Piotr Kowolik
Warsztat pracy nauczyciela początku
XXI stulecia
Nauczyciel i Szkoła 1-2 (30-31), 216-228
2006
Warsztat pracy nauczyciela początku
XXI stulecia
Podejm ując teoretyczne rozw ażania dotyczące w arsztatu pracy nauczyciela m ożna zauw ażyć, że m im o dużej ilości literatury pedeutologicznej, w dziedzinie organizacji jeg o pracy sporo jeszcze znaków zapytania. Poszukując odpow iedzi na pytanie, co m ieści się pod pojęciem w arsztat, znajdow ano takie określenia jak: w arsztat nauczyciela; pracy zaw odow ej nauczyciela; pedagogiczny; m etodyczny, sam okształceniow y, badaw czy, osobisty nauczyciela, baza m aterialna, stanow isko pracy. Bardzo często term inów tych używ a się zam iennie. Brak w tej spraw ie pew nej ścisłości i jednoznaczności pojęciowej.
W arsztat pracy nauczyciela powinien opierać się na aktualnych założeniach teorii i praktyki pedagogicznej oraz ułatwiać realizację własnej autorskiej koncepcji programowej, a co za tym idzie rozwój zaw odowy nauczyciela. Tylko dzięki pracy samokształceniowej indywidualnej i kierowanej nauczyciela w jego procesie zaw odow ym (wiedza, umiejętności, doświadczenie, różne formy kursowe (studia podyplom owe) w arsztat ten doskonali się.
Praca nauczyciela w szkole, metody i formy, które stosuje, osiągane wyniki są w ogrom nym stopniu uw arunkowane przez warunki pracy jakie szkoła mu zaofe rowała. N a warunki pracy składa się wiele czynników. Jednym z nich je st w arsztat pracy nauczyciela. M ożna przyjąć, że jest to zespół tych przedm iotów i urządzeń, metod, w zorów i um iejętności działania pedagogicznego, które um ożliw iają nau czycielowi tw orzenie optym alnych warunków do realizowania dydaktycznych i wychowaw czych celów szkoły. N ie jest on jednak wykorzystywany w całości na każdej lekcji i w każdym momencie. U zależnione to jest m.in. od realizacji celów poznawczych, kształcących i w ychowawczych.
W pracy szkoły m o że m y w yróżnić następujące rodzaje w arsztatów :
bezpośredni warsztat ucznia (czyli to w szystko czym uczeń może i powinien m anipulow ać, by wykonać przewidziane program em poszczególnych przed m iotów nauczania: doświadczenia, eksperymenty, badania itp.);
warsztat nauczyciela, który służy potrzebom ucznia (tj. w yposażenie, np. praco wni, klasopracowni. N ależą tutaj różnorodne narzędzia do techniki, plastyki; środki techniczne, pom oce, dzięki którym nauczyciel m oże oddziaływ ać na w yobraźnię, organizow ać zam ierzone sytuacje dydaktyczno-w ychow aw cze, P io tr K o w o lik
Warsztat pracy nauczyciela początku XXI stulecia 2 1 7
przekazyw ać odpow iedni zasób wiedzy, w yjaśniać nurtujące problem y i spraw dzać jak o ść pracy);
w arsztat nauczyciela dla jeg o w łasnego doskonalenia (gdzie pow inny się znajdow ać środki dydaktyczne, np. narzędzia do przygotow ania materiałów dydaktycznych dla uczniów typu: stempel, ksero; literatura (podręczny księgozbiór).
Pojęcie w arsztatu pracy odnosi się do wszelkiej działalności zorganizowanej człow ieka. Słow nik ję z y k a polskiego podaje następującą definicję: Warsztat -
urządzenie (lub zesp ó l urządzeń) ręczne lub mechaniczne, na którym wykonuje się określone p ra ce rzem ieślnicze albo techniczne.
Jak widać, pojęcie "warsztat pracy zawodowej" bywa utożsamiane z pojęciem "stanowisko pracy", co prowadzi do nieporozumień, gdyż stanowisko - to głównie pomieszczenie wraz z bazą materialną, wyposażeniem i narzędziami koniecznymi do w ykonania określonych zadań. Jest to definicja niepełna. Według R. Kowalczuka
„Warsztat p racy zawodowej obejmuje organizację zewnętrznych (materialnych) warunków p ra cy oraz organizację wewnętrznych (psychospołecznych) warunków niezbędnych do projektow ania i kompleksowego wykonania zaprojektowanych zadań lub przedsięw zięć szerszych”.
W Vademecum m łodego nauczyciela znajduje się następujące określenie: Przez
w arsztat p ra c y rozum iem y zesp ó l elem entów składających się na wyposażenie zew nętrzne i w ewnętrzne nauczyciela.
