Kazimierz M. Czarnecki
Twórczy rozwój człowieka : wykład
inauguracyjny na rozpoczęcie roku
akademickiego 2000-2001 w
Górnośląskiej Wyższej Szkole
Pedagogicznej w Mysłowicach
Nauczyciel i Szkoła 1-2 (10-11), 9-14
K a z im ie rz M . C zarn eck i
Twórczy rozwój człowieka
(Wykład inauguracyjny na rozpoczęcie roku akademickiego 2000-2001 w Górnośląskiej Wyższej Szkole Pedagogicznej w Mysłowicach)
Termin „ ro zw ó j” je st definiow any przez N. Silam y’ego (1989, s. 256) jako „seria etapów, przez które przechodzi istota żywa, by osiągnąć pełnię rozkw itu” . Twierdzi on również, że „każdy człow iek ma właściw y sobie rytm rozw oju z okre sami przyspieszonego przyrostu, przerwami, regresami, jego wykres nigdy nie przy pomina linii prostej” (ss. 256-257).
W całokształcie rozwoju człow ieka wyróżnia się kilka szczegółowych katego rii, takich jak: rozwój biologiczny (somatyczny, motoryczny, psychom otoryczny, zdrow otny); rozwój psychosom atyczny (um ysłowy); rozwój uczuciow y i em ocjo nalny; rozwój społeczny, rozwój m oralny; rozwój erotyczny; rozwój estetyczny; rozwój zaw odowy; rozwój polityczny. W procesie rozw oju człow ieka w yróżnia się: rozwój ilościowy oraz rozwój jakościow y. Szczególnie w ażnym aspektem roz woju jakościow ego je st rozw ój tw ó rczy i życie tw ó rcze człow ieka.
„R ozw ój tw ó rczy ” rozum iany je s t jak o zdolność każdego człow ieka, nieza leżnie od jego wieku życia, do podejm owania działań i czynności niekonw encjonal nych, now atorskich, odkrywczych i oryginalnych. Potencjalnie tkw iąca w każdym człowieku zdolność wymaga określonych podniet społeczno-kulturow ych i sam o doskonalenia, by mogła zacząć się rozwijać i rozw inąć w określonym kierunku i na w ysokim poziomie.
Zdaniem J. Pietera „Nic jest tw órcą (ten), kto tylko w lotnym m arzeniu miewa pomysły nowe, błyskotliwe, naw et olśniewające. Zaczyna nim być dopiero ten, kto przesiew ając pomysły o pokroju marzeniowym, umie wydobyć z nich ściśle okreś lone zadania tw órcze” (1967, s. 390). Siłą w yjściow ą i napędow ą tw orzenia jest niepokój tw órczy, który zdaniem J. Pietera je st „...szczególną kom binacją nieza d ow olenia, ra d o śc i, odw agi i b u n tu ” (1967, s. 391).
Jednostki uzdolnione zawsze stały w czołów ce postępu cyw ilizacyjnego, no watorstwa, odkryć i zmian istniejącej rzeczywistości materialnej i kulturalnej. Ozna cza to, że chcąc żyć lepiej, dostatniej, szlachetniej, spokojniej, trzeba zawsze opie rać cały postęp cyw ilizacyjny na ro zu m ie, m o ty w acji, szlach etn o ści i tw órczej akty w n o ści ludzi uzdolnionych. Trzeba tw orzyć im zaw sze i w szędzie odpow ied
10
Nauczyciel i Szkota 1-2 2001nie w arunki do tego, by mogli rozw ijać swoje potencjalne zdolności i uzdolnienia dla dobra społecznego i w łasnego.
A utentycznym tw órcą jest ten, kto podejm uje zadania tw órcze i realizuje te zadania w postaci zmaterializowanej m yśli twórczej. A utentyczną tw órczością jest to, co jednostka tw órcza pozostaw ia po sobie jako w artość społecznie uznaw aną, cenioną i chronioną.
