszłości udostępnienie do celów turystycznych pozwolą zarówno na ocalenie ważnego obiektu górniczego dziedzic-twa przemysłu i techniki, jak i istotne zwiększenie walorów turystycznych okolic Cie-chanowic (gminy Marciszów).
Ciechanowice to miejscowość położona na wysokości 400-450 m n.p.m., w po-czątkowej części przełomu doliny rzeki Bóbr, na obrzeżu Rudaw Janowickich. Pierwsza wzmianka o miejscowości pochodzi z 1203 r., kiedy w okolicy – w Górach Ołowianych czynne były kopalnie rud miedzi, ołowiu i srebra. Największy okres roz-kwitu górnictwa miał tu miejsce w XVIII w. – miejscowość w 1754 r. uzyskała prawa wolnego miasta górniczego wraz z herbem, na którym widnieją symbole górnicze: perlik i żelazko oraz wlot sztolni i kołowrót wyciągowy (rys. 1).
Rys.1. Herb Ciechanowic – miasta górniczego [11]
1. Warunki geologiczno-górnicze okolic Ciechanowic i Miedzianki
Rejon kruszconośny Miedzianki-Ciechanowic znany jest z literatury najczęściej jako złoże Miedzianki [6]. Na północny wschód od tej miejscowości przebiega uskok śródsudecki o znaczeniu regionalnym, o zasadniczym kierunku N-W, zmieniającym się w okolicy Ciechanowic (rys. 2). Na polu rudonośnym występują dwie większe dyslokacje tektoniczne o kierunku NW-SE i amplitudzie przesunięcia ok. 75- -200 m. Pole rudonośne „Miedzianka” leży w przykontaktowej części wschodniej osłony metamorficznej Karkonoszy i rozciąga się od strefy kontaktowej w rejonie dawnego szybu nr 3 (dawny Reicher Trost) na zachodzie do szybu nr 1 (dawny
Neuglücker) na wschodzie oraz od dawnej sztolni nr 5 (głęboka sztolnia Johannes)
na północnym zachodzie, do szybu 18/20 w rejonie Przybkowic, na południowym wschodzie. Od południa graniczy ono z polem rudonośnym „Mniszków”. Powierzch-nia kontaktu granitu z osłoną jest tu bardzo nierówna, zapada pod osłonę pod kątem 32-65º. W kompleksie skał metamorficznych często występują stromo zapadające (70-80º) żyły kwarcowo-kalcytowe i barytowe o kierunkach NW-SE i południkowym. W budowie geologicznej tego obszaru biorą udział łupki łyszczykowe, łupki kwarcy-towe, amfibolity i przecinające te skały żyły porfirowe. Najbardziej rozprzestrzenione są tu łupki amfibolitowe, zawierające miejscami wkładki wapieni krystalicznych w postaci niedużych soczewek. W zachodniej części złoża zalega granit masywu Karkonoszy i tu właśnie występowało najbogatsze okruszcowanie uranowe. Zarów-no granit, jak również przyległe do niego łupki krystaliczne pocięte są utworami ży-łowymi. Osady czwartorzędowe mają postać aluwiów i w mniejszej ilości utworów deluwialnych. Miąższość pokryw czwartorzędowych wynosi średnio ok. 2-4 m. Ele-menty zalegania skał metamorficznych na poszczególnych odcinkach złoża są silnie zmienne. W części zachodniej skały zalegają zasadniczo w kierunku równoleżniko-wym (azymut upadu 180-200º), z upadem na S (rzadko na N) pod kątem 75-80º. Podobnie przedstawia się zaleganie skał w części centralnej złoża. W części wschodniej natomiast bieg warstw zmienia się na kierunek południowo-wschodni, by w sąsiedztwie dawnego szybu 18/20 przyjąć kierunek południowy, z upadem na wschód [8]. Mineralizacja polimetaliczna występuje głównie w żyłach kwarcowych (zawierających często domieszkę ciemnych minerałów krzemianowych) i rzadziej w żyłach kalcytowych. Żyły pochodzenia hydrotermalnego mają okruszcowanie siarczkami miedzi, ołowiu, srebra oraz tlenków uranu. Miąższość żył waha się od 0,01 do 3 m, wykazują one bieg w trzech głównych kierunkach: NW-SE, W-E i S-N, przy stromych upadach. Okruszcowanie żył pod względem ilościowym jest bardzo
zmienne. Głównym minerałem kruszcowym jest chalkopiryt, obok którego występu-ją: chalkozyn, bornit, kowelin, tetraedryt, bournonit, arsenopiryt, sfaleryt, galena, pi-ryt, pirotyn i magnetyt. Według analiz niemieckich, przytaczanych w materiałach do-tyczących eksploatacji rud uranu, zawartość metali w wydobywanej rudzie wahała się w znacznych granicach: Cu 0-35%, Zn 0,3-2,5%, Fe 16-28%, a jako domieszki występowały: Pb, Mn, Ag, As, Sn, Ni, Cr i Co, zaś skład eksploatowanej do 1925 r. rudy miedzi przedstawiał się następująco: Cu 18,17%, Fe 22,71%, Zn 2,42%, Pb 1,32%, Ag 1,86%, As 1,25%, Bi 0,04%, Ag 0,22%, Sn 0,09%. Największy udział w okruszcowaniu złoża „Miedzianka” mają minerały rudne miedzi. Oprócz tego me-talu, przedmiotem historycznej, prowadzonej prawdopodobnie już od XII w. eksploa-tacji, były również srebro i ołów [8]. Okruszcowanie uranowe, stanowiące przedmiot intensywnych poszukiwań i eksploatacji w latach 1948-1952, stwierdzono tu w 22 żyłach rudonośnych.
Rys. 2. Wycinek „Szczegółowej mapy geologicznej Sudetów”, ark. Janowice Wielkie [10] – rejon Ciechanowic i Miedzianki;
mk – metamorfik kaczawski, gmK – granitoidowy masyw Karkonoszy, mRJ – metamorfik Rudaw Janowickich, uś – uskok śródsudecki
Szczególne walory geologiczne rejonu Ciechanowic, jak i okolicznych miejsco-wości od dawna były przedmiotem badań i analiz. Znalazło to odzwierciedlenie w wielu opracowaniach oraz publikacjach, a wśród nich należy wymienić przede wszystkim pierwszy kompleksowy opis warunków geologicznych w: Websky M., 1853, Über die geognostischen Verhältnisse der Erzlagerstätten von Kupferberg und
Rudelstadt in Schlesien, „Zeitschrift der Deutschen Geologischen Gesellschaft”, t. V,
s. 373-438. W pracy tej, oprócz opisu poszczególnych złóż, poruszono także sprawę wydzieleń petrograficznych skał. Do artykułu dołączono również mapę geologiczną i złożową. Później zrealizowane mapy geologiczne tego obszaru to przede
wszyst-kim opracowania: Berg G., 1940: Geologische Karte von Preus-sen und
Benach-batren Deutschen Ländern. Blatt Kupferberg. II Aufl. Preuss. Geol. Landesanst.,
Berlin oraz Szałamacha J., 1956, Szczegółowa Mapa Geologiczna Sudetów, Ark. Janowice Wielkie. Wyd. Geol., Warszawa [10] [rys. 2].