E. Stucki podaje, że p rze z w arsztat p ra cy rozumie się na ogół zespól m etod
i fo r m treściowych i organizacyjnych stosow anych p rze z nauczyciela w procesie dydaktyczno-w ychow awczym oraz w arunki techniczne um ożliwiające optym alne sterow anie tym procesem , a więc p rzede wszystkim odpowiednie klasy - pracow nie czy p ra co w n ie w yposażone w pom oce i środki dydaktyczne.
Z daniem E. Zycha pod nazw ą „w arsztat p ra cy zaw odow ej nauczyciela"
będziem y rozum ieli szkolę wraz ze wszystkim i urządzeniami, technikam i p ra cy i innym i ele-m entam i, którym i posługują się nauczyciele podczas w ykonywania swoich zadań pedagogicznych. D otyczy to zarówno czynników materialnych, ja k i osobowych, które bezpośrednio lub pośrednio są wykorzystywane w procesie działań dydaktyczno-w ychow awczych. Zespól tych elem entów m ożna podzielić na dwie kategorie. D o p ierw szej z nich należy zaliczyć p rzede wszystkim urządzenia szkolne, które nauczyciele wykorzystują do wspom agania sw oich oddziaływań na uczniów. D o drugiej zaś w szystkie informacje, symbole, idee, system y pojęciowe, system y um iejętności i system y wartości lub też ogólniej stru ktu iy poznawcze, czynnościowe, m otyw acyjne i obejm ujące ogólny poziom świadom ości. W śród tych kategorii m ieszczą się także czynniki warunkujące organizacje życia wewnątrz szkól".
21 8 Nauczyciel i Szkoła 1 -2 2006
Jak w ynika z podanych definicji w arsztat pracy nauczyciela obejm uje dwa bloki czynników :
a) m aterialne środowisko dydaktyczno-w ychow aw cze, b) czynniki osobow e w arunkujące przebieg pracy.
P ierw szy z w y m ien io n y ch bloków : m aterialn e środow isko dy d ak ty czn o - w y ch o w aw cze w sp o m ag a p ro ces n au czan ia p o p rzez d o starczan ie n au c z y cielo m p rzed m io tó w i urząd zeń , których u ży cie p o zw ala ak ty w izo w ać d z ia łaln o ść p o z n a w c z ą uczniów . M ożna tu w ym ienić, np. k laso p raco w n ię w raz z w y p o sażen iem czy b ib lio tek ę, itp.
C harakteryzując drugi blok czynników, czyli czynniki osobow e należy zw rócić uwagę na w iedzę nauczyciela i stopień jej zinstrum entalizow ania, um iejętności dydaktyczno-w ychow aw cze, postaw y zawodowe.
Warsztat pracy pow staje w ciągu kilku lat pracy, a przez następne byw a dosko nalony, tzn. rozszerzony, uzupełniony, w zbogacony i m odernizow any.
Pojęcie w arsztat w języ k u polskim ma wiele znaczeń. W arsztat - etym ologicznie termin pochodzenia niem ieckiego W erkstadt, co znaczy pracow nia; W erk - praca, w irken - działać (z grec. Ergon, dzieło); sztat, stat, od niem . Stätte, co oznacza miejsce.
Np. cncyklopediapodaje: " Warsztat 1 .urządzenie lub zespółurządzeń składających się na indywidualne stanowisko robocze, np. stolarski, tkacki 2. zespół stanowisk roboczych o jednakow ym lub zblizonym charakterze, w ydzielonych w jednostkę produkcyjną typu rzem ieślmiczego".
W języ k u potocznym często używ a się zam iennie pojęć w arsztat - stanow isko (robocze) inaczej stanow isko pracy, czyli najm niejsza kom órka organizacyjna, m iejsce pracy, część pow ierzchni produkcyjnej zajm ow ana lub obsługiw ana przez pracow nika w celu jednorazow ego lub ciągłego w ykony w ania w yznaczonej mu pracy; rzadziej w sensie um iejętności w arsztatow ych. W arsztat zaw sze ukierunkow any je st na działalność profesjonalną.
