Widok Analiza akustyczna polskich spółgłosek nosowych realizowanych przez dzieci niesłyszące

A

n

a

l

i

z

a

a

k

u

s

t

y

c

z

n

a

p

o

l

s

k

i

c

h

s

p

ó

ł

g

ł

o

s

e

k

n

o

s

o

w

y

c

h

realizowanych p

r

z

e

z

d

z

i

e

c

i

n

i

e

s

ł

y

s

z

ą

c

e

1

Acoustic analysis of Polish nasals produced by deaf children

J

a

n

u

s

z

K

l

e

ś

t

a

InstytutJęzykoznawstwa,Uniwersytetim.AdamaMickiewiczawPoznaniu

ul.Międzychodzka5,60-371Poznań janklest@amu.edu.pl

Abstract

The development of computer-based diagnostic and teaching aids used in the revalidation of hearing-impairedchildren‘sspeechandtheconstructionofautomaticspeechrecognition systems intended for deaf people require exhaustive knowledge in the area of deaf speech acoustic parameters. In the current research, Polish nasals produced by profoundly-deaf children were analyzed acoustically, and the parameter values obtained were then analyzed statistically. The results of the discriminant analysis show that nasals produced by deaf people involve similar identification difficulty as their realizations by normally hearing speakers.

1

W

s

t

ę

p

Malejącerozmiaryproduktówwspółczesnejelektronikiwpołączeniuzestalerosnącązłożonością ichbudowypowodują,iżcorazczęściejniewystarczającymiokazująsięwichprzypadku dotychczasowe, konwencjonalne sposoby sterowania, oparte na wszelkiego rodzaju regulatorach naturymechanicznej,stanowiącychistotnyelementhamującywprocesiedalszejminiaturyzacji sprzętu.Wzwiązkuzpowyższymcorazliczniejpodejmowanesąpróbystworzenianowego narzędziakomunikacjiwukładzieczłowiek-maszyna,któregorealizacjasprzętowa charakteryzowałabysięminimalnymigabarytami,aprostotaobsługieliminowałakonieczność specjalnegoprzeszkolenia.Wydajesię,żenarzędziemspełniającympowyższewymaganiamógłby staćsięinterfejsopartynamowienaturalnejjako kodzie oraz systemie automatycznego jejrozpoznawaniajakodekoderzesygnałuprzesyłanegopomiędzyczłowiekiemamaszyną (por.Shannonetal.1949),jednakżekonstrukcjategotypuinterfejsuwymagawyczerpującego opisuakustycznegodlasygnałumowyprodukowanego przez te wszystkie grupy potencjalnych mówców,którychprzedstawicielemielibystaćsięjegoużytkownikami. Tymczasem,mimogwałtownegoostatnimiczasyrozwojufonetykiakustycznej,nadalniewiele powstałownaszymkrajuprac,którychtematstanowiłabyakustycznacharakterystykamowy 1 Przedstawionewniniejszymartykuleanalizystanowiąfragmentdysertacjidoktorskiej(Kleśta2002),objętejgrantem promotorskim KBN nr 1 H01D 020 18. S T IG A T IO N E S

L

ING U IS T IC A E

,

V O L

.

XIII;

P

O Z N A Ń

,

D

E C E M B E R

2006

realizowanejprzezcałkiemliczniereprezentowanągrupęspołeczną,jakąstanowiąludziegłusi2 . Nielicznebadaniazwiązanezanaliząmowyosóbniesłyszących,prowadzonewnaszymkraju, koncentrująsięprzytymwgłównejmierzenacechachprozodycznychsygnału(np.Mikieletal. 1979,Demenko1987,Karczewskaetal.2000,Sieńkowskaetal.2000,StankiewicziWłoch2000), natomiastbrakujeprawiecałkowiciepracporuszającychproblemyjegosegmentacjiczyanalizy widmowej.Tymczasemniewystarczającawiedzanatematsegmentalnychparametrówmowy realizowanejprzezdzieciniesłysząceuniemożliwiarównieżcałkowiciekonstrukcjęnarzędzi diagnostycznychorazrewalidacyjnychdlapowyższejgrupymówców,wykorzystującychszerokie możliwościwspółczesnychmetodautomatycznejanalizysygnałumowy. Wchwiliobecnej,surdologopedadokonującydiagnozyjakościmowyosobyniesłyszącej zdanyjestzatemwgłównejmierzenainformacjedostępnewwynikuzindywidualizowanejoceny percepcyjnejanalizowanegosygnału,podczasgdy,jakpiszeKapusta(2000),subiektywna możliwośćuchaludzkiegoicałegosystemupercepcjisłuchowejczłowiekanarozmaite nieprawidłowościwstrukturzeiprzebieguanalizowanegosygnałujestbardzozróżnicowana. Niekiedybowiemdużeróżnicewformiesygnałumogąbyćsubiektywnieniedostrzegane lubakceptowanejakogranicenormy,podczasgdywinnymprzypadkunawetdrobnerozbieżności pomiędzysygnałamistanowiąkryteriumdoichróżnicowaniaisąpodstawądodyskwalifikacji jednegoznichjakoformypatologicznej.Pozatympamiętaćnależy,jakstwierdzadalejtensam autor(ibid.),iżkażdyprzypadekmowypatologicznejjestwgruncierzeczyunikatowy iniepodobnydoinnychprzypadków,nawetprzytymsamymrodzajupatologii. Tymczasem człowiek(np.lekarz)potrafigłównieróżnicowaćocenypacjentówwzakresiewykrycia podstawowejróżnicymiędzymowąpoprawnąipatologiczną,natomiastwprzypadku,kiedy zachodzipotrzebapogłębionejanalizyporównawczej,słuchczłowiekaokazujesiębezradny. Jeślichodzizkoleiokonstrukcjęautomatycznychnarzędzidorewalidacjimowy,zwrócić należyuwagę,iżpodjętojużwnaszymkrajupróbyopracowaniaprogramówkomputerowych, wykorzystującychautomatycznąanalizęakustycznąsygnałumowydlacelówćwiczeń nadpoprawnościąwymowynapoziomiesegmentalnymukilkuletnichdziecionieuszkodzonym słuchu.PrzykłademtakichnarzędzimożebyćpakietgierlogopedycznychGrocholewskiego, stosowanydoindywidualnejpracydzieckasłyszącegonadjakościąwłasnejwymowy, przywykorzystaniuodpowiedniodostosowanychdowiekumówcytechnikwizualizacjimowy. Wydajesię,żenicniestoinaprzeszkodzie,abywykorzystaćwspomnianepowyżejtechniki wprocesiekonstrukcjipodobnychnarzędzidladzieciniesłyszących(czegopierwszepróbyzostały jużzresztąpodjęte),tymbardziej,iż,jakpiszeŁobacz(1987:105),„projektowanieurządzeń technicznychorazprzygotowanieprogramupedagogicznegodlaosóbgłuchychstanowijeden zważniejszychproblemówzwiązanychzwizualizacjąmowy‖.Zasadniczymjednakwymogiem, jakistawiabudowawspomnianychnarzędzi,jestdostępdoodpowiedniegoopisuakustycznego mowydziecigłuchych,którydostarczałbywiedzynatematgłównychźródełzniekształcenia sygnałuw jej przypadku, charakteryzowanychwkategoriachparametrówakustycznych. Celembadań,którychfragmentstanowipodstawęniniejszegoartykułu,byłozatemobok opracowaniawstępnejcharakterystykiakustycznejmowydziecigłuchychodnalezienietakich parametrówakustycznych sygnałuzniązwiązanego,naktórychoprzećmożnaskuteczną identyfikacjęposzczególnychsegmentówfonetycznychiktórewzwiązkuzpowyższymmogą takżeodgrywaćkluczowąrolęwprocesiepercepcjisygnałuprodukowanegoprzezmówców niesłyszących.Identyfikacjaodpowiednichwielkościstanowićmogłabybowiempunktwyjściowy dla konstrukcji pomocy diagnostyczno-dydaktycznych,któreprzyzastosowaniuwspółczesnych metodautomatycznejanalizyorazwizualizacjimowywykorzystywanebyłybydosamodzielnej, bądźteżkontrolowanejprzezsurdologopedę,pracydziecigłuchychnadzrozumiałościąwłasnych wypowiedzi,poprzezdoskonaleniepoprawnościprodukcjinapoziomiesegmentalnym. Poszukiwaniewspomnianychparametrówodbywałosięwoparciuowielkościakustyczneoraz metodystatystycznestosowanewspółcześniedlacelówautomatycznegorozpoznawaniamowy niezaburzonej,atakżeprzywykorzystaniuwybranychpartiiinformacji,dostępnychwwyniku 2 JakpodajeSzczepankowski(1994),niesłyszącywPolscetookoło45tysięcyosób,wtymkilkatysięcydzieciwwieku przedszkolnymiszkolnym,przyczymliczbatauwzględniawyłącznieosobyoubytkusłuchuwyższymniż80dB.