2. Rozwój robót górniczych w okolicach Ciechanowic i Miedzianki Rozwój robót górniczych w okolicach Ciechanowic wiąże się z poszukiwaniami i eksploatacją rud miedzi w sąsiedniej Miedziance, gdzie udokumentowane informa-cje o prowadzeniu podziemnych robót górniczych pochodzą już z 1367 r. [1]. Także na przeciwnym do lokalizacji Miedzianki brzegu rzeki Bóbr, w masywie Gór Ołowia-nych, roboty górnicze prowadzone były już w XIV w. – jak wynika z treści dokumentu z 1371 r., dotyczącego sprzedaży tamtejszych dóbr wraz z Miedzianką i Janowicami [1]. Prawa wolnego miasta górniczego otrzymała Miedzianka w roku 1512, z czego wnosić należy, że roboty górnicze i hutnicze rozwijały się w tym okresie pomyślnie. Podobnie jak w szeregu innych ośrodków dawnego wydobycia kruszców, w 2. poł. XVI w. nastąpił w Miedziance upadek robót górniczych i hutniczych, którego przy-czyną było wyeksploatowanie bogatych, płytko zalegających części złóż. Próby wznowienia dawnych robót podejmowano zapewne jeszcze pod koniec XVII w., jed-nak ich rzeczywiste odrodzenie nastąpiło dopiero na początku wieku XVIII w wyniku rozkwitu górnictwa w Europie Środkowej. Dobre wyniki ekonomiczne tamtejszej działalności wydobywczej były w zasadniczej mierze zasługą wrocławskiego miesz-czanina Samuela Jagwitza, który dążył do bezpiecznego i dobrze zorganizowanego prowadzenia robót górniczych oraz obniżania kosztów eksploatacji – na które wpływało głównie drogie i nieefektywne odwadnianie kopalń przy pomocy konnych kieratów. Rozwiązaniem problemu była odbudowa i dalsze przedłużanie sztolni, za-pewniających grawitacyjny odpływ wód z terenów górniczych. Sprzyjało temu ukształtowanie terenu, nachylonego w kierunku doliny rzeki Bóbr [2].
W XVIII w., już po zajęciu części Śląska przez Prusy, rozpoczęto roboty górnicze w sąsiadujących z Miedzianką Ciechanowicach. Sprowadzono tam doświadczonych górników z gór Harzu, dla których wybudowana została specjalna osada Orlinek, która otrzymała w 1754 r. prawa wolnego miasta górniczego, podobnie jak ponad 200 lat wcześniej Miedzianka. Wpływ na rozwój robót górniczych prowadzonych w XVIII w. w Ciechanowicach wywarł również F. Reden, dyrektor ówczesnego, pru-skiego Wyższego Urzędu Górniczego. Roboty górnicze na opisywanych terenach rozwijały się z różnym skutkiem i intensywnością jeszcze w XIX i na początku XX w. [7]. Przedmiotem eksploatacji były liczne na tym obszarze żyły polimetaliczne, wśród nich: Alt Adler, Armin Christian, Bergrat Flegel, Blauer Gang, Ferdinands Andeken,
Friederike Julianne, Fröhlicher Anblick, Helene, Juliane Morgengang, Neu Adler, Neuer Friedrich, Neuer Gang, Silberfirst, Versuchung, Weißer Gang (rys. 3).
Rys. 3. Szkic przedstawiający dawne wyrobiska gwarectwa Jagwitza („Der alte Jagwitz’sche Bau bei Kupferberg mit Fortsetzungen”) z 1784 r. [5] W 1860 r. powstało gwarectwo Consolidierte Kupferberger Erzbergwerke, jedno-czące szereg dawnych kopalń, a w 1902 r. utworzono przedsiębiorstwo Boberthaler
Erzbergwerk [5], które wznowiło roboty w jednym z dawnych szybów o nazwie Neu Adler (rys. 4), gdzie na głębokości 100 m zainstalowano elektryczną pompę
Rys. 4. Relikt zrębu szybu Neu Adler w Ciechanowicach (fot. M. Madziarz) Schyłek górnictwa w Miedziance i Ciechanowicach nastąpił w latach 20. XX w. Lata 1907-1925 to był jeden z ostatnich etapów prac górniczych. Gdy w 1925 r. do-szło do ogólnoświatowego kryzysu gospodarczego i związanego z nim drastycznego spadku cen metali nieżelaznych, zamknięto wszystkie kopalnie, podobnie jak w in-nych ośrodkach dolnośląskiego górnictwa kruszcowego. Prawdopodobnie złożami tego rejonu władze niemieckie interesowały się jeszcze w okresie bezpośrednio po-przedzającym wybuch II wojny światowej i podczas jej trwania [5].
Wśród publikacji i opracowań archiwalnych dotyczących dawnych robót górni-czych na opisywanym terenie na szczególne zainteresowanie zasługują materiały zgromadzone w Archiwum Państwowym w Katowicach, a zwłaszcza w zbiorze: OBB – Oberbergamt zu Breslau i ZGHMN – Zjednoczenia Górniczo-Hutniczego Metali Nieżelaznych w Katowicach.
Kolejny etap górniczej historii Miedzianki i Ciechanowic rozpoczął się po 1945 r. i włączeniu terenów Dolnego Śląska do Polski. Na podstawie umowy międzypań-stwowej, zawartej pomiędzy Polską i ZSRR (z 15.09.1945 r.), rozpoczęto w 1948 r. szeroko zakrojone i intensywne prace poszukiwawcze, których celem było odkrycie złóż uranu i ich eksploatacja. W latach 1948-1949 odkryto w ten sposób m.in. złoża rud uranu w Miedziance. Prace poszukiwawcze na złożu „Miedzianka”, obejmującym również tereny górnicze Ciechanowic (pole wschodnie), rozpoczęły się w 1948 r. (rys. 5) [5].
Rys. 5. Archiwalny plan przeglądowy obszaru górniczego kopalni „Miedzianka” [5] Grupa Poszukiwawcza nr 1, która prowadziła prace rewizyjne, odbudowywała stare wyrobiska i wykonywała prace poszukiwawcze za rudami uranu. Całkowity metraż historycznych wyrobisk górniczych okolic Miedzianki i Ciechanowic oceniono wtedy na ponad 15 000 m, co potwierdzało duży rozmach dawnej eksploatacji złoża. Już w roku 1948 zbadano 69 dawnych hałd, które rozpoznawano płytkimi robotami poszukiwawczymi. Odnowiono też cześć „starych robót” – ponad 8300 m poziomych i ok. 780 m pionowych wyrobisk górniczych. Rozpoczęto drążenie nowych wyrobisk poszukiwawczych. Prowadzono intensywne roboty poszukiwawcze w zachodniej i centralnej części złoża na powierzchni ok. 4 km2 oraz w części wschodniej (tereny Ciechanowic) i zachodniej, na powierzchni ok. 6,8 km2. Pozytywne wyniki przepro-wadzonych w 1948 r. poszukiwań zadecydowały o dalszym rozwoju robót górni-czych, w ramach których przede wszystkim odbudowywano dawne wyrobiska, przywracając je ponownie do użytkowania. Kopalnia w Miedziance pod nazwą „Obiekt eksploatacyjny nr 2” istniała do sierpnia 1951 r. Roboty górnicze na obsza-rze złoża zakończono ostatecznie w I kwartale 1952 r. Kolejnym etapem w powo-jennej historii rozpoznania złoża były roboty geologiczno-poszukiwawcze, rozpoczę-te w lipcu 1952 r., po przejęciu kopalni od Zakładów „R-1” w Kowarach, w ramach działalności Centralnego Zjednoczenia Przemysłu Metali Nieżelaznych [5]. Po prze-jęciu kopalni inwestorem był Przemysł Arsenowy w Złotym Stoku, do czasu utwo-rzenia Sudeckich Zakładów Górniczych w pierwszej połowie 1954 r. Do roku 1955 w kopalni „Miedzianka” zakończono prace geologiczno-poszukiwawcze. Opracowaną
dokumentację geologiczną przesłano do Ministerstwa Hutnictwa. Na tym zakończyła się dotychczasowa historia górnictwa w analizowanym rejonie [5].