W arsztat pracy nauczyciela je s t uw arunkow any następującym i czynnikam i:
pedagogicznymi ( dotyczącymi stylu pracy nauczyciela, metod i form, mentalno
ści zawodowej. Inaczej mówiąc doskonalenie warsztatu to doskonalenie własnego systemu pracy pedagogicznej. Czynnikiem, od którego w głównej mierze zależy rozwój warsztatu pracy dydaktycznej jest sam nauczyciel twórczy - nowator);
osobowymi ( polegającymi na wykorzystaniu pozytywnych cech nauczyciela
takich jak: pracowitość, dokładność, systematyczność, wytrwałość, obowiązko wość - czyli pełne wykorzystanie walorów osobowościowych);
prakseologicznymi (poszukuje najszerszych uzgodnień wszelkich form świado
Warsztat pracy nauczyciela początku XXI stulecia 219 ekonom iczności, dokładności, korzystności. W obecnym system ie eduka cyjnym nauczyciel w ystępuje w roli bezpośredniego organizatora własnej pracy. Z najom ość uw arunkow ań organizacji działań ułatw ia nauczycielow i św iadom y w ybór i sterow anie czynnikam i sprzyjającym i, a elim inow anie czynników utrudniających organizację własnej pracy (w ym iary program u i stylów nauczania). W arsztat jak o kategoria prakseologiczna podlega zm ianom czasow o-przestrzennym i w zw iązku z tym w inien być wciąż m odernizow any zgodnie z osiągnięciam i w nauce);
ergonom icznymi (dostosowanie pracy i jej materialnych warunków do
człowieka. U m ożliwia zwiększenie wydajności pracy oraz poprawę warunków pracy i przez to stosunków międzyludzkich w zakładzie pracy. W tym zna czeniu stanowi czynnik humanizacji techniki, czyli przystosowanie jej do potrzeb i m ożliw ości człowieka. Wadliwie zorganizowane stanowisko pracy nauczyciela nie sprzyja wydajności pracy, powoduje częste napięcia nerwowe, uciążliw ości i zniechęcenie);
oiganizacyjnymi (polega na współzależności i konieczności integracji ze skła
dnikami działalności nauczyciela. Organizowanie warsztatu to kształtowanie w arunków wychowania. Warsztat jest przygotowaniem nauczyciela do działania pedagogicznego. Nauczyciel decyduje o organizacji działań własnych i wycho wanków); f
m etodycznym i ( prow adzącym i do konieczności modernizowania warsztatu,
dostosow ania go do nowej koncepcji pracy);
materialnym i ( dobór i wykorzystanie narzędzi, maszyn, surowców i wytworów
pracy).
W arsztat pracy nauczyciela to warunki techniczne umożliwiające nauczycie lowi sterow anie procesem edukacyjnym przy wykorzystaniu walorów osobowo ściowych, zdobytych wiadomości, umiejętności, doświadczenia.
D otyczy on stylu pracy nauczyciela, metod i form, całej mentalności zawodowej (całość przekonań, postaw, nawyków myślowych, sposobów myślenia właściwych dla jednostki lub grupy). Pow inien m ieć charakter twórczy, indywidualny (odmien ny) nie tylko ze w zględu na różne metody stosowane przez poszczególnych nauczycieli.
W arsztat pracy pow inien być unow ocześniony zgodnie z m odelowym i zało żeniami w teorii lub praktyce. D oskonalenie w arsztatu to doskonalenie własnego systemu pracy pedagogicznej.
Stanow i on układ pom ieszczeń o określonej pow ierzchni w raz z odpowiednim w yposażeniem w urządzenia i środki dydaktyczne. To stałe, zmienne i ruchome stanowiska pracy (m iejsca do działania) służące organizowaniu różnych form działania dzieci i nauczyciela. To także odpow iednio ukształtow ana dokum entacja
22 0 Nauczyciel i Szkoła 1-2 2006
w arsztatow a z przeznaczeniem do w ykorzystania w organizow aniu procesu dydaktyczno-w ychow aw czego i w łasnego doskonalenia zaw odow ego nauczyciela w sferze nie tylko m aterialnej, lecz także intelektualnej i sprawności.
Jest strukturą organizacyjną, która w ystępuje w zw iązkach i relacjach w ew nętrznych i zew nętrznych, strukturalnych i funkcjonalnych. Zw iązki te i relacje w yznaczają cechy w arsztatu. (Schem at 1).
Schem at 1 Warsztat p ra c y nauczyciela ja k o czynnik organizujący działania w relacjach do
trzech członów działalności praktycznej
Ź ró d ło : O p ra c o w a n o na p o d staw ie: K. D u ra j-N o w a k o w a , N a u c z y c ie l. K u llu ra -o so b a -z a w ó d . K ie lc e 2 000; W. S try ko w sk i, J. S try k o w sk a, J. P ic la c h o w ic z, K o m p e te n c je n a u c zy c ie la s z k o ły w sp ó łc ze sn e j. P o znań 2003.
Inne znaczenie w arsztatu to:
m iejsce realizacji praktycznej nauki zaw odu, form a zajęć praktycznych.