C złow iek nie rodzi się twórczy. Tw órcą staje się w ciągu całego sw ojego ży cia, na podstaw ie pom yślnego sprzężenia potencjalnych zdolności i uzdolnień z pom yślnym i warunkam i społeczno-kulturow ym i i materialnym i.
Zdaniem W. Szew czuka term in „tw órczość” rozum iany je st jak o działalność, której efektem je s t w zbogacenie zasobów życia człow ieka, poznania przez niego rzeczyw istości, a także sam ego siebie, w zbogacanie św iata kultury w najszerszym , tego słow a znaczeniu (1979, ss. 308-309).
Z daniem W. Okonia term in ten rozum iany je st rów nież jak o proces działania ludzkiego, w wyniku którego pow stająnow e, oryginalne wytwory, oceniane w da nym czasie jak o społecznie w artościow e (1975, s. 312).
Twórczy rozwój dzieci, m łodzieży i dorosłych i ich dzieła tw órcze m ogą zaist nieć w wyniku spełnienia określonych warunków podmiotowych i przedmiotowych. W arunki podm iotow e tkw ią potencjalnie w sam ym człowieku.
Zalicza się do nich najczęściej : — zdrow ie fizyczne i psychiczne, — wysoki poziom inteligencji ogólnej,
— zdolności i uzdolnienia kierunkowe (specjalne),
— tw órcze m yślenie (zdolności analityczne, syntetyczne, w nioskow ania, abstra howania),
— niepokój tw órczy (m arzenia, skojarzenia, fantazja i fantastyka), — tw órcze zainteresow ania kierunkowe,
— silna m otyw acja do działania tw órczego,
— działanie tw órcze, zw ane czynem tw órczym , bez którego nie m a tw órczości i dzieł twórczych.
W arunki przedm iotowe tkw ią w najbliższym i dalszym otoczeniu człow ieka i są to: — środowisko rodzinne i wychowanie domowe,
— środowisko szkolne i kształcenie,
—■ środowisko rów ieśnicze i wychowanie w grupie społecznej, — środowisko duchowe i wychowanie światopoglądowe, — środowisko pracy i w ychow anie pracownicze.
W arunkiem w ejścia do tw órczego rozw oju są zawsze potencjalne zdolności i uzdolnienia jednostki, które nadają kierunek i określają pułap rozw oju i osiąg nięć twórczych.
Kazimierz M . Czarnecki — Twórczy rozwój człowieka
11
Zdaniem W. Szew czuka nie m a takiej dziedziny działalności, w której nie by łoby m iejsca dla twórczej aktyw ności człow ieka (1979, s. 309). W. O koń uważa rów nież, że tw órczość człow ieka m oże przejaw iać się w każdej dziedzinie działal ności ludzkiej (1975, s. 312). Oznacza to, że rozwój tw órczy i działalność tw órcza m ogą pojaw iać się wszędzie tam, gdzie żyje i działa człow iek potencjalnie tw órczy i gdzie wykonuje określone (kierunkowe) czynności. A więc w technice, ekonomii, rolnictwie, leśnictwie, oświacie i wychowaniu, nauce, służbie zdrowia, sztuce, obron ności kraju, duszpasterstw ie.Zdaniem J. Pietera „W szelkie zdolności rozw ijają się w biegu życia pod w pły w em dośw iadczenia” (1967, s. 387). D ośw iadczenia życiow e i zaw odow e zdoby w ają dzieci w w ieku przedszkolnym , uczniow ie szkół podstaw ow ych, uczniow ie gimnazjów, szkół zawodowych, uczniow ie szkół policealnych, studenci uczelni w yższych, dorośli pracujący i bezrobotni oraz em eryci i renciści. W każdym z w yróżnionych etapów rozw oju ogólnego i kierunkow ego m oże w ystępow ać u człow ieka określony rodzaj twórczości, ja k np.: rysunkowa, konstrukcyjna, kom pozytorska, pisarska, naukowa. Znane są prace naukow e dotyczące tw órczości rysunkowej dzieci (S. Szuman, S. Popek); tw órczości m uzycznej (J. W ierszyłow- ski); tw órczości technicznej uczniów szkół zaw odowych (E. Talejko); m yślenia technicznego (E. Franus). O znacza to, że w całym biegu życia ludzkiego je st m iej sce i czas na działania twórcze, mniej lub więcej w artościowe i dojrzałe, w ykracza jące często poza tzw. „przeciętne m yślenie” i „norm alne działanie” .