3. Sztolnia „Helena”
W literaturze przedmiotu oraz na zachowanych mapach i planach górniczych, po-chodzących z XVIII, XIX i 1. poł. XX w., zachowały się informacje o szeregu daw-nych wyrobisk, zlokalizowadaw-nych na obszarze historyczdaw-nych robót górniczych, cią-gnącym się wzdłuż doliny Bobru, od Ciechanowic przez Miedziankę, aż po Janowice Wielkie, w tym licznych sztolni (rys. 6), a pośród nich głębokiej, dziedzicznej sztolni odwadniającej „Helena” [5].
Rys. 6. Lokalizacja wysokościowa wlotów sztolni w dolinie rzeki Bóbr (ze zbiorów AP Katowice)
Ze względu na dogodne ukształtowanie terenu oraz zasadniczy problem, jaki w dawnej eksploatacji górniczej stanowiło odwadnianie wyrobisk podziemnych ko-palń (szczególnie przed wynalezieniem i rozpowszechnieniem się wydajnych pomp poruszanych początkowo energią pary, a znacznie później elektryczną), zasadniczą rolę w tamtejszym górnictwie odgrywały sztolnie, o których istnieniu informacje po-chodzą już z XIV w. Na wyrobiskach tych, wielokrotnie przebudowywanych i prze-dłużanych, spoczywało przez stulecia zasadnicze zadanie odprowadzania wody z obszarów działania kopalń, niezbędne do umożliwienia eksploatacji głębiej zalega-jących części złóż (jak miało to np. miejsce w przypadku sztolni Cupferberger („Mie-dziankowskiej”) w 1. poł. XVIII w., kiedy odwadnianie wyrobisk za pomocą kieratów okazało się zbyt kosztowne i skomplikowane, co zadecydowało o jej rozbudowie).
Sztolnie – poziome wyrobiska, udostępniające wykorzystywane w terenach gór-skich lub dostatecznie nachylonych, są wyrobiskami, których naturalna lub realizo-wana środkami technicznymi (głównie techniką strzelniczą) likwidacja dotyczy zwykle
jedynie początkowego, wlotowego odcinka. Dzięki temu w większości przypadków zasadnicza część wyrobiska, zlokalizowanego już w pewnej odległości od wlotu, nie ulega zawaleniu. Biorąc ponadto pod uwagę, że główne sztolnie rejonu Miedzianki i Ciechanowic (Antoinette, Einigkeit, Cupferberger i przede wszystkim „Helena”) drą-żone były w okresie XIV – pocz. XIX w., początkowo przy użyciu techniki ręcznego urabiania skał, zaś od poł. XVIII w. z niewielką pomocą materiałów wybuchowych w postaci czarnego prochu, założyć można, że znaczne ich odcinki są nadal zacho-wane w dobrym stanie. Na przykład, wlot sztolni „Miedziankowskiej” znajduje się w bezpośrednim sąsiedztwie nasypu linii kolejowej Wrocław–Jelenia Góra i wskazu-je go okresowo intensywny wypływ wody z zawalonego, początkowego odcinka wy-robiska. Uwzględniono to przy budowie linii kolejowej, wykonując pod nasypem przepust, umożliwiający swobodny odpływ.
Do najważniejszych spośród istniejących historycznie sztolni w analizowanym re-jonie zaliczyć należy z pewnością głęboką sztolnię dziedziczną „Helena”, odwadnia-jącą tereny górnicze Ciechanowic, której drążenie rozpoczęto w 1. poł. XVIII w. Za-łożona wówczas sztolnia, określana początkowo mianem Frohlicher Anblick, dała początek głównej sztolni odwadniającej tego rejonu – sztolni „Helena” (niem. Helner
Stollen). Do 1769 r. wyrobisko sztolni osiągnęło długość 240 m, zaś roboty górnicze
prowadzono w niej na głębokości 50 m poniżej powierzchni terenu (25 łatrów). W 1766 r. koncesję na prowadzenie prac w sztolni „Helena” otrzymał właściciel łu-gowni witriolu w Szklarskiej Porębie [5]. Z zachowanych dokumentów dowiadujemy się, że wyrobiska dawnych sztolni: Einigkeit, Cupferberger oraz „Helena” zostały odbudowane i ponownie udostępnione w ramach działalności powstałego w 1860 r. gwarectwa Consolidierte Kupferberger Erzbergwerke [5]. Sztolnię „Helena” udo-stępniono w ramach prac poszukiwawczych po 1945 r., a roboty w niej (oraz zwią-zanych z nią wyrobiskach dawnej kopalni Adler), prowadzono prawdopodobnie do roku 1955, kiedy w kopalni „Miedzianka” zakończono prace geologiczno-poszukiwawcze.
Wlot sztolni „Helena” zlokalizowany jest bezpośrednio nad rzeką Bóbr, w niewiel-kim wąwozie, przeciętym dziś nasypem linii kolejowej Wrocław–Jelenia Góra. Wi-doczny doskonale w terenie relikt dawnego wlotu wyrobiska zabezpieczony jest be-tonową obudową i zamknięty murowaną ścianką, zaś wypływ wody umożliwia od-powiednio umieszczona rura (rys. 7, 8).
W wyniku przeprowadzonych w 2015 r. terenowych prac badawczo-inwentaryzacyjnych stwierdzono, że właściwy wlot historycznego wyrobiska sztolni „Helena” w Ciechanowicach znajduje się powyżej betonowej konstrukcji widocznej nad brzegiem Bobru (rys. 7). Wyrobisko zostało zlikwidowane (zabezpieczone) po-przez zamknięcie jego wlotu podwójną, murowaną tamą. Tama ta została następnie zasypana poprzez wypełnienie materiałem skalnym roznosu (odkrytej części sztol-ni). Trudno określić, kiedy wykonano zamykającą wyrobisko tamę, jednak z uwagi na prowadzenie w Ciechanowicach górniczych robót poszukiwawczych w latach 40. i 50. XX w. przypuszczać należy, że tama pochodzi z 2. poł. XX w. Dostęp do wnętrza wyrobiska umożliwia jednak wyłom w tamie, którego pochodzenie łączyć należy prawdopodobnie z nielegalnymi działaniami współczesnych „poszukiwaczy skarbów”. Po przeprowadzeniu prac inwentaryzacyjnych w sztolni wyłom w tamie tymczasowo zabezpieczono stalowymi drzwiczkami i zasypano z uwagi na koniecz-ność ochrony zabytkowego wyrobiska i wymagania bezpieczeństwa, wymagane jest jednak podjęcie kompleksowych prac zabezpieczających, dotyczących sztolni i związanych z nią wyrobisk.