C oraz częściej jednak m ów i się o w arsztatach w jeszcze innym znaczeniu. W arsztaty rozum iane są jak o spotkania, w czasie których osoby m ające duże dośw iadczenie zbierająsię w spólnie z uczestnikam i w arsztatów , aby rozw iązyw ać nurtujące ich problemy. U czestnicy sam odzielnie określają cele, które pragną osiągnąć i b io rąu d ział w w yborze problem ów do pracy grupow ej. Takie warsztaty są form ą zajęć grupow ych, w ym agają w pclni aktyw nego w łączenia się każdego uczestnika do pracy grupow ej, a ich celem je st uczenie się poprzez grupow e rozw iązyw anie problem ów i zaprojektow anie propozycji rozw iązań.
Cele prz> daine du realizacji лчіаі'і i osiqganiii celów edukacyjnych prze/ naucz) cielą
aspekt funkcji metody pioccdury środki dydaktyczno (informacyjne, materialne, medialne i techniczne)
W arunki, /miuny iiow \cli kierunków im ś lc n ia o programie współczesnej szkoły
aspekt struktur) organizacyjnej
dobór i ukłud elementów adekwatnych do celów i środków działania oni/ lud i porządek organizacyjny przem iany w technice, kultur/e. technologii ks/taleeni:i
Środki
aspekt je go cccii funkcjonalnych
bogata oferta mediów realne możliwości finansowe pom ysłowość tworzenie i obsługa programów i nowoczesnych środków dydaktycznych nnrzedzia i materiały
Warsztat pracy nauczyciela początku XXI stulecia 221 W arsztat badawczy, to zespól środków, narzędzi i m etod skupionych wokół problem u badaw czego, stanow iący zam kniętą całość m etodyczno-badaw czą.
W arsztat pracy nauczyciela - to precyzyjnie dobrane do poszczególnych celów program ow ych zasoby inform acyjne, środki dydaktyczne (m edia), narzędzia i urządzenia techniczne, pozw alające na osiągnięcie najw yższego poziom u oczekiw anych rezultatów.
W edukacji medialnej w arsztat nauczyciela musi być wyposażony w nowoczesny sprzęt kom puterowy i sieciowy. Musi posiadać właściwe oprogramowanie kom pu terowe, magnetowid, kamerę wideo, telewizor, oprogramowanie służące jako stół montażowy, dobrze w yposażoną biblioteczkę tradycyjnych i multimedialnych opracowań. Biblioteka Internetowa, która udostępniałaby zbiory biblioteczne - na początku udostępnienie skorowidza posiadanych woluminów, a w dalszym etapie um ieszczanie opracowań - streszczenia, opisy, całe dokumenty.
W celu w zajem nego przesyłania informacji budującej w iedzę z określonej dziedziny w ykorzystuje się różne technologie. K. W ieczorkowski wyróżnia następujące m etody i m edia w nauczaniu:
nauczanie korespondencyjne (opiera się na przesyłaniu słuchaczom spe
cjalnie przygotow anych m ateriałów szkoleniow ych, (np. kaset video, kaset m agnetofonow ych), które słuchacz w ykorzystuje w trakcie nauki oraz do sam odzielnego w ykonyw ania ćw iczeń i prac kontrolnych);
nauczanie za p o m o cą radia i telewizji (daje możliw ość do tw orzenia i emisji
program ów edukacyjnych. O dbiór tych program ów je st bierny i polega na oglądaniu lub nagryw aniu audycji z m ożliw ością robienia notatek);
nauczanie za po m o cą radia i telew izji z interakcją telefoniczną, telefaksową, kom puterow ą i wizyjną (daje m ożliw ość ja k wyżej oraz słuchacz ma okazję
rozm ow y z nauczycielem za pom ocą telefonu lub faxu. M a możność zada w ania pytań i uzyskiw ania odpow iedzi);
nauczanie wspomagane komputerem (informacja tekstowa, graficzna i dźwię
kowa przekazywana jest w przyjazny sposób, zachęcający do samodzielnego procesu kształcenia);
nauczanie p rz e z sieć kom puterową (daje możliw ość w ielokierunkowej
łączności m iędzy nauczycielem a uczniem. Zastosow anie techniki m ulti medialnej w przesyłaniu informacji poprzez sieć znacznie podnosi efekty w ność nauczania - uczenia się. Dzięki łączności w ielokierunkow ej istnieje m ożliw ość dialogu za pom ocą, np. poczty elektronicznej, przesyłaniu film ów lub program ów m ultim edialnych z m ożliw ością przetwarznia ich w kom puterach.