Biorąc pod uw agę m aterialne kryterium dzieł, w yróżniam dwa rodzaje w yni ków działalności twórczej: tw órczość w ew nętrzną („ukrytą”) oraz tw órczość ze w nętrzną („ujaw nioną”). Twórczość w ew nętrzna charakteryzuje się w yraźnym bogactw em pomysłów, przeżyć, wyobrażeń, marzeń, koncepcji i fantazji. Niestety, rzadko są one ujaw niane w postaci zm aterializow anych czynów tw órczych. N aj częściej pozostają w sferze życzeniowej i po prostu w y g asająw św iadom ości je d nostki. Twórczość uzew nętrzniona charakteryzuje się zm aterializow aniem myśli, pomysłów, marzeń, fantazji. Przejawia się ona u tych dzieci, uczniów, studentów, dorosłych pracujących i bezrobotnych, em erytów i rencistów, którzy rysują, m alu ją , rzeźbią, konstruują i piszą eseje, wiersze, pam iętniki, prow adzą badania, kom
ponują dzieła muzyczne.
K orzenie tw órczości uzew nętrznionej tkw ią zawsze w tw órczości w ew nętrz nej. N ie uzew nętrzniona tw órczość wewnętrzna, choćby najbardziej błyskotliw a i oryginalna, gaśnie i zanika, a poddana zbyt ostrej krytyce, zostaje zaniechana. Dobrze zatem jest, jeżeli uzew nętrzniane zalążki tw órczości jednostki napotykają sprzyjający grunt rozwoju. Jednostka potencjalnie tw órcza czuje się w tedy dow ar tościow ana, doceniania, potrzebna, w ażna i znacząca. Szybciej się w tedy rozw ija, bo je s t w łaściw ie motywowana. Tworzy dzieła coraz bardziej dojrzałe i społecznie
12
Nauczyciel i Szkota 1 -2 2001w artościow e. O znacza to, że zaw sze i w szędzie jednostce potencjalnie twórczej potrzebne je st w sparcie intelektualne, m oralne, społeczne i m aterialne, a to m.in. dlatego, że jednostki tw órcze sąbardziej ambitne, bardzo w rażliw e i często drażli w e na punkcie swojej osoby i własnej twórczości.
Biorąc pod uwagę kryterium procesu tworzenia, a szczególnie warunki i wynik końcowy, w yróżniam następujące po sobie etapy rozw oju tw órczego i tw orzenia dzieł:
1. nabyw anie przez jednostkę dośw iadczeń życiow ych i zaw odow ych, głów nie wiedzy i umiejętności;
2. niezadow olenie z istniejącego stanu rzeczy w określonej dziedzinie życia lub działania, w yrażające się w konstruktyw nym m yśleniu krytycznym ;
3. pojaw ienie się problem u tw órczego jak o w ynik tzw. inkubacji;
4. pow staw anie koncepcji tw órczej jak o w ynik intensyw nego m yślenia tw órcze go, dotyczącego określonego problem u lub dziedziny życia;
5. ustalenie zadania tw órczego do podjęcia i wykonania;
6. opracow anie szczegółowego planu realizacji zadania tw órczego;
7. tw orzenie warunków materialno-technicznych i społecznych do w ykonania za dania tw órczego;
8. realizacja praktyczna zadania twórczego, zgodna z ustalonym planem ; 9. wprow adzenie ew entualnych korekt do realizacji zadania tw órczego; 10. w ykonanie praktyczne dzieła — zadania tw órczego;
11. osobista ocena dzieła twórczego;
12. społeczna ocena dzieła tw órczego poprzez jego publiczne ujaw nienie; 13. społeczne uznanie dzieła jako trwałego składnika kultury m aterialnej lub du
chowej.