Rys. 7. Wlot sztolni „Helena” (fot. M. Madziarz)
Rys. 8. Zasypany wlot sztolni (widoczna rura odprowadzająca wodę sztolniową), (fot. M. Madziarz)
3.1. Stan zachowania sztolni
Zinwentaryzowany podczas przeprowadzonych prac odcinek sztolni ma długość około 100 m. Przebieg dostępnego obecnie odcinka sztolni na tle historycznych pla-nów wyrobisk górniczych przedstawiają rys. 9 i 10. Wnętrze wyrobiska oraz charak-terystyczne elementy jego obudowy ilustrują rys. 11-17. Dostępny odcinek sztolni zamyka zawał.
Rys. 9. Dostępny, początkowy odcinek sztolni „Helena” na tle mapy wyrobisk górniczych z 1. poł. XX w. (oprac. S. Kostka)
Rys. 10. Dostępny, początkowy odcinek sztolni „Helena” na tle mapy wyrobisk górniczych z XIX w. (oprac. S. Kostka)
Niezwykłym elementem, występującym w początkowym odcinku sztolni, są po-przeczne, zamykające światło wyrobiska tamy murowe, mające zlokalizowane przy spągu okno, umożliwiające swobodny odpływ wody sztolniowej. Przypuszczać nale-ży, że tamy te miały za zadanie stabilizować sztolnię na odcinku przebiegającym pod nasypem linii kolejowej Wrocław–Jelenia Góra. Jednak widoczna zła jakość ich wykonania, w połączeniu z brakiem właściwego kontaktu murów z odsłoniętymi po-wierzchniami skalnymi wyrobiska oraz częściową destrukcją, nasuwa poważne wąt-pliwości co do przenoszenia obciążeń (i stabilizacji sztolni) przez opisywane kon-strukcje.
Dostępny obecnie odcinek sztolni został dość nieudolnie zabezpieczony odcinko-wo obudową betonową, murową lub betonoodcinko-wo-murową. W odcinku sztolni za strefą tam zamykających światło wyrobiska znajdują się nieliczne pozostałości pierwotnej, drewnianej obudowy podporowej w postaci odrzwi lub pojedynczych stojaków pod-porowych.
Rys. 11. Obudowa betonowa początkowego odcinka sztolni (fot. S. Kostka)
Rys. 12. Zniszczony odcinek obudowy betonowej początkowego odcinka sztolni (fot. S. Kostka)
Rys. 13. Odcinkowe zabezpieczenie wyrobiska obudową betonowo-murową w początkowym odcinku sztolni (fot. S. Kostka)
Rys. 14. Obudowa murowa zabezpieczająca fragment prawego ociosu w początkowym odcinku sztolni (fot. S. Kostka)
Rys. 15. Odcinek sztolni pozbawiony obudowy, w tle widoczna tama murowa (fot. S. Kostka)
Rys. 17. Końcowy odcinek dostępnego obecnie fragmentu sztolni (fot. M. Madziarz)
3.2. Warunki wentylacyjne w sztolni
Jednym z najważniejszych kryteriów, decydujących o możliwości prowadzenia prac badawczo-inwentaryzacyjnych w sztolni oraz wpływających na ewentualny sposób adaptacji wyrobiska do ruchu turystycznego, są warunki wentylacyjne w sztolni, w szczególności obecność promieniotwórczego gazu radonu (występującego w znacznych ilościach w podziemnych wyrobiskach na terenie Sudetów). Parametry mikroklimatyczne w sztolni „Helena” w Ciechanowicach nie odbiegają od typowych wartości notowanych w innych podziemnych obiektach turystycznych w Sudetach. Skład gazów wewnątrz sztolni jest identyczny ze składem powietrza atmosferyczne-go, aczkolwiek bardzo słaba naturalna wentylacja grawitacyjna nie zapewnia odpo-wiednio wydajnej wymiany powietrza z atmosferą. W efekcie w ciągu kilkudziesięciu minut pobytu w sztolni „Helena” następuje wyraźny spadek zawartości tlenu oraz jednoczesny wzrost stężenia dwutlenku węgla. Stanowi to poważne zagrożenie zdrowia i życia osób, które mogłyby w tej sztolni wykonywać w przyszłości prace inwentaryzacyjno-dokumentacyjne i rewitalizacyjne. W efekcie słabej wentylacji, w atmosferze sztolni „Helena” gromadzi się także promieniotwórczy gaz radon 222Rn [8]. Zmierzone chwilowe stężenie jego aktywności dochodzi do 2208 Bq/m3, co mo-że powodować przekroczenie zalecanego średniego rocznego poziomu odniesienia, tj. 300 Bq/m3. Radon (222Rn) wraz z produktami jego rozpadu może powodować otrzymanie dawki efektywnej promieniowania jonizującego, przekraczającej 1 mSv/rok. Z przeprowadzonych pomiarów wynika, że przepływająca przez sztolnię „Helena” woda podziemna nie stanowi istotnego źródła radonu i w związku z tym nie wpływa na zwiększenie wartości dawki efektywnej promieniowania jonizującego, którą otrzymują osoby przebywające w sztolni [8].
4. Możliwości adaptacji sztolni „Helena” i związanych z nią historycznych wyrobisk górniczych do ruchu turystycznego
Zdaniem autorów, wyboru historycznych wyrobisk przeznaczonych do zaadaptowa-nia na cele podziemnej trasy turystycznej, wykorzystującej sztolnię „Helena” w Cie-chanowicach i związane z nią historyczne wyrobiska, dokonać należy w oparciu o:
1. przyjęcie odpowiednich założeń dotyczących przyszłego charakteru obiektu i sposobu jego wykorzystania, z uwzględnieniem dogodnej pod względem komunikacyjnym lokalizacji wlotu sztolni,
2. przeprowadzenie kompleksowej oceny istniejących uwarunkowań technicz-nych, środowiskowych i formalnoprawnych przeprowadzenia prac zabezpie-czających i adaptacyjnych,
3. przeprowadzenie terenowych badań archeologiczno-górniczych, w tym szczególnie oceny stanu zachowania, oryginalności i wartości zabytkowej poszczególnych obiektów pogórniczych,
4. przeprowadzenie analizy materiałów historycznych (kwerendy archiwalnej). Istotnym czynnikiem ryzyka przy tego rodzaju wyborze jest brak informacji doty-czących stanu zachowania dawnych wyrobisk, wynikający z utrudnienia lub braku dostępu do nich, w wyniku działania czynników naturalnych lub antropogenicznych (taka sytuacja ma miejsce w przypadku sztolni „Helena”, gdzie dostępny jest jedynie początkowy, kilkudziesięciometrowy odcinek wyrobiska).