analizyspektrograficznej,stanowiącejwdalszymciągujednozpodstawowychnarzędziwzakresie badańnadmowązaburzoną(por.Balletal.1997).

2

Przedmiot analiz

Niniejszyartykułprzedstawiawynikibadańobejmującychrealizacjęspółgłoseknosowych. Powyższągrupęgłosekpostanowionopoddaćanaliziezewzględunaograniczonąwdalszymciągu wiedzęzzakresuichstrukturyakustycznej,wzwiązkuzeznacznąchwiejnościąwwartościach parametrówakustycznychorazsłabymzróżnicowaniemwidmowymwobrębietejgrupydźwięków mowy (por. Jassem 1973).

Jak stwierdza Dukiewicz (1967), znaczne zróżnicowanieosobniczewzakresieparametrów akustycznychcharakteryzującychspółgłoskinosowezwiązanejestprzedewszystkimzudziałem komorynosowejwprocesieichartykulacji.Głównąrolęodgrywajątutajtakieczynniki jakanatomiczneróżnicewkształcieirozmiarzetejkomoryuróżnychosób,istnieniecałego szeregumożliwychpozycjipośrednich,jeślichodziopołożeniepodniebieniamiękkiego, decydującegoostopniusprzężeniakomorynosowejzkomorąustną,jakrównieżobecność wprzejściachnosowych elementówblokujących,zwiększającychtłumienierezonansunosowego (obrzmienieścianekwewnętrznychwwynikuprzeziębienia,nagromadzenieśluzu izanieczyszczeń,jakrównieżróżnauposzczególnychosóbilośćwłosówrosnącychwnozdrzach). Choćjednak„różnicemiedzywidmamistadiumustalonegoposzczególnychspółgłosek nosowychniestanowiądostatecznejpodstawyichrozróżnialnościsłuchowej‖(Dukiewicz1967: 66),„widmastadiumustalonego[], [], [], []posiadają[…]pewnewspólnecechy charakterystyczne,różnedlakażdejztychspółgłosek‖(op.cit.:66).Wtokuobecnychanaliz podjętazostaniepróbastwierdzenia,czyróżnicewwartościachodpowiednichparametrów widmowychdlaposzczególnychgłoseknosowych,wprzypadkurealizacjipowyższychdźwięków mowyprzezdzieciniesłyszące,sąistotnestatystycznie.

3

M

a

t

e

r

i

a

ł

b

a

d

a

w

c

z

y

Wszelkieanalizyprzeprowadzonewramachobecnychbadańopartezostałynamateriale zgromadzonymdziękiuprzejmościiwspółpracywychowankóworazpracownikówOśrodka Szkolno-WychowawczegodlaDzieciNiesłyszącychprzyulicyBydgoskiejwPoznaniu.Wczasie, kiedygromadzonybyłmateriałbadawczy(1999rok),szkołapodstawowaopisywanejplacówki posiadałastrukturęidentycznąjakówczesnaszkołamasowanatymsamympoziomie,toznaczy obejmowałaklasyod1do8,atakżedodatkowoklasęzerową. WiekdziecirozpoczynającychnaukęwszkolepodstawowejprzyulicyBydgoskiejwynosił zazwyczajsześćlubsiedemlat,choćniektórzywychowankowieuczęszczalidopowyższejszkoły dopieroodósmego,dziewiątego,dziesiątego,czynawetjedenastegorokużycia,conajczęściej miałomiejscewtakichprzypadkach,kiedydanedzieckobyłouprzedniowychowankiemszkoły masowejlubinnegoośrodkaszkolno-wychowawczego.Wzwiązkuzpowyższym,poszczególne klasyszkołypodstawowejprzyulicyBydgoskiejniebyłyhomogenicznezewzględunawiek uczniów,jakmatozazwyczajmiejscewszkołachpowszechnych. WychowankowieośrodkabylimieszkańcamiPoznanialubinnychmiastimiejscowości województwawielkopolskiego,przyczymdziecinależącedodrugiejzwymienionychgrup zamieszkiwaływprzyszkolnyminternacie,wktórymproceswychowawczyprzebiegał wtzw.„postacizłagodzonej‖(por.Hoffman1987).Większośćkadrydydaktycznejośrodka stanowilinauczycielesłyszący,którzywkontaktachzdziećmistosowaliwmiaręmożliwości metodętotalnejkomunikacji(por.KrakowiakiPanasiuk1992,Szczepankowski1994), nieposługującsięjednakjakonarzędziempodstawowymjęzykiemmigowym,któregoznajomość uwiększościznichbyłaograniczona.Językmigowystanowiłnatomiastpodstawowyśrodek komunikacjipomiędzydziećmizamieszkującymiwinternacie. PonieważHoffmann(1987)podaje,żeuszkodzeniesłuchuniezawszejestograniczonejedynie dojegoubytku,bowiemczęstokroćtowarzysząmupewnedodatkoweupośledzenia,takiejak zaburzeniasprawnościpsychicznej,afazja,zaburzeniacharakterologiczne,zaburzenia wfunkcjonowaniuinnychzmysłówbądźuszkodzenianarząduruchu,aOkalidouiHarris(1999:

396)stwierdzają,żeprzydoborzemateriałudobadańnadmowądziecigłuchychniezwykleistotne jest,aby„thedeafspeakershadnootherdocumentedhandicaps‖,przywspółpracywychowawców OśrodkadlaDzieciNiesłyszącychdokonanodlacelówobecnychbadańwyboru37mówców, którychjedynym udokumentowanymupośledzeniembyłgłębokiubyteksłuchuorazuktórych niezaobserwowanozaburzeńnaturyemocjonalnejczyteżznacznychodstępstwodintelektualnej normy rozwojowej.