W yróżnione etapy tw órczego rozw oju jednostki i jej dzieł tw órczych traktuję jako propozycję do konstruktywnej dyskusji, zwłaszcza wśród jednostek twórczych, różnych dziedzin działalności, a szczególnie w nauce, kulturze i technice.
Różne są poziom y tw órczego rozw oju jednostki i oceny dzieł tw órczych. W ich ocenie dwa kryteria są szczególnie znaczące: jakość dzieła oraz zakres treściowy dzieła. Według kryterium jakościow ego wyróżnia się trzy poziom y tw ór czości:
1. tw órczość naśladowczą, 2. tw órczość innow acyjną, 3. tw órczość oryginalną.
W edług kryterium treściow ego w yróżnia się dwa poziom y twórczości: 1. twórczość j ednostronną, j ednokierunkową,
Kazim ierz M. Czarnecki — Twórczy rozwój człowieka
13
N ajw yżej cenione są: tw órczość oryginalna oraz tw órczość w ielostronna. Twórców oryginalnych i wielostronnych je st wyjątkowo mało. Częściej spotyka się tw órców i tw órczość w w iększym lub mniejszym stopniu naśladow czą orazjedno- stronną. Sądzę, że uw arunkowane je st to m.in. tym , że istnieje obecnie rozdrobnie nie społecznego podziału pracy i konieczność specjalizow ania się w określonej wąskiej dziedzinie twórczości.W dziedzinie tw órczości, częściej niż w działalności odtw órczej, spotykam y się z różnorodnym i niepow odzeniami, rzadziej z pow odzeniam i i w ysoką, pozy tywną, życzliw ą oceną ze strony tzw. osób znaczących. Najczęściej zniepow odze- niam i w łasnego rozw oju spotykają się uczniow ie szkół podstaw ow ych, średnich i studenci uczelni wyższych, a nieco później dorośli pracujący, bezrobotni, emeryci i renciści. Statystycznie rzecz ujmując, niepowodzenia szkolne uczniów m ają związek korelacyjny z niepowodzeniami pozaszkolnymi, społecznymi, pracowniczymi, twór czymi. Nie stw ierdzono jednak (z wyjątkiem jednostek patologicznych) prostej za leżności tych niepowodzeń w układzie: „im - tym ” , tzn. im większe niepowodzenia szkolne, tym większe niepowodzenia życiowe i zawodowe. O kazuje się bowiem, że istnieją bardzo liczne sytuacje w ysokich niepow odzeń szkolnych, a w ysokich po w odzeń zaw odowych, życiow ych i tw órczych. Zjaw isko to posiada sw oje liczne i różnorodne uw arunkow ania. W yróżniam cztery grupy czynników niepow odzeń rozw ojow ych i tw órczych jednostki:
1. niedostatek zdolności i uzdolnień twórczych, 2. słabą m otyw ację do działania tw órczego,
3. niew łaściw y kontakt społeczny z ludźmi znaczącym i w określonej dziedzinie tw órczości i innymi osobam i znaczącym i,
4. niekorzystne warunki materialne do uprawiania twórczości na wysokim poziomie. Gdyby ustalić kolejne miejsca w yróżnionych czynników w edług sprawczego kryterium niepow odzeń tw órczych, to na pierw szym miejscu trzeba postaw ić nie
dostatek twórczego m yślenia oraz tw órczych koncepcji i zadań. Ich brak lub