Do najw ażniejszych sieci Internetu służącej do wspólnej pracy i szybkiej w ym iany inform acji należy:
222 Nauczyciel i Szkoła 1 -2 2006
p o c zta elektroniczna (w ykorzystana w nauczaniu na odległość w czasie
rzeczyw istym , ja k i za pom ocą skrzynki pocztow ej);
po czta elektroniczna głosow a (um ożliw ia przesyłanie cyfrow ych kom uni
katów głosow ych w postaci w cześniej spakow anych plików dźw iękow ych lub "łączności na bieżąco" opartej na zasadzie telefonu);
p o czta elektroniczna m ultim edialna (um ożliw ia przesyłanie inform acji
w postaci m ultim edialnej zaw ierającej w sobie dźw ięk, obraz i film);
listy dyskusyjne (d ają m ożliw ość w ym iany inform acji m iędzy uczestnikam i
na określony tem at);
F TP (File Transfer Protocol) - program um ożliw iający przesłanie plików z i
do odległych system ów w całym Internecie;
telnet (um ożliw ia pracę na odległych kom puterach);
M U D (M ultiple User D im ension) je st interaktyw nym środow iskiem dla
w ielu osób;
B B S (Bulletin B oard System) to system kom puterow y dający m ożliw ość
poprzez m oderm y w ym iany inform acji tekstow ej, plikow ej;
system y w ideokonferencyjne (nauczyciel i uczeń posiadają kom puter w ypo
sażony w zdalnie sterow aną kam erę w ideo oraz czytnik dokum entów , dzięki czem u m ają m ożliw ość jednoczesnego przesyłania sw oich prac);
system y typu com puter - m ediated com m unication (CM C) - to technika
uw ażana z a je d e n z elem entów globalnego system u edukacji. W spółcześnie m oże CM C łączyć w sobie problem atykę badaw czo-organizaeyjną, technolo giczną, pedagogiczną, socjologiczną i ekonom iczną. O kreśla się j ą jak o przesyłanie i odbieranie infonnacji, w ykorzystując w tym celu kom puter jak o urządzenie do nadaw ania, odbierania i grom adzenia danych.
W praktyce edukacyjnej m ożna w ykorzystać m iędzy innym i takie techniki pedagogiczne, które stanow ią w ażny elem ent w arsztatu nauczyciela:
Sem inaria on - line (nauczyciele przygotow ują w cześniej m ateriały i repre
zentują je w trakcie sem inarium . W ażne je s t zadbanie o w nioski końcow e oraz określenie pew nych trendów dalszego rozw oju, zaplanow anie dalszych etapów pracy i daty kolejnego sem inarium );
D yskusje w m ałych [3-6 osobow ych] grupach (prow adzone przez lidera
grupy. Z adaniem grupy je st dogłębne opracow anie określonego tem atu w raz z określeniem w niosków końcow ych w postaci raportów );
Zespoły partnerskie (słuchacze łączeni są w pary dla w spólnej pracy
dydaktycznej. Praca w zespole m obilizuje do rozw iązyw ania różnorodnych problem ów );
M ale g ru p y robocze (rozw iązują w spólne problem y, w ykonują projekty
Warsztat pracy nauczyciela początku XXI stulecia 22 3
m uszą być ściśle określone. Praktyka w ykazuje d użą skuteczność w tych zespołach oraz w yzw ala cechy odpow iedzialności);
P rezentacje grupow e (słuchacze w inni być często zapraszani do prow adzenia
dyskusji na określony tem at i prezentow anie raportów podczas konferencji kom puterow ych) ;
Sym ulacje w iele problem ów m ożna przedstaw ić w postaci modeli m atem a
tycznych, a nastepnie dokonać sym ulacji tych modeli za pom ocą, np. obliczeń przy w ykorzystaniu kom putera. Podejście takie w ym usza na słuchaczach szerokiej w iedzy z rożnych dziedzin);
B urze m ózgów (dyskusje na w ażne tem aty zm ierzające do w ypracow ania
pew nych rozw iązań, planów lub projektów. W ymaga się starannego przygo tow ania);
P anele p yta ń i odpow iedzi ( szybki sposób nauki polegajacy na zasadzie
pytań i odpow iedzi. Pytania i odpow iedzi um ieszcza się w Internecie. N auczyciel lub uczeń zdobyw a pewien zasób wiedzy. System ten stosuje sie w listach dyskusyjnych, gdzie m oderator listy zestaw ia interesujące pytania z odpow iedziam i, co pozw ala nauczycielom lub uczniom list nie zadawać oczyw istych pytań.
W arsztat pracy to w szystko, co je st niezbędne do w ykonyw ania optym alnie obow iązków , w ynikających ze sprawow anej opieki i w ychow ania głów nie dzieci i m łodzieży, staw iające za cel jeg o dobro i uzyskanie w zględnej sam odzielności życiow ej, socjalizacji i dojrzałej osobowości.
