Waldemar Sidor
z prac Głównej Komisji Badania
Zbrodni Przeciwko Narodowi
Polskiemu Delegatura w Gorzowie
Wlkp. (styczeń - grudzień 1996 r.)
Nadwarciański Rocznik Historyczno-Archiwalny nr 4, 335-340
Hi s t o r y c z n o- Ar c h i w a l n y
N R 4 - R O K 1997
W aldem ar S id o r Gorzów W lkp.
Z prac Głównej Komisji Badania Zbrodni Przeciwko
Narodowi Polskiemu Delegatura w Gorzowie Wlkp.
(styczeń - grudzień 1996 r.)
Z dniem 1 stycznia 1996 roku G łów na K om isja B adania Z brodni przeciwko N arodow i P olskiem u - Instytut P am ięci N arodow ej w W arsza wie, powołała W ojew ódzką D elegaturę w G orzow ie W lkp., obejm ującą swym zasięgiem w ojew ództw o gorzow skie.
Komisja zajm uje się działalnością śledczą, archiw alną, naukow o- badawczą w zakresie zbrodni hitlerow skich i stalinow skich oraz innych popełnionych na osobach narodow os'ci polskiej lub obyw atelach p o l skich innych narodow ości:
Zgodnie z art. 7 ust. 1 U staw y z dnia 4 kw ietnia 1991 roku o zm ia nie Ustawy o G łównej K om isji (D ziennik U staw n r 45 poz. 1 95) utw orzo no Komisję pow ołaną przez prof. Joachim a B enyskiew icza Przew odni czącego Okręgowej K om isji B adania Z brodni P rzeciw ko N arodow i P ol skiemu.
W skład K om isji W ojew ódzkiej w G orzow ie W lkp. w eszli: M arek Rafalski - Prezes Sądu W ojew ódzkiego - ja k o P rzew odniczący K om isji; członkowie Komisji: H enryk M aciej W oźniak - Prezydent M iasta G orzo wa Wlkp., W ładysław C hrostow ski - K om itet O chrony Pam ięci W alk i Męczeństwa, W ojew ódzki K onserw ator Z abytków , Jerzy S zudrow icz - Prokurator W ojew ódzki, W aldem ar S idor - P rokurator Prokuratury W oje wódzkiej, delegow any d o G łów nej K om isji, D ariusz R ym ar - kierow nik
336 W aldemar S id o r A rchiw um P a ń stw o w e g o , Z d zisław Ja rm u ż ek - S en ato r RP, Mieczysław Protasow ski - S enator RP, B łażej K aczm arek - k u sto sz M uzeum w Słoń sku, Leszek W aloch - b urm istrz D o b ieg n iew a, Izab ela P atek - redaktor R adia Z achód, R enata O chw at - red a k to r „G azety W y b o rczej” , Jerzy Ko rzeniow ski - P rezes Ś w iato w eg o Z w iąz k u Ż o łn ie rz y A K O ddział Gorzów, Tadeusz Plis' - P rezes Z w iązku K o m b atan tó w R P i B y ły ch W ięźniów Poli tycznych, Jó z e f K łobuszyński - P rezes Z w iąz k u S ybiraków , Irena Chabier - S tow arzyszenie U rodzonych w N iew oli N iem iec k ie j, T adeusz Drożdżyk - Stow arzyszenie D zieci W ojny, C z esław R adej - P re ze s Z w iązku Byłych W ięźniów P olitycznych, H itlero w sk ich , W ięzień i O b o zó w Koncentra cyjnych O ddział G orzów , B ronisław S zcz y p a - P rezes Z w iązku Powstań ców W arszaw y O ddział G orzów , W acław P isarcz y k - P rezes Stowarzysze n ia P oszkodow anych przez III R z eszę N iem iec k ą, M arian Zienkiewicz - P rezes Z w iązku B yłych W ięźniów P o lity c zn y c h O kresu Komunistyczne go.
30 sty c zn ia 1996 roku n a u ro c z y sty m p o sie d z e n iu z udziałem przedstaw iciela W ojew ody G orzow skiego, p rzew o d n iczący Komisji Okrę gow ej w Zielonej G órze prof. d r hab. J. B e n y sk ie w icz i D yrektor Okręgo wej K om isji dr P rzem ysław M nich o w sk i w ręczy li c z ło n k o m Komisji akty n o m inacyjne.
P racow nikiem m e ry to ry c zn y m , k ie ru ją c y m ca ło śc ią prac Woje w ódzkiej D elegatury został P ro k u rato r W ald em ar S idor, oddelegowany przez P rokuratora G eneralnego. K o m isja u zy sk ała lokal w gmachu Sądu W ojew ódzkiego przy ulicy M ieszk a I.
