A C T A U N I V E R S I T A T I S L O D Z I E N S I S
FOLIA O EC O N O M IC A 140, 1996
H enryk Z a ry chi a*
K O SZTY BKZROBOCIA W W O JEW Ó D ZTW IE Ł Ó DZK IM W LATACH 1990-1993
1. WPROWADZENIE
N a wielkość i dynam ikę bezrobocia w regionach k ra ju i na lokalnych rynkach pracy m iało wpływ wiele czynników . N iektóre czynniki oddziaływ ały je d n a k z różn ą siłą w poszczególnych rejonach. D latego też w k ró tk im czasie doszło do znacznego przestrzennego zróżn ico w an ia stó p bezrobocia. F a k t ten p otw ierdza to, że lokalnie b ard zo wysokie bezrobocie pow stało jeszcze przed restruk tu ry zacją gospodarki. W śród czynników zró żnicow an ia wielkości bezrobocia w skali lokalnej należy przede wszystkim w ym ienić1:
historycznie i geograficznie ukształto w ane zróżnicow anie przestrzenne rozw oju gospodarczego kraju,
- przestrzenne zróżnicow anie dem ograficzne,
— przestrzenne zróżnicow anie cywilizacyjne i k ulturow e,
m ożliwości i w arunki dojazdów d o pracy z rejonów , w k tó ry ch p racy brakuje, d o tych, gdzie o pracę łatwiej,
lokalnie zróżnicow any wpływ m igracji zarobkow ej n a stopę bezrobocia w rejonach przygranicznych.
W ym ienione powyżej i jeszcze inne czynniki, spow odow ały b ard zo duże przestrzenne zróżnicow anie bezrobocia w Polsce. Przy przeciętnej stopie b ezro bocia (liczonej ja k o stosunek procentow y) n a poziom ie 15,7% średnio w k raju (stan w dniu 31.12.1993 r.) zróżnicow anie tych stóp kształto w ało się od 7,2% w woj. krakow skim d o 28,7% w woj. k oszaliń sk im 2, były to
* D r, adiunkt w Katedrze Pracy i Polityki Społecznej.
1 Por. T. O l e k s y n , Regionalne i lokalne uwarunkowania bezrobocia, „Polityka Społeczna” 1994, nr 4 , s. 6.
2 Informacja sygnalna o sytuacji na rynku p racy и> 1993 r., „R ynek Pracy” 1994, nr 2 tab. 3, s. 87.
więc c z te ro k ro tn e różnice. S to p a b ezrobocia poniżej 10% w y stęp ow ała w czterech w ojew ództw ach: krakow skim (7,2% ), stołecznym w arszaw skim (7,7% ), poznańskim (8,2% ), katow ickim (9,7% ), n ato m iast powyżej 20% w 13 województwach: koszalińskim (28,7% ), suwalskim (28,6% ), olsztyńskim (27,8% ), słupskim (27,3% ), elbląskim (26,8% ), wałbrzyskim (23,8% ), pilskim (24,5% ), ciechanow skim (22,2% ), toruńskim (21,8% ), włocławskim (21,9% ), płockim (20,8% ), gorzow skim (21,2% ) i łódzkim (20,4% ).
Jeszcze większe zróżnicow anie w ystępow ało w zakresie stóp b ezrob ocia liczonych ja k o stosunek procentow y zarejestrow anych b ez ro bo tn ych do ogółu pracujących poza rolnictwem . W ynosiły one od 7,7% dla w ojew ództw a stołecznego w arszaw skiego do 64,9% dla w ojew ództw a suw alskiego. Są to różnice ponad ośm iokrotne. T a k liczona sto p a bezrobocia była wyższa od 33% aż w 20 w ojew ództw ach, a w trzech przekroczyła 50% (suw alskie 64,9% , ciechanow skie 56,2% , łom żyńskie 54,6% ). Sytuacja, w której tak wielu zdolnych d o pracy ludzi jest n a danym lokalnym ry n k u pracy bezro botnych, rodzi wiele problem ów ekonom icznych i społecznych. N a to m iast, jeżeli jest to rejon o mniejszej liczbie ludności i mniejszym gospodarczym znaczeniu, to pro blem y te m o g ą być m niej zauw ażalne. W o jew ód ztw o łódzkie, np. znajdow ało się d opiero na 23 m iejscu w śród w ojew ództw 0 najwyższej stopie bezrobocia, ale problem y ekonom iczne i społeczne odznaczały się w sposób w yraźny od rejonów naw et o wyższym poziom ie bezrobocia.