„wyczerpanie się” wywołuje niepowodzenie. N iepow odzenie w działalności tw ór czej może w ystąpić rów nież u osoby wysoce uzdolnionej, z licznym i pom ysłam i, w ysoce motywowanej twórczo, jeżeli zostaje ona „odciągana” od sw ojego w arsz tatu pracy twórczej, np. przez przyjm ow anie i pełnienie licznych funkcji społecz nych i adm inistracyjnych. M ożna więc mieć poważne zastrzeżenia do tego, czy uczony, artysta, wynalazca, konstruktor, pisarz, aktor pow inien w ogóle pełnić funkcje administracyjne, czy wykonywać inną działalność społeczną niż twórczość. Również nadm iar tw órczych sukcesów (pochw ał, wyróżnień, nagród, odznaczeń) może być pow odem zm niejszenia i obniżenia poziom u aktyw ności tw órczej. Po dobnie, przesadna krytyka dzieł tw órczych i twórcy, zw łaszcza bez merytorycznej i głębokiej argum entacji, może zniechęcić tw órcę do działalności tw órczej i tw ór
14
Nauczyciel i Szkota 1-2 2001czego rozw oju. Z darzają się w praw dzie jednostki w yjątkow o odporne fizycznie i psychicznie na niepowodzenia i krytykę, ale niepowodzenia zawsze osłabiają „ducha tw órczego” i m otyw ację tw órczego rozwoju. Twierdzę także, że jednostka twórcza je s t bardziej narażona na krytykę i niepow odzenia niż jednostka odtw órcza i b ier na. Często tzw. „zwykła, bezinteresow na zaw iść ludzka” prow adzi do niszczenia jednostki twórczej i jej dzieł twórczych. Sądzę jednak, że jednostki potencjalnie tw órcze nie m ogą pod żadnym w zględem ulegać zniechęceniu do tw órczego ro z woju i działania tw órczego, lecz konsekw entnie rozw ijać swój talent w brew naj rozm aitszym przeciwnościom , gdyż chodzi tu głów nie o rozwój własnej osobow o ści, w łasnego ,j a ” , a do tego każda uzdolniona jednostka m a pełne i niezbyw alne prawo.
W całokształcie różnorodnych działań w spom agających tw órczy rozwój dzie ci, m łodzieży i dorosłych w yróżniam cztery grupy metod.
1. m etody stym ulujące tw órczy rozwój jednostki, takie ja k np. rozm ow a, dys kusja, w ym iana myśli i dośw iadczeń;
2. m etody aktyw izujące, takie ja k np. zachęta, przekonyw anie, w yzw alanie ener gii tw órczej — psychicznej ;
3. m etody w yzw alające m yśl i działanie twórcze, takie ja k w spółpraca, w spół działanie, konkretna pom oc, szlachetne współzaw odnictwo;
4. m etody kształtujące kierunek i treść działania tw órczego, takie ja k np. działa nie sam odzielne, projektow anie, konstruow anie, konsultow anie, ocenianie.
Ideałem byłaby taka sytuacja, gdyby jednostka potencjalnie tw órcza m ogła w każdej chwili, czasie oraz sytuacji ujaw niać i realizow ać sw oje tw órcze pom y sły, by była zaw sze i w szędzie w spom agana jej myśl twórcza.
Literatura
Franus E., M yśl techniczna, W rocław 1979.
Konopnicki J., Powodzenia i niepowodzenia szkolne, W arszawa 1966. O koń W., Słow nik pedagogiczny, W arszawa 1975.
Pieter J., Ogólna m etodologia p ra cy naukowej, W rocław 1967. Rozet I., P sychologia fantazji, W arszawa 1982.
Silamy N ., Słow nik psychologii, K atow ice 1995. Strelau J., O inteligencji człowieka, W arszawa 1987.
Szew czuk W. (red.), Słow nik psychologiczny, W arszawa 1979.
T alejko E., O zd o ln o ścia ch technicznych m łodzieży. M o żliw o śc i i sp o so b y
kształcenia, W arszawa 1970.