3.1 C

h

a

r

a

k

t

e

r

y

s

t

y

k

a

m

ó

w

c

ó

w

Badanagrupadzieciobejmowałauczniówklasodtrzeciejdoósmejicharakteryzowałasię wmiaręrównomiernymrozkładem,jeżelichodziopłećorazklasę,przyczymrównież napoziomieposzczególnychklasliczbamówcówobupłcibyłapodobna. Wprzypadku32spośród37badanychdzieciubyteksłuchu dlalepszegoucha,określony napodstawieostatniegobadaniaaudiometrycznego,byłwyższyniż90dB,czylikwalifikował badanychdogrupyosóbz„głębokąutratąsłuchu‖zarównonapodstawieklasyfikacjibiap3 (por. Hoffmann 1987) jak i w oparciu o normy ANSI4 oraz ISO5 (por. Pruszewicz 2000a, Pruszewicz 2000b).Średniubytekwlepszymuchu,obliczonydlapowyższejgrupydzieci,wyniósł97dB,przy czymnajwyższawartość,jakąosiągnąłto113dB.Jedyniepiątkaspośródwybranychdobadańdzieci wykazywałaubyteksłuchuwlepszymuchuniższyniż90dB,przyczymwprzypadku3mówców wyniósłon80dB,natomiastupozostałychdwojga70dB.Powyższewynikibadania audiometrycznegokwalifikująwymienionychpięciumówcówdogrupyosóbo„wysokimstopniu utratysłuchu‖wedługaktualnejklasyfikacjibiaporazdogrupyosóbo„nasilonymubytkusłuchu‖ wedługnormANSIorazISO.Pamiętaćjednaknależy,żejeszczenietakdawnojakodolnągranicę takzwanejgłuchotycałkowitejprzyjmowanoubyteknapoziomie70dB(por. Góralówna1994). Wszystkiebadanedzieciposiadałyuszkodzeniesłuchutypuodbiorczego(por.Krakowiak 1995),spowodowanerozmaitymiczynnikaminaturygenetycznej,prenatalnej,perinatalnej,lubteż związanezchorobą,któramiałamiejscewwiekuwczesnodziecięcymalboteżztoksycznym środkiemfarmakologicznympodanymwpowyższymokresie(por.etiologicznaklasyfikacja uszkodzeńsłuchuw:Hoffmann1987).Należyjednakzwrócićuwagę,żewprzeszłopołowie przypadków(20mówców)niemożliwebyłoustaleniefaktycznejprzyczynyuszkodzeniasłuchu, cojestzjawiskiemczęstowspominanymwliteraturze. Jakpowszechniewiadomo,niezwykleistotnąrolęzewzględunamożliwościrozwojumowy uosóbniesłyszącychodgrywawiek,wktórymnastąpiłautratasłuchu(por.Góralówna1994). Jakwynikazezgromadzonychdanych,35spośród37opisywanychdzieciutraciłosłuch wtakzwanymokresieprelingwalnym,czyliprzedukończeniemdrugiegorokużycia (por.Góralówna1994),ajedynieudwójkiznichnastąpiłotonieznaczniepóźniej,wtakzwanym okresiewczesnolingwalnym.Należyjednakzwrócićuwagę,żenapotkanetrudności zjednoznacznymustaleniemprzyczynyutratysłuchuuniemożliwiałytakżewwieluprzypadkach precyzyjneokreśleniemomentu,wktórymutratatamiałamiejsce. Zaledwietrójkaspośródbadanychuczniówzaopatrzonazostaławaparatsłuchowyprzed ukończeniemtrzeciegorokużycia,cozpewnościąstanowibardzoniekorzystnyczynnik, jeślichodziorozwójfunkcjisłuchowychwramachanalizowanejgrupymówców.Większość spośródbadanychdzieciotrzymałaaparatysłuchowepomiędzy3a7rokiemżycia,przyczym wprzypadkuprzeszłopołowyznichnastąpiłotowwieku3–4 oraz 6–7lat,awięcwmomencie pójściadoprzedszkolalubszkołypodstawowej.Ośmiorodzieciposługiwałosięaparatem jednousznym,natomiastresztastosowałaaparatdwuuszny. Jakwiadomo,niezwykleistotnąrolę,nietylkodlarozwojumowy,leczrównieżdlaogólnego rozwoju intelektualno-emocjonalnegodzieckagłuchego,odgrywaodpowiedniowczesnepodjęcie czynnościrehabilitacyjnych(por.Eckert1994,Gałkowski1994,Góralówna1994). Spośródanalizowanejgrupydziecijedyniepołowapoddanazostałajakimkolwiekformom rehabilitacjiprzedrozpoczęciemnaukiwszkolepodstawowejdlaniesłyszących,przyczym 3 biap – MiędzynarodoweBiuroAudiofonologii. 4

ANSI – American National Standards.

5

rehabilitacja tapolegaławwiększościprzypadkównakorzystaniuzpomocylogopedy(11osób) lub poradni dladziecigłuchych(6osób). Uważasiętakże(por.KrakowiakiPanasiuk1992,Pietrzak1994,Prillwitz1996), żeodpowiedniowczesnezaoferowaniedzieckugłuchemumożliwościkomunikacjizapomocą językamigowegoumożliwiamurozwójnapoziomieporównywalnymzrozwojemdzieci słyszących,zarównowwymiarzeintelektualnymjakikomunikacyjno-językowym.Wzwiązku zpowyższym,dośćistotnąrolędlamożliwościrozwojumowyudanegodzieckawydajesię równieżodgrywaćpoziomznajomościjęzykamigowego,szczególniewewczesnymwieku, naetapierozpoczęcianaukiwszkolespecjalnej.Jakjużwcześniejstwierdzono,językmigowynie stanowi co prawda podstawowegonarzędziakomunikacjiwprocesiekształcenianiesłyszących wpoznańskiejszkoleprzyulicyBydgoskiej,jednakżejestonbardzochętniestosowanyprzez uczącesiętamdzieciwramachichwzajemnychkontaktów,szczególniewprzypadkuuczniów przebywającychwinternacie,costanowipodstawoweźródłorozwojuwspomnianegojęzykawśród badanejgrupy.Opróczmożliwościnaukijęzykamigowegowśrodowiskuniesłyszących rówieśników,przeszłojednaczwartabadanychuczniów(10osób)miałatakżeszansenajego wczesnąakwizycjęwśrodowiskudomowym(rodzicebądźrodzeństwodanegodzieckatotakże osobyniesłyszące). Dlatrzydzieściorgapięciorgaspośródtrzydzieściorgasiedmiorgabadanychdzieci przeprowadzonezostałyrównieżnaktórymśzetapówedukacjiszkolnejtesty psychologiczno-rozwojowe.Jakwynikazuzyskanychrezultatów,sprawnośćintelektualnazdecydowanej większościuczniów,którychmowępoddawanoanaliziewramachobecnychbadań,mieściłasię wgranicachodpowiedniejnormy,natomiastnieznaczneopóźnienia rozwojowe odnotowano jedynie w przypadku trojga dzieci.

3.2 M

a

t

e

r

i

a

ł

n

a

g

r

a

n

i

o

w

y

PonieważRakowska(1994:128)stwierdza,iż„rozwójświadomościjęzykowejjedenastoletniego dzieckagłuchego,uczniaszkołyspecjalnej,nieprzekraczapoziomuumiejętnościjęzykowych trzy–czteroletniegodzieckasłyszącego‖,pokonsultacjachzwychowawcamipoznańskiego Ośrodka,wramachprowadzonychbadańpostanowionowykorzystać40-wyrazowy obrazkowy test artykulacyjnydlasłyszącychdzieciżłobkowychwwiekuod2do3lat,skonstruowany przez M.GolanowskązWyższejSzkołyPedagogikiSpecjalnejwWarszawie(Golanowska1999).