N iezależnie od tego faktu, w każdych w aru nk ach bezrobocie niesie wiele ekonom icznych i społecznych następstw i zagrożeń, pociągających koszty m aterialn e i ludzkie o raz rodzi wiele zjawisk patologicznych. B ardzo duże koszty ekonom iczne znajdują odzw ierciedlenie w fakcie, że b ezrob otni nic w y tw arzają d o c h o d u n aro d o w eg o , a subw encjo no w an ie ich egzystencji pochłania zasoby, k tó re alternatyw nie m ogłyby zostać w yk orzystane n a cele rozw ojow e lub in frastrukturalne. Brak pracy pow oduje także szereg negatyw nych sku tk ó w , nieprzeliczalnych n a żadne koszty finansow e. T e negatyw ne n astępstw a m ieszczą się zwłaszcza w sferze psychicznej, etyczno-m oralnej, życia rodzinneg o i stosunków m iędzyludzkich o raz w pow staw aniu napięć 1 kon flik tó w społecznych.
T o w szystko staw ia wagę problem u kosztów bezrobocia i zw alczania tego zjaw iska o ra z ograniczania jego skutków . W y d atko w ane na ten cel środki pow inny być więc spożytkow ane w sposób najbardziej efektyw ny i skuteczny. Stąd głównym cclem opracow ania jest p ró b a oceny bezpośrednich i pośrednich kosztów bezrobocia oraz głównych skutków społecznych na przykładzie woje w ództw a łódzkiego. Innym celem jest przedstaw ienie kierunków o g ran iczan ia bezrobo cia w aspekcie ponoszonych nad k ład ó w na cele b ezro bo tn ych .
W o p raco w an iu w ykorzystano ogólne d ane statystyczne w p rzekroju w ojew ódzkim i w skali k raju , a przede wszystkim d an e em piryczne zebrane
w różnych łódzkich instytucjach zw iązanych bezpośrednio z rynkiem pracy (W ojew ódzki U rząd P racy, Z U S O ddział w Łodzi, O kręg ow a Inspekcja P racy, U rzędy S karbow e, U rzędy K o n tro li Skarbow ej, W ojew ódzki Z espół Pom ocy Społecznej). W niektórych przypadkach niezbędne było posługiw anie się szacunkam i, d o któ ry ch w ykorzystano inform acje specjalistów z wyżej w ym ienionych instytucji.
2. R O D Z A JE 1 K LASY FIKA CJA SKUTK Ó W I K O SZ T Ó W B E Z R O B O C IA
O gólnie skutki bezrobocia m o żn a podzielić n a dw ie grupy: n a skutki ekon om iczne i n a skutki społeczne3. Podział ten uw zględnia k ryterium ekonom iczno-finansow e: skutki ekonom iczne, to koszty finansow e zw iązane z bezrobociem , n ato m iast skutki społeczne obejm ują te zjaw iska, k tó re są rów nież kosztam i, ale ich wielkość nie daje się zazwyczaj ująć w w yrazie finansow ym . Stąd o sk u tk ach ekonom icznych b ezro bo cia m o żn a m ów ić w znaczeniu kosztów , podczas gdy skutki społeczne stan o w ią bezpośrednio nie m ierzalne zjaw iska społcczno-psychologiczne i m oralne.
N a ogół sk u tk i b ezro b o cia o zn aczają negatyw ne n astęp stw a . C zęść je d n a k skutków m oże oznaczać pewne zjaw iska pozytyw ne. D lateg o też globalne koszty bezrobocia pow inny być zm niejszone o pozytyw ne sku tki ekonom iczne i społeczne (schem at 1).