Podstaw ow ym i elem entam i tak rozum ianego w arsztatu pracy nauczyciela będą właściwości:
opiekuna - w ychow aw cy (dotyczące jeg o osoby, jako osoby dla innych (podopiecznych) oraz jak o osoby wykonującej zaw ód) w zakresie wiedzy, dyspozycji osobow ościow ych, um iejętności);
m iejsca jeg o pracy.
W arsztat pracy nauczyciela pow inien wyróżniać się:
aspektami', osobow ym i, sam okształceniow ym i i m aterialnymi;
funkcjami·, w spom agajacym i, zespalającym i, w arunkującym i optym alne
relacje ucznia i nauczyciela, inspirującym i rozwój nauczyciela;
cechami', strukturalnym i, funkcjonalnym i, istotnościowymi i całościowymi.
H. Zaczyński zalicza w poczet elem entów warsztatu następujące składniki: A. C zęść niem aterialna
1) - dyspozycje m erytoryczne (to ta część wiedzy nauczyciela, która pozwala mu realizow ać proces dydaktyczno-w ychow aw czy w danym przedm iocie; przygotow anie m erytoryczne do lekcji należy ciągle rozszerzać, uaktualniać i optym alizow ać);
2 2 4 Nauczyciel i Szkoła 1-2 2006
2) - dyspozycje ogólnopedagogiczne (studiow anie literatury pedagogicznej,
dokształcanie, w ym iana dośw iadczeń itd.; w ybór w łaściw ego postępow ania pedagogicznego, tj. św iadom e stosow anie zasad, metod, form, środków ); 3) - dyspozycje m etodyczne (są to niezw ykle w ażne elem enty w iedzy nauczy
cielskiej, które decydują o m ożliw ościach i praw idłow ym realizow aniu danego przedm iotu; specyficzna dydaktyka dla danego przedm iotu). B. C zęść m aterialna
1) - składniki w arsztatu pracy dostarczone przez pracodaw cę, (tj. izba lekcyjna, stoły, krzesła, tablica, szafy, w yposażenie gabinetu nauczyciela);
2) - środki w yposażenia przedm iotow ego (charakterystyczne składniki pow ią zane z danym przedm iotem nauczania);
3) - środki użytku ogólnego (przym iary, np. cyrkle, liniały, termometry, techniczne środki dydaktyczne);
4) - środki i m ateriały m etodyczne (są to środki pow iązane z danym przedm iotem nauczania, np. biblioteczka przedm iotow a zaw ierająca podstaw ow e podrę czniki, czasopism a przedm iotow e, przykładow e konspekty, testy).
P o d pojęciem w arsztat p ra cy rozum iem y całokształt m eto d i fo rm , stosow anych p rz e z nauczyciela w je g o p ra c y dydaktyczno-w ychow aw czej oraz służące lem u środki, tj. w arunki techniczne. Te ostatnie um ożliw iaj ą p e łn e sterow anie procesem , a więc p rzede wszystkim : biblioteczka m etodyczna i uczniowska, p o m o ce dem onstracyjne oraz indyw idualne dla ucznia, narzędzia służące nauczycielow i do przygotow ania p o m o cy naukowych, p racow nie lub klasopracownie.
Czynnikiem, od którego w głównej m ierze zależy rozwój w arsztatu pracy dydaktycznej je st sam nauczyciel. Tylko on bowiem, twórczy i poszukujący, pode jm ie się rozwiązywania problem ów występujących w procesach dydaktyczno- w ychowawczych i opiekuńczych przy wcześniej zabezpieczonym warsztacie pracy.
Jednym z podstawow ych warunków osiągnięcia pożądanego stanu odnośnie organizacji własnych działań jest um iejętne zorganizowanie w arsztatu pracy. Niezbędne okazuje się zw łaszcza stworzenie możliwości w yłączenia się - w pew nych przynajmniej m om entach - ze w szystkich spraw bieżących, które m ogły by odwracać uwagę i przeszkadzać w skupieniu na problem ach wymagających głębszego namysłu i zainteresowania.
W ażną rzccząjest też wyposażenie w arsztatu pracy w odpow iednie przedm ioty i urządzenia, zw łaszcza te, które m ają bezpośrednio służyć jak o pomoce dydaktyczne w czasie lekcji. Nie jest spraw ą obojętną sposób ich rozm ieszczenia i przechowywania.