3.3 R

e

a

l

i

z

a

c

j

a

n

a

g

r

a

ń

Sesjenagraniowezudziałem37dziecizrealizowanowOśrodkuSzkolno-Wychowawczym dlaDzieciNiesłyszącychprzyulicyBydgoskiejwPoznaniu.Każdazsesjiskładałasięzdwóch części:wpierwszejznichposzczególneelementyleksykalnewydobywanebyły,zgodnie zzałożeniamizastosowanegotestuartykulacyjnego,przyużyciuseriiobrazków(testnazywania), natomiastwczęścidrugiejnagrywaneosobyodczytywałylistęwyrazowąpowyższegotestu(test sprawnościczytania).Zzasadyunikanowprzebiegunagrańmetodyimitacyjnej,choćtensposób uzyskiwaniapróbekmowyniejestsprzecznyzzałożeniamiteoretycznymidotyczącymirealizacji testówartykulacyjnych(por.Grunwell1987,Krajna1998). Oileprzeczytanielistywyrazowejniesprawiałotrudnościżadnemuznagrywanychdzieci, wzwiązkuzczymzgromadzonywtensposóbkompletnykorpusdanychobejmował1480 jednowyrazowychpróbekmowy(37mówcówx40jednostekleksykalnych),niewszystkiewyrazy udałosięuzyskaćstosowanąwpierwszejczęścinagraniametodą„dobrowolnegowymuszenia‖. Ogółem37nagrywanychdzieciniezrealizowałowramachtestunazywania319elementów leksykalnych, tj. ok.20%wszystkichwyrazów,przyczymnauwagęzasługujefakt,żeżadnez37 dzieciniezdołałozrealizowaćwramachobrazkowegotestunazywaniacałego40-elementowego zestawuwyrazów6 . Nawspomnianepowyżej319niezrealizowanychelementówleksykalnychskładałysię naturalnierównieżniektórespośródwykorzystywanychwramachniniejszychbadańwyrazów, zawierającychwprzypadkuprawidłowejartykulacjispółgłoskęnosową,amianowicie: 6 Omówienieprzyczynzwiązanychzczęstymbrakiemrealizacjiniektórychelementówleksykalnychznaleźćmożna wKleśta (2002).

kieszeń (głoska[]) — brakrealizacjiwprzypadku30mówców,  nie (głoska[]) — brakrealizacjiwprzypadku30mówców,  jedzenie (głoska[]) — brakrealizacjiwprzypadku23mówców,  ziemia (głoska[]) — brakrealizacjiwprzypadku22mówców,  miau miau (głoska[]) — brakrealizacjiwprzypadku7mówców,  dzwonek (głoska[]) — brakrealizacjiwprzypadku6mówców, myjesię (głoska[]) — brakrealizacjiwprzypadku5mówców,  nos (głoska[]) — brakrealizacjiwprzypadku2mówców, pociągi (głoska[]) — brakrealizacjiwprzypadku2mówcóworaz  zielony (głoska[]) — brak realizacjiwprzypadku1mówcy.

3.4 W

y

b

ó

r

m

a

t

e

r

i

a

ł

u

d

o

a

n

a

l

i

z

y

a

k

u

s

t

y

c

z

n

e

j

Wceludokonaniawyborumateriałunagraniowegopoddawanegoostatecznieanalizieakustycznej wramachobecnychbadań,postanowionoposłużyćsiękryteriumwykorzystywanymjuż wewcześniejszych pracach (np. Levitt 1972, Fornby et al. 1981), opartym na stopniu zrozumiałościanalizowanegosygnału,„measuredbyplayingrandomizedrecordingsofthe children‘sspeechtonormal-hearinglistenersnotpreviouslyexposedtothespeechofthedeaf‖ (Levitt 1972: 39). Wtymceluprzeprowadzonoodpowiednietestypercepcyjne,których szczegółowyopisorazwynikiznaleźćmożnawKleśta(2003a).

Choćwbadaniachnadstrukturąakustycznąmowydziecigłuchych,opisywanychwliteraturze do etapu analiz akustycznychzakwalifikowanyzostajenajczęściejwyłączniemateriałnagraniowy obejmującywypowiedzitychosób,dlaktórychwramachtestówpercepcyjnychodnotowano poziomzrozumiałościprzekraczającypewienminimalnypułap(por.np.Levitt1972,Fornby et al. 1981),wramachobecnychbadańanalizomakustycznympostanowionopoddaćzarówno materiałzrealizowanyprzezmówcówwykazującychsięnajwyższązrozumiałościąmowy, jak i tych, wprzypadkuktórychobliczonypoziomzrozumiałościbyłnajniższy.Dopierwszej zwymienionychgrupzakwalifikowano8dzieci,wprzypadkuktórychwramach przeprowadzonychtestówpercepcyjnychprawidłoworozpoznanazostałaprzezsłuchaczy przynajmniej1/3nadanychbodźcówwyrazowych,natomiastdogrupydrugiejzakwalifikowano ósemkędzieci,którawramachtestówpercepcyjnychuzyskałanajsłabszewyniki,tzn.niewięcej niż10%bodźcówwyrazowychrozpoznanychpoprawnie(por.Kleśta2003a).Takdobrane ośmioosobowegrupymówcówbyływpełnizrównoważonepodwzględempłci,cooznacza, że wkażdejznichznalazłysięczterydziewczynkiorazczterechchłopców.

3.5 T

r

a

n

s

k

r

y

p

c

j

a

a

n

a

l

i

z

o

w

a

n

e

g

o

m

a

t

e

r

i

a

ł

u

Kolejnyetapbadaństanowiłoopracowanietranskrypcjizgromadzonegomateriału7_{.Choćanalizie} poddawanabyłamowazaburzona,będącanastępstwemgłębokiegoniedosłuchu,faktycznie interesowałynasjedynietakiejejparametry,któremajądecydującywpływnaidentyfikację poszczególnychgłosekjakorealizacjiodpowiednichfonemówzzakresuinwentarzaodbiorców osłuchuniezaburzonymiwtensposóboddziałująnapoziomzrozumiałościmówcówgłuchych przezmówcówsłyszących. Choćwięctranskrybenciproszenibyliwrzeczywistościowykonaniewąskiejtranskrypcji fonetycznej,uwzględniającejszeregzjawiskartykulacyjnychcharakterystycznychdlamowydzieci głuchych,najbardziejinteresującezpunktuwidzeniaobecnychbadańbyłoprzedewszystkim zakwalifikowanieprzeznichposzczególnychusłyszanychgłosekjakorealizacjiodpowiednich fonemówzichwłasnegoinwentarza.Analizowanapodtymkątemtranskrypcjafonetycznaniebyła zatemniczyminnym,jakkolejnymtestempercepcyjnym(por.§3.4),któregoprzedmiotstanowiły wyrazyzrealizowaneprzezdzieciniesłyszące,natomiastzadaniemodpowiednioprzeszkolonych wtymprzypadkusłuchaczy(por.Kleśta2002)byłodbiórorazrozpoznaniekolejnychfonemów, 7 Szczegółowyopisprocedurzastosowanychwceluuzyskaniatranskrypcjizgromadzonegomateriałujakrównież omówienieproblemówzwiązanychztranskrypcjąmowyzaburzonejznaleźćmożnawKleśta(2002)atakżeAndruszka et al. (2000).

aoczekiwanąreakcją- ichzapisprzypomocysymbolialfabetuIPA.Przeprowadzonątranskrypcję możnazatemokreślićmianemtypowegotestuwyrazistości (por. Jassem 1973).

Na podstawie wykonanej transkrypcji, do etapu analiz akustycznych zakwalifikowano wyłącznieterealizacje,którepercypowanebyłyprzeztranskrybentówjakozgodne zzamierzonymi,czylijakorealizacjeodpowiednichfonemównosowych,przyczymidentyfikacja segmentówakustycznychzwiązanychzichartykulacjąwstrukturzeanalizowanegosygnału napodstawiespektrogramuorazoscylogramuniesprawiaławiększychtrudności(por.rycina1). Rycina1:Oscylogramorazspektrogramrealizacjiwyrazu„misie”, transkrybowanej jako //,mówcaowysokimpoziomiezrozumiałości,testobrazkowy

4

Analizowane parametry akustyczne

Dotradycyjniebadanychparametrówspektralnychwprzypadkuanalizyspółgłoseknosowych należąwartościpierwszychpięciubądźsześciuformantów,szerokościwstęgtychformantóworaz względnepoziomyichamplitud,jakrównież,cojestcharakterystycznedlatejgrupygłosek, częstotliwościantyformantów(por.Malecot1956,Dickson1962,Kacprowski1963,Martony 1964, Fujimura 1965, Dukiewicz 1967, Fant 1970, Jassem 1973, Pickett 1980, Stevens 1998 i in.).