Ponadto, z uwagi na zasadniczy przedmiot projektu, tj. obiekty i tereny pogórni-cze w Ciechanowicach, gdzie roboty zakończono właściwie jeszpogórni-cze przez 1945 r., a które z uwagi na przyłączenie ziem Dolnego Śląska do Polski dopiero po zakoń-czeniu II wojny światowej, nie stanowią w rozumieniu prawa zlikwidowanych lub likwidowanych zakładów górniczych, formalnoprawne aspekty realizacji prac adap-tacyjnych stają się niezwykle złożone, niejednoznaczne i niezwykle trudne w sforma-lizowaniu.
Przeprowadzony w sposób kompleksowy projekt o tym charakterze powinien łą-czyć interdyscyplinarne prace naukowo-badawcze z działaniami, obejmującymi spe-cjalistyczne prace projektowe oraz wykonanie robót zabezpieczających, rekultywa-cyjnych i adaptarekultywa-cyjnych w obiektach oraz na terenach pogórniczych o istotnej war-tości historycznej i określonych walorach środowiskowych. Przeprowadzenie inter-dyscyplinarnych prac naukowo-badawczych stanowić powinno podstawę realizacji utylitarnych celów zadania.
Projekt taki obejmować powinien dwa podstawowe obszary działań: 1. interdyscyplinarne prace naukowo-badawcze,
2. prace wdrożeniowe, obejmujące: – prace projektowe,
– wykonanie robót zabezpieczających, rekultywacyjnych i adaptacyjnych na terenach i w obiektach pogórniczych.
W oparciu o wyniki przeprowadzonych interdyscyplinarnych prac naukowo-badawczych konieczna będzie klasyfikacja obiektów górniczego dziedzictwa prze-mysłu i techniki, tj. sztolni „Helena” i związanych z nią wyrobisk powierzchniowych i podziemnych, w zależności od ich rodzaju, wartości historycznej, oryginalności (na-ruszenia stanu pierwotnego w wyniku robót poszukiwawczych prowadzonych w XX w.), ogólnego stanu zachowania oraz zagrożeń, których źródło stanowią (lub mogą stanowić w miarę postępującej degradacji). Ocena ta będzie podstawą decyzji dotyczących dalszego postępowania z poszczególnymi obiektami, tj. konieczności
ich całkowitej lub częściowej likwidacji, zabezpieczenia i ochrony lub (w wybranych przypadkach) podjęcia dalszych prac, mających na celu adaptację historycznych wyrobisk do celów edukacyjnych i rekreacyjnych (obszar turystyki).
Interdyscyplinarne prace naukowo-badawcze obejmować powinny:
1. analizę wartości historycznej obiektów pogórniczych (w oparciu o dostępne materiały archiwalne – w tym źródłowe, publikacje i zbiory muzealne), 2. badania górniczo-archeologiczne reliktów dawnych robót górniczych, z
wy-korzystaniem zaawansowanych metod poszukiwania nieznanych wyrobisk podziemnych oraz dendrochronologicznej metody datowania artefaktów, 3. analizę podstawowych elementów środowiska, wraz z analizą
przewidywa-nego wpływu realizacji planowanych prac,
4. analizę stanu przekształcenia i zagrożenia środowiska, z uwzględnieniem rodzajów zalegających w wyrobiskach odpadów oraz skażenia gleb i wód (wykorzystywanie reliktów dawnych wyrobisk jako nielegalnych składowisk odpadów ma charakter masowy),
5. analizę warunków geologicznych i hydrogeologicznych,
6. analizę możliwości i istniejących uwarunkowań adaptacji wybranych, histo-rycznych wyrobisk na potrzeby podziemnej trasy turystycznej, w tym: – analizę i ocenę stateczności wyrobisk (analiza geomechaniczna),
– analizę technicznych możliwości i warunków przewietrzania zespołu wy-robisk planowanych do udostępnienia turystycznego,
– analizę technicznych możliwości odprowadzenia wód kopalnianych z wy-robisk projektowanej podziemnej trasy turystycznej do cieków powierzch-niowych (ze szczególnym uwzględnieniem oddziaływania na środowisko), 7. analizę uwarunkowań formalnoprawnych prowadzenia prac
zabezpieczają-cych, rekultywacyjnych i adaptacyjnych w obiektach i na terenach pogórni-czych.
Prace wdrożeniowe obejmować powinny:
1. opracowanie projektu rekultywacji obiektów i terenów pogórniczych (stano-wiska dawnych robót górniczych, związane są z terenami zdegradowanymi działalnością wydobywczą lub nielegalnym składowaniem odpadów),
2. opracowanie wielobranżowego projektu adaptacji wybranych, historycznych wyrobisk podziemnych do celów turystycznych (z uwzględnieniem ich prze-budowy, zabezpieczenia i oprze-budowy, wentylacji, odwadniania, oświetlenia, monitorowania oraz organizacji planowanego ruchu turystycznego),
3. opracowanie wielobranżowego projektu architektonicznego i budowlanego infrastruktury powierzchniowej podziemnej trasy turystycznej,
4. opracowanie projektu organizacji ruchu turystycznego – szczególnie w przypadku gdy przedmiotem zainteresowania zwiedzających może być kilka (lub więcej) obiektów pogórniczych przeznaczonych do zwiedzania – wytyczenie przebiegu trasy w oparciu o wyniki analiz historycznych, badań archeologiczno-górniczych i analiz środowiskowych (ze szczególnym uwzględnieniem złożonych zagadnień formalnoprawnych i własnościowych, dotyczących obiektów i terenów pogórniczych),
5. wykonanie prac zabezpieczających, rekultywacyjnych oraz adaptację wy-branych obiektów pogórniczych do celów turystycznych.
Obszar prac wdrożeniowych powinien być ściśle związany z obszarem interdy-scyplinarnych prac naukowo-badawczych, przede wszystkim w zakresie projekto-wania prac zabezpieczających, rekultywacyjnych i adaptacyjnych. Niezbędne będzie rozwiązanie szeregu specyficznych problemów technicznych, środowiskowych i formalnoprawnych, wynikających z projektowanych prac w obiektach zabytkowych (historyczne wyrobiska lub inne obiekty pogórnicze), o niejasnym statusie prawnym, w warunkach rygorystycznych uwarunkowań środowiskowych.
Wykorzystanie metod badań archeologicznych (w połączeniu z nadzorem nad pracami terenowymi) chroni wartość zabytkową pozostałości dawnych robót górni-czych i umożliwia uzyskanie wielu cennych informacji o badanych obiektach (np. ich datowanie, szczególnie w przypadku braku informacji źródłowych o badanych relik-tach). Ma to kluczowe znaczenie w przypadku projektowania (i późniejszego wyko-nawstwa) robót zabezpieczających, rewitalizacyjnych i adaptacyjnych, w wyniku któ-rych mogłaby nastąpić częściowa lub całkowita utrata wartości zabytkowej górni-czego dziedzictwa przemysłu i techniki objętego projektem jako skutek nadmiernej ingerencji w jego stan oryginalny. Konieczne będzie uzyskanie zgody konserwatora zabytków i wyznaczenie stałego nadzoru archeologicznego nad projektowanymi pracami.