W śród k osztów ek onom iczny ch b ezro b o cia należy w y o d ręb n ić d w a rodzaje kosztów : koszty bezpośrednie i koszty pośrednie. K oszty bezpośrednie są to faktyczne w ydatki finansow e ponoszone w zw iązku z w ystępującym bezrobociem . N a to m iast koszty pośrednie nic są realnym i w y datk am i, ale pośrednim i stratam i gospodarczym i i społecznym i. C h a ra k te r tych kosztów pow oduje, że nie stanow ią one bezpośrednio obciążenia finansow ego, ale są obciążeniem w znaczeniu ogólnospołecznym .
N a koszty bezpośrednie bezrobocia w Polsce sk ład ają się cztery grupy w ydatków : 1) w ydatki z F u n d u szu P racy, 2) w ydatki z fu nd uszu p om ocy społecznej, 3) w ydatki na u trzym anie instytucji w zakresie obsługi b ez ro b o t nych, 4) w ydatki na wcześniejsze em erytury i św iadczenia przedem erytalne4. B ardziej dyskusyjne jest w yodrębnienie kosztów pośrednich. W ydaje się, że należałoby d o nich zaliczyć: 1) ulgi i zw olnienia finansow e w rejon ach
3 Por. także Z. D a c h , Ekonomiczno-społeczne sk u tk i bezrobocia, „Praca i Zabezpieczenie Społeczne” nr 2, 1993, s. 12-17; M . S z y l k o - S k o c z n y , Bezrobocie ja k o kw estia społeczna. Studium społecznych i prawnych problem ów bezrobocia w RFN, „Studia i M ateriały IP iSS” 1987, z 15, s. 22.
4 Zaliczenie wydatków na wcześniejsze emerytury i świadczenia przedemerytalne m oże być traktow ane jako dyskusyjne. W przypadku jednak, gdy wydatki te związane są z bezrobociem (jako zmniejszenie p od aży pracy), należy je traktować jako koszty bezpośrednie bezrobocia.
S c h e m a t 1 Ln N > K O S Z T Y I S K U T K I BE Z R O B O C IA w ydatki z Funduszu Pracy koszty p om o cy spo łecznej dla bezrobotnych i ich rodzin
koszty wcześniejszych emerytur i świadczeń przedem erytalnych dla bezrobotnych i o só b zw alnianych przez za k ład y pracy
k oszty utrzym ania in stytucji w zakresie o b sługi bezrobotnych N egatyw n e skutki sp ołeczn o-psychologiczne i m oralne pogorszenie standardu życia zagrożenie egzystencji zagrożenie w sferze psychicznej jednostki zakłócenia w życiu rodzinnym szkody m oralno-etyczne zjawiska p atologii sp o łecznej napięcia i konflikty społeczne Pozytyw ne aspekty społeczno- ek o n o m iczn e
p ostaw y w obec pracy racjonalizacja zatrudnienia w spom aganie procesów restrukturyzacji racjonalizacja wyboru kw alifikacji i zawodu
ulgi i zw olnienia fiskalne w rejonach o szczegól nym zagrożeniu bezrobo ciem
lu k a p od atk ow o-u bezp ie- czeniow a
lu k a czynników wytw ór czych (P N B )
k oszty bezrob ocia w szarej strefie gospodarki
Ź r ó d ł o : O pracow anie w łasne.
H en ry k Z a r y c h ta ___________________________I---K o szty pośrednie K oszty bezpośrednie
o szczególnym zagrożeniu bezrobociem , 2) lukę p o d atk ow o-u bezp ieczenio w ą sp o w odow aną w ystępow aniem osób bezrobotnych, 3) lukę czynników w y tw órczych (P N B ) o ra z 4) koszty bezrob ocia w szarej strefie g o sp o d ark i. D o kosztów pośrednich m o żn a zaliczyć jeszcze inne rodzaje stra t g ospodarczych, np. straty zw iązane z czasow ą i stałą em igracją ludności, spadek p o p y tu ludności na skutek zm niejszenia się d o chodó w o sób i rodzin b ez ro bo tn ych .
Z kolei skutki społeczne, nazyw ane też skutkam i społcczno-psychologicz- nym i i m oralnym i, m o żn a grupow ać w różny sposób. W ynika to m . in. z fa k tu , że skutki te są ró żn o ro d n e, przenikają się i zachodzą n a siebie, d o ty czą je d n o ste k , ro d zin i całego społeczeństw a. R ów nież p ozy ty w n e skutk i zw iązane z bezrobociem m o g ą w ystępow ać w różnych dziedzinach życia społecznego i gospodarczego.