P odjęcie decyzji o p ow ołaniu W ojew ódzkiej D elegatury umoty w ow ane było przede w szy stk im k o n ie c z n o śc ią zintensyfikow ania prac śledczych i b adaw czo-dokum entacyjnych w zak resie zbrodni popełnio nych przez rodzim y aparat terroru w latach 1945-1956 n a ziem i gorzow skiej.
K om isja m iała za zadanie, o p ró cz d alsze g o b ad a n ia zbrodni hitle- row skichujaw nianie, d o k u m en to w an ie i ścig an ie zbrodni sta lin o w sk ich .
C hodzi szczególnie o u jaw nienie zb ro d n i, d o ty czący ch :
działań rodzim ego aparatu represji w o b ec cz ło n k ó w różnych ugru pow ań politycznych, religijnych i sp o łe cz n y ch , w tym rów nież oficerow Polski przedw rześniow ej i Sił Z b ro jn y ch na Z ach o d zie,
m asow ych represji w obec o ficerów i żołn ierzy A rm ii Krajowej oraz innych form acji n iepodległościow ych i sto so w a n ie w zględem nich bru*
talnych metod śle d cz y ch p rze z fu n k cjo n a riu szy U rzędów B ezpieczeń stwa.
Ponadto K o m isja p ro w a d ziła p rze słu ch a n ia dla innych O kręgo wych Komisji w K raju. I tak:
• dla O kręgow ej K o m isji w B iałym stoku prow adzono przesłuchania świadków w y d arze ń z d n ia 10 lu teg o 1940 roku - deportacji przez NKWD P olaków z K resó w W sch o d n ich na S yberię i K azachstan. T ra gedia ta objęła 1,2 - 1,5 m in P olaków , a w ielu z nich zginęło w czasie deportacji i na zsyłce;
• dla Okręgowej K om isji w Łodzi i L u b lin ie prow adzono przesłuchania świadków w spraw ach:
♦ zbrodni h itlero w sk ich na K resach W schodnich,
♦ zbrodni N K W D i n acjonalistów ukraińskich na Polakach zam iesz kałych na K resach W schodnich,
♦ zbrodni na P o lak ach w ięzio n y ch po 17 w rześnia 1939 roku na terenie w oj. lw ow skiego, w ile ń sk ie g o i poleskiego;
♦ dla O kręgow ej K o m isji w P o zn an iu w spraw ie zbrodni UB i służ by w ięziennej n a w ięź n ia ch C e n traln e g o W ięzienia w e W ron kach i W ięz ien ia w R aw iczu. W ty m przypadku chodzi o prze słuchanie o só b za m ie szk a ły c h n a teren ie w ojew ództw a gorzow skiego, a o sa d zo n y c h w latach 1945-1956 w w. w ięzieniach. Z zeznań tych św ia d k ó w w y n ik ają trag iczn e losy P olaków w o kre sie od 1939 ro k u d o 1956 roku. N a terenie w ojew ództw a g o rzow skiego zam ie szk u je w ielu św iadków tych w ydarzeń, zarów no „sy b irak ó w ” , ja k też cz ło n k ó w byłej A rm ii K rajow ej i innych organizacji n ie p o d le g ło śc io w y c h .
Tak w ięc po zeb ran iu dow odów , d o k u m e n tó w z akt spraw i innych, podjęto czynności śle d cz e ja k o po m o c p ra w n ą d la innych K om isji z tere nu całego kraju.
W w yniku p rze p ro w ad z o n ej k w eren d y w archiw ach, analizy akt są dów wojskowych, ro zm ó w z p o szk o d o w a n y m i w 1996 roku w szczęto następujące śledztw a:
Śledztwo p rze ciw k o fu n k cjo n a riu szo m P ow iatow ego U rzędu B ez pieczeństwa P u b liczn eg o w S trzelcach K rajeń sk ich o zastrzelenie w lipcu №49 roku B ronisław a Pały. B ro n isław P ała, pseudonim „C IS” , był żo łnierzem AK. brał u d ział w akcji „B u rz a” w K ieleckiem . P o w ojnie prze
338 Waldemar Sid0r
niósł się na Z iem ie O dzyskane. B ył ak ty w n y m d ziałaczem ludowym członkiem PSL. W latach 1948-49 pełnił funkcję W ójta G m iny
Zwierzyn
Z ostał śm iertelnie postrzelony 9 lipca 1949 roku w czasie obławy urzą. dzonej na niego przez U rząd B ezp ieczeń stw a w S trzelcach i zmarł ]| lipca 1949 w szpitalu UB w Poznaniu. Z w łoki zostały ukryte i pochowane w nieznanym m iejscu.Śledztw o w spraw ie aresztow ania i zam ordow ania w lecie 1952 roku K azim ierza W argonow skiego przez funkcjonariuszy P U B P w Strzelcach K rajeńskich. K azim ierz W argonow ski i inni zostali aresztowani w Mie- rzęcinie za nielegalne grom adzenie broni i udział w podziem nych organi zacjach. K. W argonowski zbiegł w śm iałej ucieczce z aresztu UB w Strzel cach Kraj. i przez ponad m iesiąc ukryw ał się m im o obław UB, MO i ORMO. D alsze je g o losy nie są znane.