Z uwagi na lokalizację stanowisk dawnych robót górniczych w Ciechanowicach w obszarach górskich lub podgórskich o wysokich walorach środowiskowych oraz dla zapewnienia rzeczywistej ochrony środowiska (w trakcie realizacji i po zakoń-czeniu planowanych prac), podjęte zostać powinny odpowiednie działania zapobie-gawcze, m.in. wyznaczony stały nadzór: chiropterologiczny (nad siedliskami nieto-perzy w wyrobiskach podziemnych). Uwarunkowania środowiskowe, związane z występowaniem licznych populacji nietoperzy w obiektach podziemnych, narzuca-ją poważne ograniczenia dla realizacji tego rodzaju prac.
Po udostępnieniu sztolni „Helena” (i wybranych wyrobisk z nią związanych) ko-nieczne będzie przeprowadzenie szczegółowej analizy i oceny istniejących uwarun-kowań utworzenia planowanej podziemnej trasy turystycznej oraz technicznych możliwości przeprowadzenia koniecznych prac zabezpieczających i adaptacyjnych, w tym:
1. analizy i oceny stateczności historycznych wyrobisk,
2. analizy warunków przewietrzania zespołu wyrobisk udostępnionych do zwiedzania,
3. analizy możliwości odprowadzenia wód z zespołu historycznych wyrobisk planowanej, podziemnej trasy turystycznej do cieków powierzchniowych. Analiza stateczności historycznych wyrobisk planowanej, podziemnej trasy tury-stycznej obejmować powinna:
1. przeprowadzenie wizualnej oceny stanu historycznego wyrobisk, 2. opracowanie dokumentacji geodezyjnej wyrobisk,
3. pobór prób do laboratoryjnych badań parametrów geomechanicznych skał, 4. przeprowadzenie badań laboratoryjnych i określenie parametrów
wytrzyma-łościowo-odkształceniowych skał,
5. określenie wartości stałych materiałowych dla wytrzymałościowych modeli masywu skalnego,
6. ocenę stateczności stropów i ociosów przedmiotowych wyrobisk (np. za pomocą symulacji numerycznych).
Szczegółowej analizie poddać należy: przewidywane skutki dla środowiska w przypadku braku podjęcia działań objętych projektem, przewidywane oddziaływa-nie na środowisko w poszczególnych etapach realizacji projektu, kooddziaływa-nieczne działa-nia zapobiegawcze, ograniczające lub kompensujące oddziaływanie projektu na środowisko, w tym szczególnie na obszary NATURA 2000, jak też potrzeby w za-kresie monitoringu środowiska w okresach budowy i użytkowania przedsięwzięcia.
Konieczne będzie przeprowadzenie analizy stanu przekształcenia i zagrożenia środowiska na objętym projektem terenie. Na potrzeby realizacji projektu przepro-wadzone zostać będą musiały badania stanu zanieczyszczenia terenów i obiektów pogórniczych, uwzględniające szczegółowe badania laboratoryjne wód i gleb oraz bilans odpadów zalegających na terenie objętym przyszłym projektem.
Analiza formalnoprawnych uwarunkowań projektowanych prac dla udostępnienia sztolni „Helena” do ruchu turystycznego wymagać będzie współpracy z wieloma in-stytucjami, pośród których podstawowe znaczenie mieć będą:
Dolnośląski Wojewódzki Konserwator Zabytków we Wrocławiu, Regionalna Dyrekcja Ochrony Środowiska we Wrocławiu, Regionalny Konserwator Przyrody we Wrocławiu,
Regionalny Zarząd Gospodarki Wodnej we Wrocławiu, Regionalna Dyrekcja Lasów Państwowych we Wrocławiu, Okręgowy Urząd Górniczy we Wrocławiu,
Urząd Gminy Marciszów, właściwe starostwo powiatowe
oraz, co istotne, Polskie Koleje Państwowe, ponieważ sztolnia przebiega na niewiel-kiej głębokości pod nasypem intensywnie eksploatowanej linii kolejowej Wrocław– Jelenia Góra i jakiekolwiek prace w tym odcinku sztolni (oraz w sąsiedztwie nasypu) muszą bezwzględnie uzyskać akceptację odpowiednich organów PKP.
Koncepcja programowo-przestrzenna i projekty techniczne, opracowane dla po-trzeb projektu, rozwiązywać powinny zagadnienia zabezpieczenia, rekultywacji oraz zagospodarowania obiektów i terenów pogórniczych w sposób zindywidualizowany dla każdego obiektu i terenu, z wykorzystaniem najlepszych doświadczeń krajowych i zagranicznych. W projektowaniu i wykonawstwie powinny zostać uwzględnione takie elementy, jak: stopień przekształcenia terenu, jego wartości przyrodnicze, ce-chy hydrogeologiczne i geotechniczne oraz szereg innych uwarunkowań. Powinna zostać zachowana zasada spójności projektowania, niezbędna do uzyskania zamie-rzonego celu na obszarze występowania historycznych obiektów pogórniczych, po-łożonych w obszarze o wysokich walorach krajobrazowych oraz przyrodniczych. Obiekty pogórnicze powinny zostać właściwie zabezpieczone, częściowo odbudo-wane i w pełni przygotoodbudo-wane do wymagań ruchu turystycznego.
Złożone problemy dotyczące znalezienia właściwych sposobów zabezpieczenia i adaptacji historycznych wyrobisk na cel podziemnej trasy turystycznej powinny zo-stać rozwiązane poprzez opracowanie zindywidualizowanych rozwiązań projekto-wych dla poszczególnych elementów prac adaptacyjnych, w tym m.in. indywidual-nych projektów obudowy dla poszczególindywidual-nych odcinków dawindywidual-nych wyrobisk (prawdo-podobnie o znacznym zróżnicowaniu kształtu i wymiarów przekroju poprzecznego oraz lokalnych warunków geologiczno-górniczych). Pomimo indywidualizacji rozwią-zań projektowych zachowana zostać powinna zasada spójności projektowania, nie-zbędna dla uzyskania zamierzonego celu, tj. utrzymania historycznego charakteru udostępnianych do zwiedzania wyrobisk podziemnych.
Głównym założeniem, przyjętym w projektowaniu, powinna być jak najmniejsza ingerencja w oryginalny stan zachowania reliktów dawnego górnictwa i otaczającego je terenu. Należy pamiętać, że zasadniczym celem będzie udostępnienie zwiedzają-cym pozostałości dawnych robót górniczych w formie jak najbardziej zbliżonej do pierwotnej – z okresu XVIII-XIX w. Główną atrakcją, a zarazem punktem wyjścio-wym do ewentualnego dalszego zwiedzania innych obiektów powierzchniowych bę-dzie pobę-dziemna trasa turystyczna „Dziedziczna sztolnia odwadniająca Helena” w Ciechanowicach, w sąsiedztwie której zlokalizowany zostanie parking i podsta-wowa infrastruktura powierzchniowa dla obsługi zwiedzających.