Choćjednakwliteraturze(por.Clarketal.1990)zalecasięczasamiostrożność,jeślichodzi ostosowanieanalizyLPCdobadaniaspółgłoseknosowych,właśniezewzględunafakt,iż„most LP analyses today are models of resonancesonly,notantiresonances‖(Kentetal.1992:73), podczasgdy―thevocaltractdoesintroduceantiresonances,especiallyintheproductionofnasal andlateralspeechsounds‖(op.cit.:73),Oppenheim(1982:138)stwierdza,iż„jestuzasadnione przypuszczenie,zewieleważnychwłaściwościtransmitancjikanaługłosowegomożnawyrazić zapomocąmodeluzawierającegotylkobieguny‖.Jakpodajetensamautor(1982:146), „jeśliobwiedniawidmasygnałumowyzawierabiegunyjakizera,niezbędnajestwówczasprzy analizieaproksymacjakanału głosowegozapomocątransmitancjiodpowiedniodużegorzędu, takbymożnawyrazićzeraobwiedniwyłączniezapomocąbiegunów‖.Wmetodzietej„stosujesię analizęzpredykcjąliniową,wktórejkorzystasięzukładutransmitancjizawierającejwyłącznie bieguny‖(op.cit.:146). WoparciuopowyższestwierdzeniajakrównieżwynikiwcześniejszychbadańDomagały (1988), wramachobecnychbadańanalizomstatystycznympostanowionozatempoddać ostateczniewyłącznieczęstotliwościszczytówwobwiedniwidma,wyznaczanychmetodą predykcjiliniowej20rzędu,przyczymuzyskaneprzyjejpomocydanenatematszerokościwstęg

formantowychposłużyłyeliminacjiewentualnychbłędówanalizystatystycznej,stanowiącej integralny element metody LPC8.

W celu wykonania odpowiednichanalizakustycznych,jakrównieżuzyskaniaspektrogramów orazoscylogramów,którychanalizawzrokowaumożliwiłaidentyfikacjęsegmentówakustycznych związanychzrealizacjąodpowiednichfonemówwanalizowanymsygnalemowy,posłużonosię cyfrowym analizatorem akustycznym CSL50 model 4300B9 firmy KAY Elemetrics, zaimplementowanymwpostacikartydźwiękowej,współpracującejzodpowiednim oprogramowaniemzapośrednictwemkomputeraklasyPC.

5

Wyniki analizy akustycznej

Ponieważprzeprowadzonetestypercepcyjne(por.§3.4)dałypodobnerezultaty,jeślichodzi opoziomzrozumiałościsygnałumowyprodukowanegoprzezdzieciniesłyszącewramach obrazkowegotestunazywaniaorazczytanejlistywyrazowej,atakżezewzględunaduże podobieństwozjawiskartykulacyjnychodnotowanychwtranskrypcjifonetycznejmateriału zgromadzonegopowyższymidwiemametodami(por.§3.5)oraznafakt,iżnapodstawie wcześniejszychbadańnadstrukturąakustycznąsamogłosekrealizowanychprzeztęsamągrupę mówców(por.FrancuzikiSzalkowska2001)stwierdzono,żesposóbgromadzeniamateriału nagraniowegopozostajebezwiększegowpływunaparametrywidmoweposzczególnychgłosek, postanowiono,żewramachobecnychbadań,parametryakustycznegłosekrealizowanychwteście obrazkowym oraz czytanejliściewyrazowejrozpatrywanebędąwspólnie.Wtokuwstępnejanalizy statystycznejdanerozdzielonezostałynatomiastzewzględunapłećmówcóworazichpoziom zrozumiałości(por.§3.3oraz§3.4). Analizaakustycznaspółgłoseknosowychwramach obecnychbadańobejmowałarealizacje trzechfonemówwystępującychwjęzykupolskim,amianowicie//, // oraz //. Zrezygnowano natomiastzbadaniaparametrówakustycznychrealizacjifonemu// (por. system fonologiczny Jassema (1997), stworzony specjalnienapotrzebytechnologiimowy),ponieważwzakresie zastosowanegotestuodnotowanozaledwiejednojegowystąpienie(wwyrazie//), itowyłączniepodwarunkiemprzyjęciaodpowiedniejinterpretacjifonologicznej,dotyczącej realizacji grafemów„ą‖oraz„ę‖,którychwymowawdalszymciągubudziszeregkontrowersji (por.Jassem1997,Krajna1998,Kleśta2002).Dodatkowymargumentemprzemawiającym zarezygnacjązbadaniawspomnianejspółgłoskibyłtakżefakt,żewswymjedynymwystąpieniu pojawiałasięonawkontekściepalatalnym. Materiałbadawczydlaanalizowanychspółgłoseknosowychobejmowałzatemcztery realizacje fonemu // (wyrazy // (dwukrotnie), //, //) oraz po trzy realizacjefonemów// (wyrazy //, //, //) i // (wyrazy //, //, //).Zewzględunakontekstpalatalnypostanowiononatomiastwyłączyćzanalizy parametrówakustycznychrealizacjefonemu// w wyrazach //, // oraz //.

5.1 C

z

ę

s

t

o

t

l

i

w

o

ś

c

i

f

o

r

m

a

n

t

ó

w

Wceluwyznaczeniaczęstotliwościformantowychspółgłoseknosowychwobecnych badaniachposłużonosięanaliząLPC20rzędu,stosowanąwrazzmetodąautokorelacji,preemfazą owartości0,9orazoknemanalizującymHammingaoszerokości20ms.Ponieważ,jakpodaje Dukiewicz(1967:22),„praktyczniepełnainformacjaocechachistotnychstadiumustalonego spółgłoseknosowychmieścisięwpaśmiedookoło5000Hz‖,analiziepoddanowyłączniewartości pierwszychpięciuszczytów,które występująwpodanympowyżejzakresieczęstotliwości. Wprzypadkukażdejgłoskidokonywanotrzechpomiarów,wtakichpunktachczasowych, abyparametrywidmowewyznaczanebyłynapoczątku,nakońcuorazwśrodkowejczęści badanego segmentu, przy jednoczesnymuniknięciupomiarówwobrębieugięćformantowych (por.Kleśta2002).

8

SzczegółowyopisprocedurpomiarowychznaleźćmożnawKleśta(2002).

9

5.1.1 Fonem /





/

Średniewartościformantówwrealizacjachfonemu//wyniosłyodpowiednio353HzdlaF1 (odchylenie standardowe = 141Hz), 1339Hz dla F2 (SD = 307Hz), 2414Hz dla F3 (SD = 327Hz), 3382Hz dla F4 (SD = 474Hz) oraz 4403Hz dla F5 (SD = 496Hz).

Jakwykazałaanalizawariancji,częstotliwościpierwszegoformantubyływsposób statystycznieistotny(p<0,001)wyższewwymowiedziewcząt,natomiastczęstotliwościdrugiego formantu (p<0,001) — wwymowiechłopców(por.tabela1).Wprzypadkupozostałychformantów nieodnotowanostatystycznieistotnychróżniczewzględunapłećorazpoziomzrozumiałości mówców. Tabela1:Średniewartościformantówwrealizacjach fonemu // w Hz, w zależnościodpłcimówców FORMANT PŁEĆMÓWCÓW DZIEWCZĘTA CHŁOPCY F1*** 393 320 F2*** 1269 1398 F3 2398 2427 F4 3333 3422 F5 4380 4422

5.1.2 Fonem /







/

Średniewartościformantówwrealizacjachfonemu//wyniosłyodpowiednio383HzdlaF1 (odchylenie standardowe = 167Hz), 1440Hz dla F2 (SD = 361Hz), 2574Hz dla F3 (SD = 301Hz), 3435Hz dla F4 (SD = 389Hz) oraz 4777Hz dla F5 (SD = 424Hz).