Nowe formy organizacji procesu dydaktyczno-w ychow aw czego w ym agają m.in. swobody poruszania się i porozum ienia oraz łatw ego dostępu do potrzebnych (podczas lekcji) różnego rodzaju m ateriałów i środków dydaktycznych, jak:
Warsztat pracy nauczyciela początku XXI stulecia 2 2 5
encyklopedie, słowniki, atlasy, roczniki statystyczne, informatory, książki pom o cnicze, fotografie, przeźrocza oraz kartoteki.
Jak stw ierdza Z. Ratajek, w zorow a baza dydaktyczna, w której nauczyciel w ykonuje sw oje obow iązki, pow inna spełniać nastepujące funkcje:
1. naukow o-dydaktyczną (niezbędna ilość środków dydaktycznych i sprzętu,
dostępne źródła w iedzy dla ucznia, nauczycielski księgozbiór podręczny);
2. w ychowaw czo-m otywacyjną (ład, porządek, w łaściwie zorganizow ane stano
w isko pracy, estetyka);
3. higieniczno-zdrow otną (odpow iedni sprzęt, w łaściw e ośw ietlenie, tem pera
tura itp.).
Zawód nauczyciela jest je d n ą z tych nielicznych profesji, w której bez kształcenia ustawicznego (w różnych jego formach i niezależnie od pełnionej funkcji) właściwe działanie je st nie do pomyślenia. Szczególnie bogatą i stale aktualizow aną w iedzą pedagogiczną w ykazać się musi każdy nauczyciel, jeśli ma ambicję osiągania dobrych w yników w swej pracy. Musi wiele czasu poświecić na własne dosko nalenie.
Praca nauczyciela nie polega li tylko na w ypełnianiu funkcji inspirującej i m otywacyjnej pracy ucznia oraz dokonyw aniu oceny tejże pracy i jej efektów, ale rów nież na udzielaniu porad, instruktażu i szeroko rozum ianego doradztwa ogólno-pcdagogicznego. O efektywności doradztwa pedagogicznego decyduje nie tylko dośw iadczenie czy praktyka pedagogiczna nauczyciela, ale przede w szystkim jeg o przygotow anie teoretyczne, wiedza pedagogiczna i w chłanianie now ości (czyli szeroko rozum iane innow acje pedagogiczne).
D zisiejszy nauczyciel je st św iadkiem dynam icznych przem ian, zachodzących w życiu społecznym , politycznym , gospodarczym i kulturalnym naszych czasów, a charakteryzujących się olbrzym im postępem we wszystkich dziedzinach nauki i techniki. Na rynku ukazuje się w iele pozycji wydawniczych z różnych dziedzin wiedzy. P om ocą pow inna okazać się biblioteczka nauczyciela, zorganizowana przez nauczyciela-bibliotekarza, a jeszcze lepiej w jeg o własnej pracowni.
B iblioteczka m etodyczna nauczyciela, rozum iana w now oczesnym nadzorze pedagogicznym jak o centralna pracow nia (pracow nia w zorcowa), powinna spełniać nastepujące zadania:
w yjścia naprzeciw potrzebom nauczycieli;
stw arzanie nieodzow nego m inim um źródeł rozszerzających i pogłębiających zagadnienia dotyczące poszczególnych przedm iotów nauczania;
organizow ania obiegu inform acji;
budzenia aktyw ności czytelnika przez stwarzanie warunków sprzyjających św iadom em u i um iejętnem u korzystaniu z w ydaw nictw budzących i rozsze rzających zainteresow ania.
22 6 Nauczyciel i Szkoła 1-2 2006
Pow yższe zadania spełniać w inien w arsztat służby informacyj no-bibliograficznej. Podstawow ym jeg o elem entem je s t księgozbiór podręczny, stale rozwijany i wzbogacany. O bejm uje on: encyklopedie ogólne i specjalne, słowniki językow e oraz rzeczow e, informatory, roczniki statystyczne, poradniki, atlasy, mapy, album y i czasopism a bibliograficzne.
D rugim elem entem służby informacyjno-bibliograficznej są katalogi bibliote czne: alfabetyczny, rzeczow y oraz pomocnicze. Ze względu na charakter i sposób w ykonania są to informacje bibliograficzne, biblioteczne, katalogowe, rzeczow e i tekstowe.
K sięgozbiór inform acyjny musi zaw ierać adresy bibliotek pedagogicznych, naukow ych (w kraju), publicznych (danego w ojew ództw a), dane katalogu centralnego oraz inform acje o sposobach korzystania z pow yższych (dni i godziny otw arcia).
