Koncepcja językowo-metodyczna podręcznika języka polskiego dla grup humanistycznych

Ewa W yrębowska-Bajor, Eliza M adej

K ONCEPCJA JĘZY KO W O -M ETO DY CZNA PODR ĘCZNIKA JĘZYKA PO LSK IEGO DLA G RUP H U M A NISTY C ZN Y CH

C o raz większa liczba grup studenckich, których słuchacze są p rzy go to -wywani w Studium do podjęcia nauki na różnych kierunkach humanistycznych w polskich uczelniach, staw ia przed d ydakty kam i naszej placów ki pilne zad an ie o p raco w ania stosow nych m ateriałó w glottodydaktycznych.

P raktycy z zadow oleniem w itają wszystkie wyniki b ad ań lingwistycznych pozwalające im n a usunięcie z program u nauczania przypadkowości w doborze słow nictwa, stru k tu r gram atycznych, a także słow oform . T ak też było, kiedy pojaw ił się pierwszy słownik frekw encyjny język a polskiego o raz p ub likacja

J ę zyk p o lski ja k o obcy po d red ak cją W ładysław a M io d u n k i1. O ile pierwsza

z w ym ienionych tu pozycji m oże m ieć zastosow anie nie tylko w dyd aktyce języ ka polskiego jak o obcego, o tyle d ru g a jest w yraźnie u kieru n ko w an a dydaktycznie, zwłaszcza dlatego, że zawiera obok tak zw anego dydaktycznego m inim um leksykalnego także sugestie co do jego podziału n a etapy nauczania: etap I - podstaw ow y, II - średni, III - zaaw ansow any. K ry terium leżącym u podstaw tego podziału był stopień językowego zaaw ansow ania uczących się.

Przyjrzenie się zestawom słownikow ym p otw ierd za znane pow szechnie praw idłow ości statystyczne o ta k zwanym słownictwie gram atycznym (przy- im ki, spójniki, zaim ki, liczebniki), k tóre w każdym języku w chodzi do słow nika m inim um . N ie budzi też zdziw ienia w ystępow anie n a liście słow-nictw a przeznaczonego n a początkow y etap nau czania w yrazów takich, jak :

stopień, rezultat, system , powstać, powodować. Ale zastan aw ia obecność n a

niej wyrazów : silnik, paliwo, sad, sadzić, a d la etapu średniego w yrazów

roztwór, drut, izotop. Są to bow iem ta k oczywiste wyrazy tem atyczne, że

ich w ystępowanie w leksykalnym m inim um m usi wywoływać w ątpliw ości.

1 I. K u r c z , A. L e w i c k i i inni, Słownik frekwencyjny polszczyzny współczesnej, t. 1-2, K raków , W arszaw a 1990; Języ k polski jak o obcy. Programy nauczania na tle badań współczesnej

C hociaż sporządzone dla dyd ak tyk i m inim um leksykalne stano w i dla nas istotny p u n k t o parcia w dob orze słow nictw a do m ateriałó w , n ad którym i pracujem y, to jed n ak trak tujem y je z du żą refleksją. Zacho dzi po trzeba u sunięcia z list m inim um w yrazów pro filow an ych właściw ych n auk o m ścisłym i przy ro dniczy m , a w prow ad zenie n a to m iejsce leksyki nau k hum anistycznych2. Brak je d n ak słow nika takiej leksyki nadal po zo staw ia jej d o b ó r w gestii zdrow ego rozsądk u autorek.