Jakwykazałaanalizawariancji,częstotliwościpierwszegoformantubyływsposób statystycznieistotny(p<0,0003)wyższewwymowiedziecioniskimpoziomiezrozumiałości, natomiastczęstotliwościdrugiegoformantu(p<0,0047)— w wymowie dzieci o wysokim poziomiezrozumiałości(por.tabela2).Jeślichodziopłeć,zarównoformantczwartyjakipiąty osiągałwyższewartościwwymowiechłopców,przyczymodnotowaneróżnicebyłyistotne statystycznie na poziomie odpowiednio p<0,0006 oraz p<0,0027 (por. tabela 3).

Tabela2:Średniewartościformantówwrealizacjachfonemu// w Hz, wzależnościodpoziomuzrozumiałościmówców FORMANT POZIOMZROZUMIAŁOŚCI WYSOKI NISKI F1*** 354 477 F2** 1489 1278 F3 2587 2532 F4 3438 3428 F5 4823 4617

Tabela3:Średniewartościformantówwrealizacjach fonemu //wHz,wzależnościodpłcimówców FORMANT PŁEĆMÓWCÓW DZIEWCZĘTA CHŁOPCY F1 416 359 F2 1398 1470 F3 2539 2599 F4*** 3299 3533 F5** 4646 4870

5.1.3 Fonem /



/

Średniewartościformantówwrealizacjachfonemu//wyniosłyodpowiednio328HzdlaF1 (odchylenie standardowe = 53Hz), 1186Hz dla F2 (SD = 411Hz), 2563Hz dla F3 (SD = 229Hz), 3469Hz dla F4 (SD = 506Hz) oraz 4603Hz dla F5 (SD = 468Hz).

Zgodniezwynikamianalizywariancji,wartościformantówF1,F2orazF5byływsposób statystycznieistotny(odpowiednionapoziomiep<0,0002,p<0,0083orazp<0,0052)wyższe w wymowiedziewcząt(por.tabela4),natomiastniemożliwabyłastatystycznaanaliza częstotliwościformantówzewzględunapoziomzrozumiałościmówców,ponieważrealizacje fonemu //percypowanejakozgodnezzamierzonymiodnotowanowyłączniewartykulacjach dzieciowysokiejzrozumiałościmowy. Tabela4:Średniewartościformantówwrealizacjach fonemu //wHz,wzależnościodpłcimówców FORMANT PŁEĆMÓWCÓW DZIEWCZĘTA CHŁOPCY F1*** 358 298 F2** 1362 1011 F3 2534 2593 F4 3538 3401 F5** 4810 4384

5.2 Analiza dyskryminacyjna

Poddawanyanaliziedyskryminacyjnejwektorzmiennych,charakteryzującyrealizacje poszczególnychfonemównosowych,złożonybyłzczęstotliwościpięciupierwszychszczytów formantowych,którychwartościśredniewbadanymmaterialemieściłysięwzakresieod300Hz do4800Hz,natomiastkorpusanalizowanychdanychobejmowałtrzyklasyobiektów (por. tabela 5). Tabela5:Średnieczęstotliwościformantów(Hz)wrealizacjachfonemównosowych FONEM FORMANT F1 F2 F3 F4 F5 // 353 1339 2414 3382 4403 // 383 1440 2574 3435 4777 // 328 1186 2563 3469 4603

Jakwynikazprzedstawionejpowyżejtabeli,wrealizacjachfonemu//wszystkiepięć formantówosiągnęłowyższewartościśrednieniżwrealizacjachfonemu//.Jeślizaśchodzi o realizacje fonemu //,towyróżniałysięoneniższąniżwprzypadkupozostałychdwóchfonemów nosowychczęstotliwościąformantówpierwszegoorazdrugiego,przyczymzanotowanaróżnica byłaszczególniewyraźnawodniesieniudoF2.Pozostałeformantywrealizacjachpowyższego fonemuosiągnęłynatomiastwartościśredniezbliżonedoczęstotliwościcharakterystycznych dla fonemu //. Wtabelach6oraz7przedstawionowspółczynnikikorelacjipołączonychwobrębiegruporaz korelacjicałkowitychdlabadanychparametrówakustycznych.Jakwidać,wartościF1 współgłoskachnosowychwydająsiębyćwzdecydowaniemniejszymstopniupowiązane zczęstotliwościamiinnychszczytówwidmowychniżmatomiejscewodniesieniudopozostałych parformantów,przyczymwżadnymzprzypadkówwspółczynnikikorelacjiniewykazująwartości takwysokich,bynaetapieanalizydyskryminacyjnejuzasadnionebyłopominięciektóregokolwiek zformantówjakozmiennejredundantnej. Tabela6:Matrycakorelacjipołączonychwobrębiegrup FORMANT F2 F3 F4 F5 F1 0,098 0,167 0,095 0,071 F2 0,466 0,400 0,510 F3 0,595 0,558 F4 0,617 Tabela7:Matrycakorelacjicałkowitych FORMANT F2 F3 F4 F5 F1 0,119 0,177 0,096 0,095 F2 0,461 0,390 0,509 F3 0,591 0,589 F4 0,598

Ponieważzbiórdanychpoddawanych analizie dyskryminacyjnej10 obejmuje trzy klasy obiektów(dlatrzechfonemównosowych)amaksymalnaliczbazmiennychdyskryminacyjnych (zwanych inaczej zmiennymi kanonicznymi lub pierwiastkami) jest mniejsza o jeden od liczby klas (por. Klecka 1980),zmiennepoczątkowe(F1– F5)reprezentowanebędąwramachponiższej analizystatystycznejprzypomocydwóchnieskorelowanychzmiennychkanonicznych- P1 oraz P2.Tabela8przedstawiawartościwspółczynnikówdyskryminacyjnych,obrazującychstopień, w jakimwartościobuzmiennychkanonicznychzwiązanesązwartościamiposzczególnych zmiennychpoczątkowych,orazskumulowanyzakres,wjakimpowyższepierwiastkikanoniczne odpowiedzialnesązacałkowitązmiennośćwanalizowanymzbiorzedanych. 10 Opispodstawanalizydyskryminacyjnejwrazzprzykłademzastosowaniawbadaniachzdziedzinyfonetyki akustycznejznaleźćmożnawJassem(1998).