W przypadku podjęcia decyzji o wytyczeniu ścieżki powierzchniowej prezentują-cej liczne pozostałości dawnych robót górniczych w Ciechanowicach (i ewentualnie Miedziance) przy tyczeniu przebiegu ścieżki należało będzie kierować się następu-jącymi kryteriami warunkunastępu-jącymi, że projektowana ścieżka znajdzie uznanie wśród turystów (oraz lokalnej społeczności) i właściwie będzie odgrywać swoją rolę:
położeniem, atrakcyjnością i stanem obiektów pogórniczych udostępnianych na ścieżce,
atrakcyjnością krajobrazową, przyrodniczą i turystyczną,
jakością środowiska, możliwością przeprowadzenia rekultywacji obiektów zdegradowanych,
dostępnością komunikacyjną początku i końca szlaku, zwłaszcza zaś pro-jektowanej podziemnej trasy turystycznej, jak i jej punktów pośrednich (moż-liwość pokonywania szlaku w odcinkach),
możliwością stworzenia ze ścieżki lokalnego produktu turystycznego – ścieżce turystyczno-dydaktycznej towarzyszy mała struktura wypoczynko-wa, obejmująca miejsca odpoczynku, wiaty, miejsca umożliwiające bez-pieczne palenie ognisk oraz struktura edukacyjna – obejmująca tablice in-formacyjne, mapy, przewodniki i foldery itp.,
możliwością znalezienia noclegu w rejonie ścieżki – istnieniem pól biwako-wych, gospodarstw agroturystycznych, miejsc noclegobiwako-wych, campingów (umożliwienie turystom noclegu pozwala na ich zatrzymanie tym rejonie, a co za tym idzie – zaoferowanie szeregu dodatkowych usług).
Podsumowanie
Sztolnia „Helena” wraz z powiązanymi z nią historycznymi wyrobiskami oraz liczny-mi reliktaliczny-mi dawnych robót górniczych w sąsiedniej Miedziance stanowią niezwykle cenny z punktu widzenia dziedzictwa górniczego zespół historycznych obiektów. Obecnie wyrobisko sztolni jest niedostępne, zaś inne pozostałości historycznej dzia-łalności górniczej ulegają systematycznej destrukcji w wyniku oddziaływania czynni-ków naturalnych oraz antropogenicznych. Podobnie jak w przypadku szeregu innych stanowisk dawnych robót poszukiwawczych i eksploatacyjnych, relikty wyrobisk sta-nowią przede wszystkim miejsca nielegalnego składowania różnego rodzaju odpa-dów. Istniejąca sytuacja wymaga podjęcia natychmiastowych działań, mających na celu zarówno ochronę środowiska, zanieczyszczonego w wyniku nielegalnego skła-dowania odpadów (w tym również niebezpiecznych), usunięcie zagrożeń dla ludzi i zwierząt związanych z niezabezpieczonymi pozostałościami dawnych wyrobisk, jak i ochronę cennych obiektów dziedzictwa górniczego.
Z uwagi na dużą atrakcyjność celowe wydaje się przeprowadzenie adaptacji wy-branych wyrobisk podziemnych – przede wszystkim fragmentu sztolni „Helena” – do ruchu turystycznego jako trasy podziemnej.
Proponuje się oczyszczenie i konieczną przebudowę historycznego wyrobiska sztolni na odcinku od wlotu nad brzegiem rzeki Bóbr do połączenia z szybem Neu
Adler (obecnie zasypanym). Umożliwi to obiegową organizację ruchu turystycznego
– z wejściem poprzez sztolnię i wyjściem przez szyb.
Istotnym problemem formalnym i technicznym, dotyczącym przebudowy i udo-stępnienia sztolni do zwiedzania, może być fakt, że wyrobisko na początkowym od-cinku przebiega pod nasypem linii kolejowej Wrocław–Jelenia Góra, na której ruch jest intensywny. Należy jednak pamiętać, że wymienioną linię kolejową wybudowa-no w 2. poł. XIX w. nad istniejącym już od prawie 100 lat wyrobiskiem sztolni, zaś podczas przeprowadzonego w ramach przedkładanej pracy wstępnego rozpoznania wyrobiska nie stwierdzono destrukcyjnego oddziaływania ruchu pociągów na stan sztolni.
Oczyszczenie obiektów i terenów pogórniczych związanych ze sztolnią „Helena” w Ciechanowicach z zalegających w nich różnego rodzaju odpadów, a następnie przeprowadzenie niezbędnych prac zabezpieczających, rekultywacji i zagospodaro-wania powinno zaowocować wymierną poprawą stanu środowiska na terenach dawnych robót górniczych położonych w gminie Marciszów, gdzie na przestrzeni kilku wieków lat prowadzono okresowo intensywne roboty poszukiwawcze i eksploa-tacyjne.
Techniczna i biologiczna rekultywacja szeregu obiektów i terenów pogórniczych przeprowadzona powinna zostać w kierunku znaczącej poprawy stanu środowiska oraz uzyskania nowych wartości rzeczowych w postaci trasy turystycznej, spełniają-cej również funkcję dydaktyczną. Przywrócona zostanie równowaga środowiskowa, zaburzona w wyniku prowadzonych niegdyś robót górniczych, niewłaściwej likwidacji obiektów pogórniczych (w zasadzie jej braku) oraz późniejszego zanieczyszczenia zapadlisk i wyrobisk porzuconymi odpadami.
Ostatecznym, utylitarnym efektem realizacji projektu o istotnym znaczeniu edu-kacyjnym i rekreacyjnym będzie podziemna trasa turystyczna „Dziedziczna sztolnia odwadniająca Helena” w Ciechanowicach oraz być może wiodąca po powierzchni terenu ścieżka turystyczna. Ścieżka taka umożliwiać będzie zapoznanie się z histo-rią oraz pozostałościami dawnej eksploatacji kruszców w jednym z najważniejszych historycznych ośrodków górnictwa i metalurgii rud miedzi na obecnym terytorium Polski (i Europy). Jej największą atrakcją będzie podziemna trasa turystyczna, pro-wadząca wyrobiskami, z XVIII – 1. poł. XIX w.
Warto przypomnieć, że w ramach wcześniejszych prac dotyczących obiektów i terenów pogórniczych na obszarze Dolnego Śląska w KGHM CUPRUM Sp. z o.o. CBR, na zlecenie KGHM Polska Miedź S.A., zaprojektowana została ścieżka tury-styczno-dydaktyczna Od Cuprifodina in montibus po kopalnię rud uranu w okolicach Miedzianki i Ciechanowic [3]. Ze względu na przewidywaną atrakcyjność podziem-nej trasy turystyczpodziem-nej w sztolni „Helena” wskazane jest zlokalizowanie punktu po-czątkowego takiej ścieżki w Ciechanowicach – korzystne uwarunkowania komunika-cyjne stwarza istnienie przystanku PKP w Ciechanowicach, w niewielkiej odległości od miejsca lokalizacji projektowanej trasy podziemnej.