Stosunkow o najłatwiej jest wyodrębnić dla celów dydaktycznych jakościowe właściwości stylu naukow ego, takie jak : oficjalność, precyzja czy unikanie ekspresji. Cechy te m ają swoje ko n kretn e wykładniki językowe, n a k tóre w ielo kro tnie zw racali uwagę zagraniczni i polscy badacze tej o dm ian y języka ogólnego

W obec b rak u szczegółowych analiz lingwistycznych stylu nauko w ego w tekstach hum anistycznych i niem ożności określenia czy są one m iędzy sobą zróżnicowane (poza tym , co wydaje się oczywiste, tj. kręgiem pojęć i składem leksykalnym ), przy do borze zjawisk stylowych koncentrujem y się n a tym , co wspólne tej odm ianie polszczyzny3. Są to ta k powszechnie znane cechy, jak : kon strukcje analityczne typu prowadzić badania, eksperym ent;

ulegać zmianie, poprawie - znaczące tyle co 'b a d ać, ek spery m entow ać’,

'zm ieniać się, popraw iać się’; spora grupa połączeń przyim ka z rzeczownikiem fu nkcjonującym ja k o przyim ek w tórny: w porównaniu z czym, na podstawie czego, w wyniku, w rezultacie czego, ze względu n a co; zd an ia bezosobow e, a także częste użycie strony biernej oraz bogaty repertuar środków językowych w iążących oddzielne wypowiedzenia.

T o właśnie te cechy w yróżniają styl naukow y spośród innych od m ian stylowych i tw orzą jak pisze O. D. M itrofano w a „swoistą m anierę m ów ienia, bezosobow y m o no log prow adzony w trzeciej osobie, jak by do nik ogo nie adresow any, bez oceny tego, co się m ówi, z ograniczonym słowem od au tora , ale z całą uw agą sk up io n ą n a treści i logice w ypow iedzi” 4.

2 Zasadność podziału leksyki na leksykę nauk technicznych, przyrodniczych i humanistycznych znajduje potwierdzenie w pracy M . R a c h w a ł o w e j , Słownictwo tekstów naukowych, W rocław 1986. A u to rk a badając styl naukow y w tekstach hum anistycznych, czterech w ybranych dyscyplin naukow ych: historii, pedagogiki, literatury i językoznaw stw a, w ykryła znacznie większe podobieństw o leksykalne w ewnątrz badanych tekstów hum anistycznych niż w relacjach prób tych tekstów z p ró bą kontrolną języka nauk technicznych. U zasadnia to zatem w pełni, praktykow ane od lat w Studium , różnicowanie materiałów do nauczania języka w zależności od w spomnianych trzech grup nauk.

3 R a c h w a ł o w a, op. cit. A u tork a poczyniła ciekawe spostrzeżenia w odniesieniu do jednej z najbardziej charakterystycznych cech stylu naukow ego, ja k ą je st no m inaln ość. Przeprowadzona przez nią analiza wykazała, że stopień nommalności języka nauk humanistycznych jest mniejszy niż języka nauk technicznych. Wskaźnik nominalności języka naukowo-technicznego wynosił 4,2, podczas gdy dla próby humanistycznej w ahał się od 3,1 d o 3,4.

Z m etodycznego p un k tu widzenia w prow adzanie w sp om nianych wyżej elem entów stylu n au k ow eg o nic m oże d o ko n yw ać się ani n a tek stac h właściwie naukow ych, ani na tek stach literatury po pularno na uk ow ej. W tych pierw szych bowiem i n ada w cą i o d b io rc ą k o m u n ik atu je st sp ecjalista. W drugim przypadk u, w praw dzie specjalista zw raca się d o niespecjalisty (i z tego p u n k tu widzenia jest to bliskie naszej sytuacji dydaktycznej), jed n ak teksty takie są m ało odpowiednie, jeśli chce się uczyć naukow ej od m ian y języka na lingwistycznych podstaw ach.