Tabela 8: Wartościwspółczynnikówstandaryzowanychdlazmiennychdyskryminacyjnych P1 i P2 oraz skumulowany zakres, w jakim zmienne te odpowiedzialne

sązacałkowitązmiennośćwanalizowanymzbiorzedanych ZMIENNA POCZĄTKOWA ZMIENNA DYSKRYMINACYJNA P1 P2 F1 0,113 -0,362 F2 -0,283 -1,037 F3 0,459 0,542 F4 -0,729 0,280 F5 1,125 -0,043 SKUMUL. 0,764 1,000 Jakwynikazpowyższejtabeliorazzprzedstawionejponiżejmatrycykorelacjipomiędzy zmiennymidyskryminacyjnymiipoczątkowymi(por.tabela9),wartośćpierwiastka P1, odpowiedzialnegoza76%zmiennościwzbiorze,wnajwiększymstopniuzwiązanajest zczęstotliwościąformantuF5,natomiastwartośćpierwiastkaP2— zczęstotliwościąformantuF2. Jeżeliweźmiemypoduwagęśrednieczęstotliwościformantówdlarealizacjiposzczególnych fonemównosowych,przedstawionewtabeli5,okażesię,żewartościzmiennejkanonicznejP1 wnajwiększymstopniuróżnicująrealizacjefonemu// od realizacji fonemu //, natomiast wartościzmiennejkanonicznejP2odpowiedzialnesąw głównejmierzezazróżnicowanie pomiędzyrealizacjamipowyższychfonemówniepalatalnycharealizacjamifonemu//, coteżobrazująodpowiednioryciny2oraz3. Tabela9:Matrycakorelacjipomiędzyzmiennymidyskryminacyjnymiorazpoczątkowymi ZMIENNA POCZĄTKOWA ZMIENNA DYSKRYMINACYJNA P1 P2 F1 0,172 -0,349 F2 0,226 -0,730 F3 0,540 0,140 F4 0,135 0,127 F5 0,795 -0,123

Fonem P1           Rycina2:ŚredniewartościzmiennejkanonicznejP1 dlarealizacjiposzczególnychfonemównosowych Fonem P2           Rycina3:ŚredniewartościzmiennejkanonicznejP2 dlarealizacjiposzczególnychfonemównosowych JakwskazująwysokiewartościstatystykiLambdaWilksa11

, przedstawione w tabeli 10, nawet przyuwzględnieniuobuzmiennychkanonicznychposzczególneklasywbadanymzbiorze sąstosunkowosłaborozróżnialne,coobrazujetakżewykresrozrzutunarycinie4,przedstawiający wszystkieprzypadkizbadanychgrupnapłaszczyźnie,którejwspółrzędnestanowiąwartości zmiennych dyskryminacyjnych. Tabela10:WartościLambdaWilksaprzedorazpousunięciupierwszegopierwiastka USUNIĘTE PIERWIASTKI LAMBDA WILKSA STATYSTYKA CHI-KWADRAT STOPNIE SWOBODY POZIOM P 0 0,78 100,44 10 0,000000 1 0,94 24,89 4 0,000053 11 Statystyka LambdaWilksacałkowitejdyskryminacjijestobliczanajakostosunekwyznacznikamacierzy wariancji/kowariancjiwewnątrzgrupowejdowyznacznikamacierzywariancji/kowariancjicałkowitej.LambdaWilksa

   P1 P2 -4 -3 -2 -1 0 1 2 3 4 5 6 -4 -3 -2 -1 0 1 2 3 4 5 Rycina 4:WszystkiebadaneprzypadkinapłaszczyźnieP1xP2 Jakwykazałyostateczniewynikianalizydyskryminacyjnej(por.tabela11),średnia poprawnośćklasyfikacjiwanalizowanymzbiorzedanych,woparciuowykorzystywanezmienne, wyniosłazaledwie56%,przy czymzdecydowanienajgorzejidentyfikowanebyłyrealizacje fonemu palatalnego //.JakwskazująodległościkwadratoweMahalanobisa,przedstawione wtabeli12,wpięciowymiarowejprzestrzenizmiennychpoczątkowych(F1– F5),względne odległościstatystycznepomiędzybadanymiklasamiobiektówmiaływewszystkichtrzechparach podobnewartościśrednie. Tabela11:Macierzklasyfikacjispółgłoseknosowych PROCENT POPRAWNOŚCI     57,50 138 51 51  58,91 26 76 27  36,11 9 14 13 RAZEM 56,05 173 141 91 Tabela12:KwadratyodległościMahalanobisapomiędzyposzczególnymiklasami    0,977 1,130  0,996

6

Podsumowanie

Jakwykazałaprzeprowadzonaanalizadyskryminacyjna,prawidłowaidentyfikacjapolskich spółgłoseknosowych,realizowanychprzezosobyniesłyszące,przywykorzystaniuczęstotliwości pierwszychpięciuszczytówformantowych,nastręczapodobnychtrudności,jakmatomiejsce w przypadku mowy niezaburzonej.

Wartojednakżezwrócićuwagęnaodnotowanąwniniejszychbadaniachmożliwość wykorzystaniaczęstotliwościdrugiegoformantudowzględnieskutecznegoodróżnianiarealizacji fonemu nosowego //odrealizacjiniepalatalnychspółgłoskowychfonemównosowych// oraz //,atakżenafakt,iżnajwiększąrolęwróżnicowaniurealizacjiostatnichdwóch spośród wymienionychpowyżejfonemównosowychwydajesięodgrywaćwartośćformantuF5. Spostrzeżeniapowyższeznaleźćmogązastosowanienietylkowramachkonstrukcji skomputeryzowanychnarzędzirewalidacyjnych,przeznaczonychdlaosóbniesłyszących, ale równieżwsystemachautomatycznegorozpoznawaniamowyniezaburzonej. Fakt,iżwramachprowadzonychbadańżadnezdziecioniskimpoziomiezrozumiałości anirazuniezrealizowałoprawidłowofonemu//wydajesięrównieżnasuwaćwnioseknatury dydaktycznej,iżwtokukształceniadzieciniesłyszącychkoniecznejestzwrócenieszczególnej uwaginadoskonaleniewymowyspółgłoskinosowejpalatalnej. Pozatymzprzeprowadzonychanalizwynika,iżwprawidłowychrealizacjachbadanych fonemów,toznaczytakich,którepercypowanebyłyprzeztranskrybentówwsposóbzgodny zzamierzeniamimówców,brakjestwśródbadanychdzieciregularnychróżnicwwartościach poszczególnychparametrówwidmowychzewzględunapłećorazpoziomzrozumiałościmówców. Wydajesię,żenaturalnąkontynuacjęobecnychbadaństanowićpowinnaanalizaakustyczno -statystycznarealizacjipozostałychgrupfonemówwwymowiedzieciniesłyszących,amianowicie spółgłosektrących(por.Kleśta2003b),zwartych,zwartotrącychorazsamogłosekniesylabicznych. Uzupełnionewtensposóbdane,wpołączeniuzrezultatamiwspominanychwniniejszymartykule badańFrancuzikiSzalkowskiej(2001),umożliwiłybybowiemopracowaniepełniejszej charakterystykiwidmowejmowypolskichdziecigłuchychorazwykorzystaniejej wprzyszłości jakopodstawydokonstruowaniasystemówautomatycznegorozpoznawaniapowyższejmowy, nawetgdybysystemyteograniczonemiałybyćdoniewielkiegotylkozbioruwyrazów.

Bibliografia

Andruszka,A.,Dembińska,S.,Goralewska,M.,Pawełek,P.,Piasecka, J. 2000. Fonetycznacharakterystykawyrazów

wwypowiedziachdzieciniesłyszących.Pracamagisterska,materiałyInstytutuJęzykoznawstwaUAMwPoznaniu.

Ball, M.J., Code, Ch. 1997. Instrumental Clinical Phonetics. London: Whurr Publishers Ltd.

Clark, J., Yallop, C. 1990. An Introduction to Phonetics and Phonology. Cambridge, Massachusetts: Blackwell Publishers Inc.

Demenko,G.1987.Wizualizacjaczęstotliwościpodstawowejmowy.w:W.Jassem(Red.)Wizualizacja mowy

i jej zastosowania. Warszawa: IPPT PAN. str. 65–88.

Dickson, D.R. 1962. An acoustic study of nasality. Journal of Speech and Hearing Research, vol. 5, nr 2, str. 103–111.

Domagała,P.1988.WielowymiarowastatystycznaanalizaparametrówLPCsegmentówfonetycznychwtypowych

połączeniach. Prace IPPT, 21/98.

Dukiewicz, L. 1967. Polskiegłoskinosowe— analiza akustyczna. Warszawa: PWN .