3. O G Ó L N A CHARAKTERYSTYK A K O SZTÓ W I SK U TK Ó W B E Z R O B O C IA I PR O BLEM Y ICH PO M IA R U
A. K oszty bezpośrednie.
P odstaw ow ym źródłem finansow ania kosztów b ezpośrednich b ezrob ocia są śro d k i F u n d u sz u P ra c y 5. Z p u n k tu w idzenia w alki z b ezrob ociem szczególne znaczenie m ają w ydatki przeznaczone n a tzw. aktyw ne form y przeciw działania bezrobociu. D o zad ań w tym zakresie należą: przekw alifi kow anie i przyuczenie d o zaw odu, pożyczki n a podjęcie przez b ezrob otn ych działalności gospodarczej, pożyczki dla zakładów pracy na tw orzenie m iejsc p ra cy 6, prace interw encyjne i ro b o ty publiczne o raz aktyw izacja zaw o do w a absolw entów szkół. D o pasyw nych form n ato m iast należą przede w szyst kim w ydatki na zasiłki i św iadczenia ubezpieczeniow e b ez ro bo tn ych o ra z św iad c zen ia zw iązane z p rz y g o to w an iem za w o d o w y m m ło d o c ia n y c h i uczniów 7.
B ezrobotni i ich rodziny są upow ażnieni d o k o rzy stan ia ze św iadczeń pom ocy społecznej. M o g ą oni k o rzy stać z zasiłków okresow ych p o utracie p ra w a d o zasiłku dla b ezrobotnych, ze św iadczeń w n atu rz e itp. M o g ą się też ubiegać o pożyczki n a rozw ijanie działalności gospodarczej. R o dzin y
5 Fundsuz Pracy jest państw ow ym funduszem celowym . D ysponentam i Funduszu są: M inisterstwo Pracy i Polityki Socjalnej (dysponent pierw szego stopnia), W ojewódzkie U rzędy Pracy (dysponenci drugiego stopnia), i Rejonow e Urzędy Pracy (dysponenci trzeciego stopnia).
6 W 1993 r. zadania w zakresie świadczeń dla inw alidów przejął Państw ow y Fundusz Rehabilitacji O sób Niepełnosprawnych.
7 W związku z utratą m ocy prawnej przepisów dotyczących finansow ania praktycznej nauki zawodu (ustawa z 15.07.1991 r. o rozwoju systemu ośw iaty i w ychow ania - D z .U . nr 32, poz. 160 z późniejszymi zm ianam i) od września 1992 r. nie dokonuje się refundacji ekw iw alentów pieniężnych dla uczniów.
z osobam i bezrobotnym i m ogą się ubiegać rów nież o św iadczenia z pom ocy społecznej w zw iązku z ich sytuacją m ateria ln ą i życiową.
Istotnym obciążeniem system u ubezpieczeń jest łagodzenie sku tk ó w złej sytuacji n a rynku pracy przez stw orzenie upraw nień d o wcześniejszego przechodzenia n a em eryturę dla grup pracow ników zw alnianych z pracy. O soby te w praw dzie zw alniają m iejsca pracy, jed n ak wcześniejsze korzystanie z em erytur prow adzi do w zrostu liczby osób przedw cześnie nie pracujących i d o d atk o w e obciążenie ubezpieczeń społecznych. P o n ad to , długookresow e św iadczenia em erytalne są „droższe” od zasiłków dla b ezrobotnych.
D o k osztów bezpośrednich n ależ ą wreszcie w yd atki n a u trzy m a n ie instytucji zw iązanych z obsługą bezrobotnych. D o nich przede wszystkim należy zaliczyć w ydatki urzędów p racy (koszty ad m in istracji, w yd atk i rzeczowe i inwestycyjne na rzecz bezrobotnych, koszty obsługi bankow ej itp.) o ra z w części koszty ośro d k ó w pom ocy społecznej, a także innych instytucji (np. PK P S, PC K ).