A dresatem tek stu p op ularno nau k ow ego jest niespccjalista, co nakazuje przedstawienie danych naukowych w interesującej formie, aż do beletrystycznej włącznie. Zilustrujm y to przykładem :

K iedy przyjrzeć się swoim zachowaniom w zw yk ły dzień, łatwo dojść do wniosku, że ogromna w iębzo ść z nich przebiega wedle takich wzorów: p o wstaniu ścielenie łóżka, poranne abłucje, potem śniadanie, wym arsz do pracy itd. itp. W szystko to odbywa się wedle ja kiego ś ,,przepisu”, któ ry człowiek stosuje bez zastanowienia. I gdyby tak rozłożyć na części nasze życie, okazałoby się, że toczy się ono również wedle ,.przepisów”: rodzim y się - społeczeństwo ma ju ż gotową receptę, ja k tę sytuację rozwiązać. Osiągnięcie dojrzałości, małżeństwo, śmierć

- na w szystko istnieje ju ż wzór. Całość tych przepisów, wedle których rozgrywa

się nasze życie, to nic innego ja k kultura społeczeństwa, w ja k im żyje m y 5.

T ru d n o byłoby odm ów ić stylistyce tego tekstu ambicji literackich, a także swoistej urody właściwej literaturze pięknej. Jednak użycie słów w przenośnych znaczeniach zdecydowanie u tru d n ia pracę z takim tekstem .

W ydaje się, że gdzieś p ośrod k u m iędzy tekstem właściwie nau ko w y m i po pularnonau kow ym są rozm aite teksty adresow ane do polskiego licealisty. C harak teryzu ją się one przeznaczeniem dydaktyczny m , co w yraża się tak w planie treściow ym, ja k i w sposobie prezentacji m ateriału. W planie treściow ym w tek stac h tak ich albo zm niejsza się ilość roz p atry w a n y ch obiektów przy jednoczesnym zachow aniu system u pojęć, alb o ogran icza się głębokość analizy dostosow ując ją do poziom u wiedzy dostępnej świadom ości niespecjalisty. W planie prezentacji akcenty położone są n a logiczny wywód opierający się na ko nk retn ych przykładach. M niej jest term inów specjalis-tycznych, z których wybiera się tylko ważniejsze, więcej przykładów i ilustracji. Niestety takiego m ateriału, który w pełni odpow iadałby naszym potrzebom , nie m a. T ak więc na podstaw ie kilku po d ob ny ch ujęć stylistycznych jedn eg o tem atu , teksty takie trzeb a dla potrzeb podręcznik a nap isać. P rzynajm niej jeden taki tekst pow inien znaleźć się w każdej jedno stce lekcyjnej. Zw ykle

będzie to tekst w prow adzający now y m ateriał jęzkow y6. 5 J. T r y b u s i e w i c z , Twarze ludzkiej kultury, W arszawa 1986.

6 Dotyczył on będzie najbardziej typow ych aktów kom unikacyjnych w spólnych językowi nau ki, takich jak: definiow anie, klasyfikow anie, w nioskow anie, eksplikow anie, w yrażanie zależności między zjawiskami, wyrażanie opinii, celu itp.

P o d ręczn ik jest adresow any d la stu d en tó w sto p n ia VI po zio m u II w edług klasyfikacji W. M arty n iu k a7 i składać się będzie z osiem nastu jed no stek lekcyjnych zgrupow anych w sześciu blo kach tem atycznych, takich jak: 1) Społeczne uwarunkowania życia człowieka', 2) Polityczne uwarunkowania

życia człowieka', 3) Człowiek wobec prawa; 4) Człowiek wobec problemów współczesnej cywilizacji', 5) Człowiek i wartości duchowe; 6) Człowiek i środki masowej kom unikacji. K olejność w prow adzan ia bloków tcm atyczych będzie

p o d p orząd k o w an a zasadzie stop nio w an ia trudn ości od tem atyki życiowo najbliższej stud entom (np. m ałżeństw o, ro dzina) po zagadn ien ia takie, jak m o raln o ść czy etyka.

P odstaw ę je dn ostki lekcyjnej stanow ić będą teksty zaczerpnięte z rozm aity ch źródeł, tak ich jak w ydaw nictw a dy daktyczn e lub p o p u lar n o n a u -kow e (om aw iające zagadnienia w ystępujące w wyżej wym ienionych blo-kach w aspekcie prawniczym , socjologicznym , psychologicznym lub p edagogicznym ), a także z publicystyki (fragm enty arty kułó w , repo rtaży, k o -m entarzy prasow ych). Teksty te będą służyć roz-m aity-m celo-m : prezentacji nowych zjaw isk językow ych, integracji zjaw isk ju ż poznany ch o raz in fo r-m acji.