Ś ledztw o w spraw ie likw idacji przez U rząd B ezpieczeństw a w Go rzow ie W lkp. nielegalnej organizacji „U nia M łodzieży Demokratycznej" w 1950 roku. U rząd B ezpieczeństw a w G orzow ie w październiku 1950 roku dokonał szeregu aresztow ań i w toku brutalnego śledztwa funkcjo nariusze UB w ym uszali zeznania i przyznanie się do w iny m.in. biciem i znęcaniem się. Po brutalnym śledztw ie W ojskow y Sąd Rejonowy w Zie lonej G órze skazał Jerzego M asło na 12 lat, Jerzego Flizikowskiego na 6 lat, H enrykę W ojtkow iak i T adeusza N aw rockiego na 5 lat, Wiktora Po- pielskiego na 6 lat w ięzienia.
Ś ledztw o w spraw ie likw idacji przez U rząd B ezpieczeństw a w Mię dzychodzie K atolickiego S to w arzyszenia M łodzieży w 1948 roku. Śledz tw o dotyczy brutalnych m etod pro w ad zen ia p o stępow ania przez funk cjonariuszy UB, którzy w ym uszali zeznania i tak je fałszow ali, by przypi sać członkom K atolickiego S tow arzyszenia M łodzieży napaść na świetli cę Z w iązku M łodzieży Polskiej w M iędzychodzie. N astępnie po wyroku W ojskow ego Sądu R ejonow ego w P oznaniu, skazującym dwóch człon ków K SM na kary w ięzienia, spow o d o w an o rozw iązania Katolickiego Stow arzyszenia M łodzieży M ęskiej i Ż eńskiej w M iędzychodzie.
Ś led z tw o p rze ciw k o fu n k c jo n a riu sz o m W o jew ódzkiego Urzędu B ezpieczeństw a Publicznego w Z ielonej G órze w spraw ie
stosow ania
bru talnych m etod w czasie przesłuchiw ań u czniów S zkoły Średniej stopn>aLicealnego w D rezd en k u , czło n k ó w nielegalnej organizacji H arcerstw a polskiego. W p aźd ziern ik u 1951 roku funkcjonariusze W ojew ódzkiego UB w Zielonej G ó rz e p o areszto w an iu i brutalnym śledztw ie doprow adzi li do skazania na d łu g o le tn ie k ary p o zb a w ien ia w olności nauczyciela Bogdana R usinka oraz trzech uczniów : W ładysław a C zyżew skiego, Z yg munta Kubiaka i R y szard a Skrzypniaka.
Śledztwo w sp raw ie zam o rd o w an ia w lutym 1946 roku w Przytocz- nej kilku kobiet, d ziec k a, k sięd za i k ościelnego narodow ości niem ieckiej przez żołnierzy w ojsk sow ieckich.
Ś led ztw a są różnorodne i w ielow ątkow e. Są one w toku, a niektóre zbliżają się do zakończenia. Term in ich zam knięcia w wielu przy padkach uzależniony je s t od uzy sk an ia z archiw um U rzędu O chrony P ań stwa danych źródłow ych. D ostęp do tych danych naw et dla prokuratora prowadzącego śle d ztw o je s t ograniczony.
Oprócz śled ztw K om isja prow adzi w iele postępow ań w yjaśniają cych mających na celu u sta le n ie faktów , zebrania dokum entów i innych materiałów stan o w iący ch p odstaw ę do w szczęcia śledztw a, bądź do je g o odmowy. C z ynności te d o ty c zy ły b ard z o w ażn y ch zagadnień, ja k np. ustalenie istnienia bądź nieistn ien ia zbiorow ej m ogiły jeń có w niem iec kich na terenie po lig o n u obok je d n o stk i w ojskow ej na ulicy M yślibor- skiej. Pracow nie A rc h eo lo g icz n a w P oznaniu d ziałającą na zlecenie F un dacji „Pamięć” , p o d jęła p race sondażow e. M iejsce prac w ykopaliskow ych ustalono w edług źró d eł n iem ieckich. N ie dały one żadnego efektu w p o staci odnalezienia m asow ej m ogiły, ale będą je szc ze kontynuow ane. C ho dzi tutaj bow iem o u sta le n ie w ażnej rzeczy, m ianow icie czy na terenie Gorzowa w p ierw szy ch m iesiącach 1945 roku zam ordow ano ja k ich ś żo łnierzy czy je ń c ó w w o je n n y c h , k to tego d o k o n ał i gdzie je s t m ogiła. Kogo chow ano po dru g iej stronie ulicy M y śliborskiej? Sam fakt w ykopa nia szczątków ludzkich nie w yjaśni p roblem u b ez ustalenia i przesłucha nia świadków w y d arze n ia z początku 1945 roku bądź odnalezienia doku mentów archiw alnych, ch y b a że p rzy zw łokach zostaną znalezione do wody rzeczow e św ia d cz ące o tożsam ości osoby.