Korzystne uwarunkowania dla organizacji ruchu turystycznego w oparciu o histo-ryczne wyrobiska górnicze w Ciechanowicach stwarza również zrealizowany już pro-jekt „Geostrada Sudecka”. W latach 2008-2011 na zlecenie Ministerstwa Środowi-ska, przy finansowaniu przez Narodowy Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej, Katedra Geologii Ogólnej i Geoturystyki Akademii Górniczo-Hutniczej we współpracy z Oddziałem Dolnośląskim Państwowego Instytutu Geologicznego – Państwowego Instytutu Badawczego oraz Uniwersytetem Wrocławskim realizowa-ła projekt „Geostrada Sudecka – studium geologiczno-krajobrazowe z inwentaryza-cją obiektów dziedzictwa przyrody nieożywionej”. W wyniku przeprowadzonych prac opracowano projekt geoturystycznej trasy tzw. Geostrady Sudeckiej, przebiegający wzdłuż Sudetów. Dla rejonu Ciechanowic wykonana została w 2012 r. „Mapa geolo-giczno-turystyczna Geostrady Sudeckiej” w skali 1:25000, arkusz: M-33-44-B-d (Janowice Wielkie).
Z potencjalną realizacją projektu dotyczącego udostępnienia do ruchu turystycz-nego sztolni „Helena” i związanych z nią obiektów wiązać się będzie szereg mie-rzalnych oraz niemiemie-rzalnych utylitarnych korzyści. Pośród nich, jako szczególnie istotne, podkreślić należy:
1. korzyści z rekultywacji – przywrócenie i ochrona równowagi przyrodniczej na obszarze objętym projektem, zachwianej zarówno w wyniku prowadzenia wieloletniej działalności górniczej i przeróbczej, jak i późniejszego zaśmie-cania wyrobisk odpadami bytowymi, powinny nastąpić w wyniku realizacji właściwych działań rekultywacyjnych i przywrócenia równowagi pomiędzy człowiekiem oraz składnikami przyrody żywej i nieożywionej na obszarze projektu,
2. korzyści turystyczne – nastąpi przywrócenie terenów pokopalnianych śro-dowisku naturalnemu w stanie nadającym się do wypoczynkowego i tury-stycznego wykorzystania, a tym samym zwiększenie ich atrakcyjności go-spodarczej i społecznej – w wyniku tego nastąpi zwiększenie potencjału tu-rystycznego gminy, a tym samym zwiększenie atrakcyjności inwestycyjnej regionu, nastąpi rozwój infrastruktury noclegowo-gastronomicznej, przyczy-niając się tym samym do wzrostu zamożności mieszkańców, a większe wpływy do budżetu gminy pozwolą na zwiększenie inwestycji w gminie, 3. korzyści, wynikające z zachowania wartości historycznej obiektów
górni-czych: poznawcze – zagospodarowanie geoturystyczne naziemnych i pod-ziemnych zabytków górniczych stworzy niepowtarzalną szansę na ich za-chowanie i przekazanie przyszłym pokoleniom (projektowana trasa będzie atrakcyjna z dydaktycznego i poznawczego punktu widzenia), dydaktyczne – edukacyjna wartość pozostałości dawnych robót górniczych jest szczegól-nie ważna w aspekcie uświadamiania znaczenia eksploatacji kopalin dla rozwoju cywilizacji, techniki i kultury społeczeństw,
4. korzyści, wynikające z likwidacji zagrożeń tworzonych przez obiekty pogór-nicze – jednym z głównych, utylitarnych celów projektu powinno być odpo-wiednie zabezpieczenie obiektów pogórniczych, ponieważ pozostałości dawnych wyrobisk nie zostały uprzednio właściwie zlikwidowane i stwarzały zagrożenie dla ludzi oraz zwierząt.
Zakłada się, że podstawowymi rezultatami realizacji projektu będą:
1. identyfikacja i szczegółowe rozpoznanie stanowisk dawnego górnictwa kruszców o dużej wartości historycznej i zabytkowej,
2. ochrona cennych, z historycznego punktu widzenia, stanowisk dawnych ro-bót górniczych z okresu XVIII-XIX w.,
3. zdecydowana poprawa stanu środowiska naturalnego oraz bezpieczeństwa (zwłaszcza ludzi i zwierząt), wynikająca z usunięcia zagrożeń związanych z obiektami i terenami pogórniczymi, a następnie przeprowadzenia ich re-kultywacji,
4. zwiększenie walorów turystycznych gminy Marciszów poprzez utworzenie podziemnej trasy turystycznej „Dziedziczna sztolnia odwadniająca Helena” w Ciechanowicach i ewentualnie turystyczno-edukacyjnej ścieżki po-wierzchniowej, łączącej liczne stanowiska dawnych robót górniczych w oko-licach Ciechanowic i Miedzianki, a co za tym idzie – rozwój ruchu turystycz-nego i związanych z jego obsługą usług.
Autorzy składają podziękowania zespołowi speleologów pod kierownictwem Szymona Kostki, w składzie M. Jóźków, R. Nowakowski, W. Miśta i P. Miśta, za pro-fesjonalne wsparcie w pracach inwentaryzacyjnych przeprowadzonych w historycz-nych wyrobiskach.
Bibliografia
[1] Dziekoński T, 1972, Wydobywanie i metalurgia kruszców na Dolnym Śląsku od XIII do połowy XX w., Wydawnictwo PAN.
[2] Kobylańska M., Mickiewicz A., Zielińska A., 2011, The concept of new geotouristic route in Miedzianka and Ciechanowice area, 11. ALTBERGBAU – KOLLOQUIUM Und 7 Konferenz Erbe und Geschichte des Bergbaus, Essen, VGE, Verlag Glückauf Essen, November 2011.
[3] Koncepcja zagospodarowania wybranych obiektów pogórniczych na terenie Zagłębia Miedziowego – Etap I, wrzesień 2010, KGHM CUPRUM Sp. z o.o. CBR, Wrocław, niepublikowana.
[4] Madziarz M., 2012, Zadania i znaczenie sztolni w historycznej eksploatacji górniczej na przykładzie zachowanych wyrobisk dawnego górnictwa rud cyny i kobaltu okolic Gierczyna, [w:] P.P. Zagożdżon i M. Madziarz (red.), Dzieje górnictwa – element euro-pejskiego dziedzictwa kultury, tom IV, Wrocław.
[5] Madziarz M., 2010, „Cuprifodina in montibus” o historii i pozostałościach dawnych ro-bót górniczych w rejonie Miedzianki – miasta zrodzonego i unicestwionego przez gór-nictwo, [w:] P.P. Zagożdżon i M. Madziarz (red.), Dzieje górnictwa – element europej-skiego dziedzictwa kultury, tom 3, Wrocław.
[6] Praca zbiorowa, 1959, Ocena uranonośności Sudetów, Zakłady Przemysłowe R-1, Kowary, niepublikowana.
[7] Praca zbiorowa, 1961, Zarys dziejów górnictwa na ziemiach polskich, Wydawnictwo Górniczo-Hutnicze, Katowice.
[8] Przylibski T. i inni., 2015, Ocena zagrożenia występowaniem promieniotwórczego ga-zu radonu 222Rn w wybranych wyrobiskach podziemnych historycznych kopalń rud na obszarze Sudetów, Wydział Geoinżynierii, Górnictwa i Geologii Politechniki Wrocław-skiej, Raport, Wrocław.
[9] Stolarczyk T., 2009, Górnictwo rud metali nieżelaznych na Dolnym Śląsku od XIII do początku XVII w. Uniwersytet Wrocławski, Wrocław.
[10] Szałamacha J., 1959, Szczegółowa Mapa Geologiczna Sudetów, Ark. Janowice Wiel-kie, Wyd. Geol., Warszawa.