Eckert,U.1994.Znaczenieiwarunkirozwojujęzykasłownegowkształceniuosóbzwadamisłuchu.w:S.Grabias

(Red.) Głuchotaajęzyk. Lublin: UMCS. str. 63–70.

Fant, G. 1970. Acoustic Theory of Speech Production. The Hague: Mouton.

Fornby, C., Monsen, R.B. 1981. Long-term average speech spectra for normal and hearing-impaired adolescents. Journal

of the Acoustical Society of America, vol. 71, No 1, Jan 1982, str. 196–202.

Francuzik, K., Szalkowska, E. 2001. Częstotliwościformantowesamogłosekwmowiedzieciniesłyszących. Praca

magisterska,materiałyInstytutuJęzykoznawstwaUAMwPoznaniu.

Fujimura, O. 1965. Formant-Antiformant Structure of Nasal Murmurs. Speech Communication Seminar. Stockholm.

Gałkowski,T.1994.Stanrehabilitacjiorazpotrzebyosóbzuszkodzonymsłuchem.w:S.Grabias(Red.)Głuchota

aJęzyk. Lublin: UMCS. str. 11–31.

Golanowska, M. 1999. Test artykulacyjny dla dzieci w wieku 2,0 do 3,0 lat.MateriałyInstytutuJęzykoznawstwaUAM

w Poznaniu.

Góralówna,M.1994.Czynnikidecydująceorozwojujęzykowymdzieckazuszkodzonymsłuchem.w:S.Grabias(Red.)

GłuchotaaJęzyk. Lublin: UMCS. str. 59–62.

Grunwell, P. 1987. Clinical Phonology. London: Croom Helm. Hoffmann, B. 1987. Surdopedagogika. Warszawa: PWN.

Jassem, W. 1973. Podstawy Fonetyki Akustycznej. Warszawa: PWN.

Jassem, W. 1987. Wizualizacja mowy i jej zastosowania. Warszawa: IPPT PAN.

Jassem,W.1997.Zrównoważoneczęstościowoifonetycznie polskie listy wyrazowe. w: W. Jassem, Cz. Basztura (Red.)

TechnologiaMowyiJęzyka, tom 1, str. 71–100.

Jassem, W. 1998. An Acoustical Linear-Predictive and Statistical Discriminant Analysis of Polish Fricatives and

Affricates. w: W. Jassem, Cz. Basztura, K. Jassem (Red.) TechnologiaMowyiJęzyka, tom 2, str. 9–45.

Kacprowski,J.1963.AnApproachtotheSynthesisofPolishNasalConsonantsbyMeansofthe‗Terminal-Analog‘

Speech Synthesizer. Proceedings of Vibration Problems, tom 3, str. 235–254.

Kapusta, M. 2000. Wykorzystanie sieci Kohonena do wizualizacji mowy patologicznej.Pracadoktorska,materiały

AkademiiGórniczo-Hutniczej w Krakowie.

Karczewska,L.B.,Gubrynowicz,R.,Karczewski,R.2000.Analizaporównawczakonturówmelodycznychwmowie

dziecigłuchych.Audiofonologia, tom XVI, str. 5–20.

Kent, R.D., Read, Ch. 1992. The Acoustic Analysis of Speech. San Diego, California: Singular Publishing Group Inc. Klecka, W.R. 1980. Discriminant Analysis. Beverly Hills, N.J.

Kleśta,J.2002.Charakterystykaakustycznacechsegmentalnychmowydzieciniesłyszących. Dysertacja doktorska,

materiałyUAMwPoznaniu.

Kleśta,J.2003a.Percepcyjnaocenazrozumiałościmowyrealizowanejprzezdzieciniesłyszącepoddawanekształceniu

w szkole specjalnej. Investigationes Linguisticae, tom X, http://www.staff.amu.edu.pl/~inveling.

Kleśta,J.2003b.Analizaakustycznapolskichspółgłosektrącychbezdźwięcznychrealizowanychprzezdzieci

niesłyszące.Audiofonologia, tom XXVI, str. 105–118.

Krajna, E. 1998. Lingwistyczne podstawy opracowania logopedycznego testu artykulacyjnego. Investigationes

Linguisticae, tom IV, str. 5–22.

Krakowiak,K.1995.Fonogestyjakonarzędzieformowaniajęzykaudziecizuszkodzonymsłuchem.Komunikacja

językowaijejzaburzenia, tom 9, Lublin: UMCS.

Krakowiak,K.,Panasiuk,M.1992.Umiejętnościkomunikacyjnedzieckazuszkodzonymsłuchem.Komunikacja

językowaijejzaburzenia, tom 3, Lublin: UMCS.

Levitt, H. 1972. Acoustic analysis of deaf speech using digital processing techniques. IEEE, vol. AU-20, No 1, str. 35–41.

Łobacz,P.1987.WizualnaInterpretacjaObrazówSpektrograficznychMowy.w:W.Jassem(Red.)Wizualizacja Mowy

i Jej Zastosowania. Warszawa: IPPT PAN. str. 89–134.

Łobacz,P.2002.Wstępnacharakterystykafonetycznamowywybranejgrupydzieciniesłyszących.w druku.

Malecot, A. 1956. Acoustic cues for nasal consonants. Language, tom 32, nr 2, str. 274–284.

Martony, J. 1964. The role of formant amplitudes in synthesis of nasal consonants. Speech Transmission Laboratory,

Quarterly Progress and Status Report, 3/1964, Stockholm, str. 28–31.

Mikiel,W.,Żarnecki,P.,Tłuchowski,W.,Komorowska,A.1979.Parametryakustycznemowydziecigłuchych.Otwarte

Okalidou, A., Harris, K.S. 1999. A comparison of intergestural patterns in deaf and hearing adult speakers: implications from

an acoustic analysis of disyllables. Journal of the Acoustical Society of America, 106(1), July 1999, str. 394–410.

Oppenheim, A.V. 1982 SygnałyCyfrowe. Warszawa: Wydawnictwa Naukowo-Techniczne.

Pickett, J.M. 1980. The Sounds of Speech Communication. Baltimore: University Park.

Pietrzak, W. 1994. Różnedrogipoznawaniajęzykaprzezdziecizwadąsłuchu.w:S.Grabias(Red.)GłuchotaaJęzyk.

Lublin: UMCS. str. 95–104.

Prillwitz, S. 1996. Język,komunikacjaizdolnościpoznawczeniesłyszących. Warszawa: Wydawnictwa Szkolne

i Pedagogiczne.

Pruszewicz,A.2000a.Diagnostykaogólnazaburzeńsłuchu.w:Zarys Audiologii Klinicznej.Poznań:WydawnictwoAM.

str. 324–338.

Pruszewicz, A.2000b.Diagnostykazaburzeńsłuchuudzieci.w:Zarys Audiologii Klinicznej.Poznań:Wydawnictwo

AM. str. 338–346.

Rakowska,A.1994.NatywizmChomsky‘egoauczeniesięjęzykaprzezgłuchych.w:S.Grabias(Red.)Głuchota

aJęzyk. Lublin: UMCS. str. 115–130.

Shannon, C.E., Weaver, W. 1949. The mathematical theory of communication. Urbana, IL: University of Illinois Press.

Sieńkowska,H.,Gubrynowicz,R.,Gałkowski,T.2000.Naukaintonacjiwmowiedziecigłuchych.Audiofonologia,

tom XVII, str. 41–66.

Stankiewicz,K.,Włoch,K.2000.Cechyprozodycznewmowieosóbniesłyszących.Pracamagisterska,materiały

InstytutuJęzykoznawstwaUAMwPoznaniu.

Stevens, K.N. 1998. Acoustic Phonetics. Cambridge: MIT Press.

Szczepankowski,B.1994.Stosunekśrodowiskaniesłyszącychdoedukacjioralnej— badania,któretrzebapodjąć.