Tak było w p rzy p a d k u o d n alez ien ia zbiorow ej m ogiły niem iec kich żołnierzy, k tó rz y zg in ęli p raw d o p o d o b n ie w lutym 1945 roku w Glisnie koło L ub n iew ic. W toku czynności w yjaśniających ustalono, że rozegrała się tu p o ty c zk a w ojenna, w której zginęło 17 żołnierzy niem iec
340 Waldemar Sid0r
kich. Zostali oni pochow ani przez m ie jsc o w y ch N iem ców . W czasie p ^ porządkow ych natknięto się n a szczątk i lu d zk ie. E k sh u m a cja przeprowa dzona w kw ietniu 1996 roku d o p ro w a d ziła d o o d n alez ien ia w zbiorowej m ogile szcz ątk ó w 17 ż o łn ie rz y n ie m ie c k ic h , fra g m e n tó w mundurów w yposażenia w ojskow ego, am unicji. Z n a le z io n o też 9 identyfikatorów tzw. „nieśm iertelników ” żołnierskich. S p ra w a nie b ęd z ie kontynuowana w obec braku cech przestępstw a.
P odejm ow ano p rac o ch ło n n e i ż m u d n e cz y n n o śc i, polegające na poszukiw aniu w archiw ach d o k u m e n tó w i ak t spraw , u stalania aktual nych adresów osób rep resjo n o w a n y ch w ce lu z e b ra n ia dow odów prze stępstw a lub m ateriałów d o b ad ań h isto ry c zn y c h .
A ktualnie trw ają p o sz u k iw an ia d o w o d ó w rze czo w y c h , dotyczą cych bezpraw nych i n ie d o zw o lo n y c h m etod d z ia ła n ia U rzędów Bezpie czeństw a, zm ierzających do ro zb ic ia o rg an iz ac ji niepodległościow ych i rep resjo n o w an ia czło n k ó w n a s tę p u ją c y c h o rg a n iz a c ji n a terenie woje w ództw a gorzow skiego ja k : L e g io n y P arty z a n tó w Z ie m i Lubuskiej, Ko m órka L ikw idacyjna, M łoda P olska.
W celu u stalenia faktów re p re sjo n o w a n ia P o lak ó w przez UB bada no w S ądzie W ojew ódzkim w G o rz o w ie W lkp. akta spraw aktualnie wno szonych przez p o krzyw dzonych o o d sz k o d o w a n ie za niesłu szn e areszto w ania, za lata pobytu w w ięzieniach, k o p aln iac h i o b o za ch pracy. W wie lu przypadkach pokrzyw dzeni sk ła d ają p o zw y do są d ó w o odszkodowa nie, nie kierując do K om isji czy p ro k u ra tu ry d o n ie sie ń o ściganie spraw ców cierpień.
P ozw y są niekiedy przez sądy o d d alan e , g d y ż p o b y t w
więzieniu
nie w iązał się z w alką o n ie p o d leg ły b y t p a ń stw a p o lsk ieg o , a dotyczył np. szabru czy spekulacji.
K o m isja n a w ią z a ła k o n ta k ty z o rg a n iz a c ja m i kom batanckim i, K om itetem W ojew ódzkim O ch ro n y P am ięci W alk i M ęczeń stw a, Związ kiem S ybiraków i A rchiw um P ań stw o w y m w G o rzo w ie. W ym ieniono in form acje, m ateriały, w spólnie d o k u m e n to w a n o n ie k tó re zdarzenia.
Istnieją olbrzym ie trudności w u sta la n iu faktów , dotyczących po pełnionych przed w ielu laty przestępstw . M a n a to w p ły w zacieranie się w pam ięci w ydarzeń, śm ierć św iadków , śm ierć p o d ejrz an y c h , czy też brak dokum entów . M im o to w ielu sp raw co m p rze stęp stw n ie u d a się unikn^ o dpow iedzialności karnej.