W biblioteczce nauczyciela w inny znaleźć się pozycje z następujących dziedzin: kierow anie klasą;
osobow ość nauczyciela, kształtow anie jeg o stylu pracy; kształcenie, dokształcanie i doskonalenie nauczyciela; w szystko o hospitacjach zajęć;
ocena pracy nauczyciela;
innow acje pedagogiczne, now atorstw o, eksperym entow anie;
literatura dotycząca zagadnień w ychow aw czych, dydaktycznych i opiekuń czych;
D zienniki U rzędow e M inisterstw a E dukacji i N auki, "K arta N auczyciela"; literatura m etodyczna;
czasopism a pedagogiczne; inne.
Do podstaw ow ych środków, z których nauczyciel korzysta w doskonaleniu własnej pracy należą: książka, czasopism o, fonogram y (płyty CD i taśm y m a gnetofonow e z zarejestrowanym i informacjami), fotogramy, kinogramy, filmy, wideofonogramy, DVD, taśmy magnetow idow e z zarejestrowanym i informacjami dźw iękowo-wizualnym i).
Poza książkam i i czasopism am i w bibliotece nauczyciela pow inny znajdow ać się takie źródła w iedzy (oprócz proponow anej w cześniej), jak:
w łasne opracow ania naukow o-badaw cze; projekty środków dydaktycznych, sal lekcyjnych;
opracow ania szczegółow e (w łasne i w ybitnych nauczycieli z rejonu) uogól niające w łasne dośw iadczenia pedagogiczne, np. odczyty, artykuły, rozkłady m ateriału nauczania, konspekty, zadania, testy itp.;
notatki z posiedzeń zespołów sam okształceniow ych, sym pozjów , zjazdów, konferencji, kursów itp.;
Warsztat pracy nauczyciela początku XXI stulecia 22 7
przykładow e lekcje; w yw iady i inne.
Praca nauczyciela pow inna być działalnością inspirującą, tw órczą i badawczą. M usi to być praca koncepcyjna w zakresie organizacji now oczesnego system u nauczania i w ychow ania.
Aby tę działalność praw idłowo zaplanować i realizować, koniecznyjest odpowidni w arsztat pracy. Trudno wyobrazić sobie sprawne przeprowadzenie badań w zakresie wybranych problem ów przez nauczyciela, który nie m a możliwości korzystania z, tzw. małej poligrafii (narzędzia badawcze - testy, ankiety itp) oraz komputery. Brak zaplecza poligraficznego uniem ożliwia sprawność przekazu informacji oraz praw idłow y przebieg samego procesu badawczego. (Tabela 1).
Tabela 1
Ź ró d ło : K o n c e p c ja w ła sn a
Trzeba w yraźnie zaakcentow ać, że poziom i efekty pracy nauczyciela uzależnione są między innymi od w zorow o zorganizowanego w arsztatu pracy.
22 8 Nauczyciel i Szkoła 1-2 2006
Bibliografia
D uraj-N ow akow a Κ ., N auczyciel. K ultura-osoba-zaw ód, K ielce 2000;
G ajew ska G., Doliński A., T eoretyczno-m etodyczne aspekty w arsztatu pedagoga, Zielona Góra 2002;
G oriszow ski W., K ow olik P., N adzór i doradztw o pedagogiczne w e w zajem nych relacjach, K atow ice 1988;
G oźlińska E., N ie lekcje lecz zajęcia edukacyjne, W arszawa 2004;
K ow alczuk R., Podstaw y psychologii, socjologii i organizacji, W arszaw a 1971; K ropiw nicki J., Z asady organizacji pracow ni przedm iotow ych, "Życie Szkoły"
1980, nr 10;
M arzec A., O rganizow anie w arsztatu pracy. W: Vadem ecum m łodego nauczyciela, K ielce 1992;
N ow acki T.W., L eksykon pedagogiki pracy, R adom -W arszaw a 2004;
Pielachow ski J., Sto spraw szkoły. M iniencyklopedia praw noorganizacyjna, Poznań 2003;
Słow nik ję z y k a polskiego, W arszaw a 1981;
Stucki E., W arsztat pracy nauczyciela klas I-III. "Życie Szkoły" 1980, nr 10; W ieczorkow ski K ., K ształcenie na dystans z w ykorzystaniem sieci kom puterow ej.
W arszawa 1996;
W ielka Encyklopedia Pow szechna, W arszawa 1969, Tom IV;
Zaczyński H., W arsztat pracy m łodego nauczyciela. W: P oradnik m łodego nauczyciela szkoły podstaw ow ej. Red. H. Z aczyński, Poznań 1985; Zych E., Twórczy charakter w arsztatu pracy zaw odow ej nauczyciela, B iałystok
1988;
Żądło W., D oskonalenie w arsztatu pracy nauczycieli przedszkoli, W: A kadem icka edukacja nauczycieli. Z problem atyki m etodologii, teorii i praktyki. Red. K. D uraj-N ow akow a, K raków 1993;
S u m m ary