N a tekście będą dok ony w ane rozm aite operacje m yślow e polegające n a dzieleniu go n a treściow o zam kn ięte części, n ad aw an iu tym częściom tytułów , jak i przypo rządkow yw aniu tytułów parag rafom . T ekst będzie stanow ić p u n k t wyjścia do ćw iczenia wypow iedzi ty pu m o n olo go w ego , będzie też do starczał zagad nień d o dyskusji.

N a m ateriale tekstu będzie się do konyw ać analizy stru k tu ry retorycznej tekstu ukazując, ja k jego budow a zależy od rodzaju ak tu kom unik acji. I tak na przykład zw racać będziem y uwagę na to, że in na jest str u k tu r a tekstu opisującego eksperym ent socjologiczny, a in na opisującego jak iś obiekt, że inaczej relacjonujem y w ydarzenia rozwijające się w czasie, a inaczej k o n -struujem y w ywód, w którym logiczne następstw o myśli org anizuje jego stru k tu rę od postaw ienia hipotezy poprzez argum entację aż po dojście do konkluzji.

T ek stom p odręcznika tow arzyszyć będzie bogaty zestaw ćwiczeń słow o-twórczych, leksykalno-gram atycznych i składniowych. Ćwiczenia słowotwórcze będą polegać na: 1) tw orzeniu derywatów według p od an eg o w zoru, np.

rasista - rasizm, krytykow a ć - kryty ka , krytykow anie, p iękn y - piękno;

2) bud ow an iu definicji struk turaln ych czyli parafraz, np. nudziarz - ten kto

nudzi, grzeczność - bycie grzecznym; 3) wskazywaniu podstaw słowotwórczych,

od k tóry ch dan y wyraz utw orzono: zabójstwo - zabić, fu nd acja - fundo wa ć,

ochronić - ochrona; 4) g rup o w an iu słów w gn iazda sło w o tw órcze, np. prawnik, prawodawstwo, prawniczy, prawny.

Ćwiczenia leksykalno-gram atyczn e będą k oncentrow ać się w okół zadań polegających na: 1) wyjaśnianiu znaczeń wyrazów za p om o cą wyrazów bliskoznacznych, np. gigantyczny - ogromny, wielki; 2) zastępow aniu wyrazów 0 szerszym zakresie znaczeniow ym w yrazam i o węższym zakresie, np.

zm ysły - sluch, wzrok, sm ak... oraz na do kon yw an iu operacji odw ro tn ej,

np. samochody, traktory, m otocykle - pojazdy, 3) zastępow aniu w yrazów 1 wyrażeń odpow iednikam i synonimicznym i: m ądry - rozumny, rozsądny;

skutek - wynik, rezultat, konsekwencja', 4) uzupełnianiu brakujących elem entów

definicji: kinoman - to...; biografia - to...; 5) grupow aniu w yrazów w p ola sem antyczne: nagłówek prasowy, druk, wydanie popołudniowe.

P rzytoczone tu nieliczne przykłady ćwiczeń m ają n a celu powiększenie zaró w no czynnego, jak i biernego słow nika stud en ta.

W śród ćwiczeń składniowych najczęstsze będą następujące: 1) przekształ-canie po drzędnej str u k tu r y zdaniow ej w gru pę im ienn ą: Przyjech ał do

Polski, żeby studiować = na studia; 2) uzupełnianie zd ania nadrzędnego

o b rak u jącą część po d rzędn ą i odw rotnie: W ybrał studia prawnicze,

ponie-waż/m imo że/kiedy...; 3) uzupełnianie zdań sp ójnikam i w yrażającym i relacje

przyczynow o-skutkow e, celowe, czasowe i inne; 4) zastępow anie k on struk cji składniow ych ich ekw iw alentam i synonim icznym i: W yniki pracy zależą od

sumienności pracownikow. Sumienność pracowników ma wpływ na wyniki pracy.