B. K oszty pośrednie.
D o kosztów pośrednich bezrobocia należy zaliczyć ulgi i zw olnienia fiskal ne, stosow ane w regionach zagrożonych bezrobociem stru k tu raln y m . D la przykładu , podatn icy prow adzący lub podejm ujący d ziałalność go sp o d arczą w tych regionach m ają praw o d o odliczania w ydatków inw estycyjnych od d o ch o d ó w osiąganych w ro k u p odatkow y m , w k tó ry m o kreślo ne składniki m ajątkow e zostały użyte8. Przy liczeniu tych kosztów problem em jest określenie sum y faktycznych ulg i zw olnień oraz sum y zm niejszonych p o d atk ó w .
In n ą pozycją kosztów pośrednich są koszty b ezrobocia zw iązane z szarą strefą g ospodarki. Część osób bezrobotnych pracuje w szarej strefie, co o zn acza, że nie płaci p o d a tk ó w od d o ch o d ó w i nie regu luje składek ubezpieczeniow ych. K oszty w tym p rzy p ad k u , to straty budżetu pań stw a i Z U S z ty tu łu nie opod atk o w an y ch d o chod ów i nie o płaconych składek ubezpieczeniow ych pracujących „n a c z a rn o ” . Z asadniczym problem em jest tu ustalenie liczby osób bezrobotnych pracujących w szarej strefie o ra z wysokości osiąganych przez nich dochodów .
Z kw estią tą wiąże się problem luki p odatkow ej i ubezpieczeniowej w odniesieniu d o osób bezrobotnych. W przy p ad k u osób b ezrobo tn ych nie p o b ierający ch zasiłków lu k a ta od nosi się zaró w n o d o p o d a tk ó w ja k i składki n a ubezpieczenie społeczne. C hodzi tu o straty , jak ie ponosi budżet p ań stw a z tytułu p o d atk ó w , k tó re byłyby płacone przez osoby b ezro b o tn e, gdyby były za tru d n io n e o ra z o straty , jak ie w ynikają z ty tu łu b ra k u ubezpieczenia osób bez p raw a d o zasiłku d la bezrob otn ych . Lukę
8 Zob rozporządzenie R ady M inistrów z 22 czerwca 1993 r. w sprawie odliczeń od d och od ów w ydatków inwestycyjnych na terenie gmin o szczególnym zagrożeniu wysokim bezrobociem strukturalnym (D z.U . nr 59, poz. 12).
p o d a tk o w ą m o żn a oszacow ać na podstaw ie średniego w ynagrod zenia w gos po d arce i odpow iadającej m u kw oty p o d a tk u w odniesieniu d o liczby osób b ez ro b o tn y ch pom niejszonych o bezrobocie frykcyjne. N a to m ia s t luk ę ubezpieczeniow ą m o żn a oszacow ać n a podstaw ie średniego w y nagrod zenia i składki na Z U S , odnosząc tę składkę do osób b ez rob otny ch nie p o sia dających upraw nień do p o b ieran ia zasiłku.
W ażną pozycję w kosztach pośrednich, w ynikającą z b ezrobocia, stanow i stra ta w pro dukcie narodow ym b ru tto (PN B). P ow staje o n a z niepełnego w y korzystania czynników w ytw órczych. S tra ta ta jest zw ykle m ierz o n a przy pom ocy luki d o ch o d u narodow ego , tj. różnicy m iędzy potencjalny m PN B (występującym w w arunkach pełnego zatrudnienia przy bezrobociu frykcyjnym 6% ), a rzeczywiście osiągniętym P N B 9. K oszt tej luki stanow i finansow anie nie tylko płac bezrobotnych w yłączonych ze sfery w ytw arzania, lecz także obciążeń socjalnych w ynagrodzeń . S p o rn ą kw estią je st u stalen ie liczby bez robo tnych pom niejszających dochód narodo w y . C ho dzi m . in. o to , że część bezrobotnych pracując „n a czarn o ” , bierze udział w tw orzeniu d o ch o d u narodow ego, choć nic płaci pod atk ó w i nie są o płacan e składki ubez pieczeniowe. Z kolei w p rzy p ad k u b ezrobotny ch pob ierający ch zasiłki, od w ypłaconych zasiłków ubezpieczenie jest regulow ane ze środ kó w F u n d u szu P racy. P o za bezrobociem frykcyjnym po zo staje stały p ro b lem liczenia bezrobo tnych za tru d n io n y ch przed przejściem na bezrobocie w sferze nie m aterialnej.