Przyjm ujem y zasadę organizow an ia jedno stki lekcyjnej w taki sposób , aby skorelo w ane i ćwiczone w niej były wszystkie spraw ności językow e. O rganizacja elem entów sk ładających się n a jed n ostkę lekcyjną nie będzie stała, przez co rozum iem y, że czasem otw ierać ją będzie rozm ow a, innym razem opis wiążącego się z blokiem tem atycznym o brazka, kiedy indziej zaś w ysłuchanie nagrania.

Jak się nam wydaje, tak ie podejście przy preparacji m ateriałów glot- tod ydaktyczny ch stanowi pewne novum na gruncie polskim i być m oże z tego względu w arte jest bardziej szczegółowego w yjaśnienia i odniesienia d o dotychczasow ej prak tyki.

O tó ż główna różnica m iędzy naszym podręcznikiem , k tó reg o zało żenia tu przedstaw iam y, a dotychczasowym i znanym i nam p odręcznik am i d la h um anistó w będzie się w yrażać w sposobie p rzy gotow ania stu den tów do o db io ru tekstu. Tradycyjny, czy ja k k to woli „klasy czny” 8 sp osób w p ro w a-d za n ia tek stu polegający przea-de w szystkim n a a-d o starc zan iu stu a-de n to m pełnych list now ych w yrazów, n astępn ie sp raw d zan iu , ja k tek st został zrozu m ian y, w ydaje nam się m ało efektyw ny. U w ażam y go naw et za niew skazany, gdyż — jak słusznie zauw aża H alina C hodkiew icz - „ham u je o n rozwijanie tych strategii w czytaniu, k tó re um ożliw iają dom y ślanie się

* W. Ś l i w i ń s k i , Podstawy metodologiczne i dydaktyczne podręcznika ję z yk a polskiego

zn aczenia nieznanych elem entów leksykalnych z k o n tek stu ” , a tak że „nie pozw ala na przyzw yczajanie czytających d o tolerow ania pew nego sto p n ia niejasności, na jak i pow inni być zawsze przygotow ani, szczególnie w języku ob cym ”9.

Jak zatem będzie w yglądać w naszym po dręczniku to przygotow anie stu d en ta d o o d b io ru tekstu?

Najczęściej p un kt wyjścia będzie stanow ić rozm ow a, w czasie której nauczyciel przez zadaw anie odpow iednich p ytań um ożliwi stu den tom przy-w ołanie posiadan ej ju ż przez nich przy-wiedzy.

In n ą tech niką, k tó ra m oże być w yko rzy stana w celu o dw o łania się do wiedzy stud en tó w , m oże być przeprow adzenie kwizu. N a przykład przed omówieniem tekstu z dziedziny ekologii m ożna przeprow adzić tzw. „ekologicz-ne b in go ” - grę, której zasada polega na jak najszybszym zebran iu przez stu d en tó w od ich kolegów inform acji, w jak i sposób oni sam i d b ają o przy rodę (oszczędzają św iatło, wodę, papier).

Jeszcze innym do bry m sposobem w prow adzenia d o tek stu m oże być zasto so w anie środk ów w izualnych (zdjęć, diagram ów , tabel) lub audialnych (np. w ysłuchanie n ag raneg o w yw iadu, w ykładu czy m o n o lo g u). I tak w prow adzeniem do tem atu Czas wolny - turystyka m o g ą być diagram y obrazujące wydatki różnych państw na turystykę, m ożn a też polecić studentom w ysłuchanie rozm ow y z kierow nikiem b iura podróży n a tem at o fert jego agencji.

D opiero po takim w prow adzeniu tek stu następuje jego czytanie, k tóre obow iązkow o pop rzedza zadanie przedtekstow e polegające na w yodrębnieniu określonej inform acji, tak aby przy pierwszym k on takcie z tekstem uw aga sk ierow an a była n a jego znaczenie, sens, treść, a nie fo rm alną stronę.

P ragniem y podkreślić, że d o tej m etody w prow adzania tekstu przyw ią-zujem y o g ro m ną wagę z dw óch co najm niej pow odów .

P o pierwsze dzięki niej przybliżam y stud entom tem atykę, ja k a po now nie w ystąpi w tekstach, wyw ołujem y w nich psychiczne nastaw ienie n a o d biór now ych inform acji, a także zaciekawienie nowym tem atem .

Po drugie, i to wydaje się nam naw et bardziej isto tn e, ten sposób pracy z tekstem pozw ala studentom lepiej przyswoić abstrakcyjne zjawiska, o których się m ów i, gdyż zaczynają oni wiązać nowo poznan e elem enty z p o siad an ą już, ale nie usystem atyzow aną lub nie uśw iadom ioną wiedzą.

Zapew ne wielu nauczycieli stosuje po d ob n ą lub zbliżoną d c zaprezen-tow anej tu m etodykę pracy z tekstem , jedn ak jak d o tąd nie znajd uje to odzw ierciedlenia w istniejących m ateriałach do nauczania.

Jak ju ż wcześniej wspomniałyśmy, sprawności czytania będzie w yznaczone centraln e miejsce w naszym podręczniku, co wydaje się zrozum iałe zarów no

w kontekście nowej formuły egzam inu końcowego dla hum anistów w Studium, ja k i przyszłych potrzeb naszych słuchaczy.

Nie tracim y jedn ak z pola widzenia i pozostałych sprawności, tj. słuchania ze zrozum ieniem , m ówienia i pisania.

Jeśli idzie o kształcenie sprawności słuchania, to ćwiczyć ją będziem y n a m ateriała ch tak ich, ja k w ykład, p o g a da n k a, rozm ow a czy w ywiad, n ag ran ych na kasetach lub taśm ach m agnetow idow ych. Z akład am y , że m ateriały te powinny m ieć wszelkie cechy autentyczności: różne głosy, efekty dźw iękowe w tle, pow tó rzenia, pauzy, w ahania itp.

N abyw aniu przez stu dentów w prawy w słuchaniu będą służyć rozm aite ćwiczenia. N a tym poziom ic zaaw ansow ania językow ego naszych słuchaczy będą one w ym agały nie tylko zadem on stro w ania zrozum ienia usłyszanego tekstu w postaci krótkich odpowiedzi, wypełnienia luk czy tabel, lecz także o d tw arzan ia tekstu lub streszczania go.

Jak łatwo zauw ażyć, kształcenie sprawności słuchania m oże być pu nktem wyjścia do ćwiczeń w m ówieniu i pisaniu. Logiczną konsekwencją wysłuchania w yw iadu będzie sp orząd zen ie n o tate k , te zaś m o g ą być p o d staw ą do ćwiczeń w redagowaniu streszczenia. Innym i niezwykle potrzebnym i fo rm am i wypowiedzi pisemnej z p u nk tu w idzenia ich przydatności w to k u studiów będą różne typy planów o raz rozp raw ka. O typach wypowiedzi ustnych - m on olog u i dyskusji - wspom inałyśm y ju ż wcześniej przy okazji om aw ian ia zad ań zw iązanych z tekstem .

K o ń cząc chciałybyśm y d o d ać, że m ateriały , o k tó ry ch m ów iłyśm y, przeznaczone są zwłaszcza dla stud entów , dla których polszczyzna będzie językiem kom unikacji w czasie ich studiów , dlatego też k on tek st ku lturo w y w kom p ono w any w stru k tu rę podręcznika, nie zajm uje w nim znaczącego m iejsca. W ydaje się on jed n ak być wystarczający w połączeniu z wiedzą, jakiej d ostarczają naszym słuchaczom inne, towarzyszące językowi polskiem u przedmioty (historia, geografia i wiedza o Polsce) nauczane w naszym ośrodku.