C. S kutki społeczne.
S traty i skutki społeczne bezrobocia są bard zo tru d n e d o oszaco w an ia lub w ogólne niem ożliwe d o określenia. F ak tem jest n ato m iast, że szybki w zrost i wysoki poziom bezrobocia spow odow ał nasilenie się wielu skutkó w społeczno-psychologicznych i m oralnych. U tra ta p racy lub niem ożliw ość jej uzyskania, to sytuacja tru d n a nie tylko z pow od u znacznego po go rszen ia się w aru n k ó w m aterialnych lub naw et b ra k u środ kó w d o życia. D op iero uw zględnienie roli pracy w całokształcie ludzkiego życia po zw ala ocenić koszty społeczne bezrobocia. Przekształcenie się bezrob ocia ze zjaw iska przejściow ego w bezrobocie stru k tu raln e spraw iło, że jego negatyw ne skutki są odczuw ane nie tylko przez osoby b ezrob otne i ich rodziny, ale także przez całe społeczeństw o.
Bezrobocie, to problem socjopsychiczny, w którym szczególnego znaczenia n ab iera w ym iar indyw idualnego losu człow ieka. Indyw idualne sk u tk i bez ro b o c ia to przede wszystkim pogorszenie sytuacji m aterialnej jed n o stk i
9 Zob. М . К a b a j , Elem enty programu przeciwdziałania bezrobociu, „Praca i Zabezpieczenie Społeczne” nr 1, 1992. A utor ten obliczył tę lukę w Polsce na ok o ło 150 bin zł w 1991 r., co stanow iło ok oło 14-15% dochodu narodow ego. Por. t e n ż e Program przeciw działania bezrobociu, IPiSS, W arszawa, maj 1993, s. 19.
i rodziny oraz sta n d a rd u ich życia. Indyw idualne skutki w ystępują też w po w ażn y ch negatyw nych konsekw encjach psychicznych i m o raln y c h . N iew ykorzystanie zdolności i m ożliw ości pracy budzi poczucie zbędności, beznadziejności, lęku o przyszłość itp. Przedłużający się okres po zo staw an ia bez pracy prow adzi do bezradności i fatalizm u, obn iża u bezrob otn ego poczucie własnej w artości, prow adzi d o pow ażnych problem ów z zagos p od arow aniem czasu w olnego10. Bezrobocie oznacza też z reguły uniem o ż liwienie zaspokojenia tak istotnych potrzeb, jak p o trzeba d ziałania w grupie, k o n ta k tó w ze środow iskiem pozarodzinnym .
Szczególne skutki rodzi bezrobocie ludzi m łodych, którzy po ukończeniu szkoły nie m o g ą znaleźć p ra c y 11. P ow od uje przew ażnie trw ałe zm iany w psychice, h am u je rozw ój osobow ości, rodzi o b o jętn o ść i fru strację. N ieuregulow any try b życia wyzwala u m łodzieży zacho w an ia dew iacyjne i patologiczne, k tó re znajdują ujęcie w alkoholizm ie, n ark o m an ii, prostytucji i przestępczości. Bardziej przedsiębiorcza m łodzież z kolei szuka ra tu n k u w em igracji, k tó ra oznacza czasow ą lub stałą u tratę w ykształconych kad r. B ezrobocie oznacza więc m arn o traw stw o kosztów ich edukacji, prow adzi d o pogłębienia dekw aliftkacji, opóźnia start w życie zaw odow e, u tru d n ia proces usam odzielnienia się ekonom icznego.
Znacznie częściej w rodzinach bezrobotnych występują konflikty, rozw ody, kło p o ty wychow aw cze z dziećm i. Szczególnie d otkliw e skutki p ow oduje ubó stw o m ateria ln e w rodzin ach niepełnych i w ielodzietnych.
D la społeczeństw a ja k o całości bezrobocie sprzężone z w ielow ym iarow ym ubóstw em i natężeniem zjawisk patologii społecznej jest jednym z n a jd o t kliw szych przejaw ów d ezintegracji12. O dnosi się to zw łaszcza do postępującej pauperyzacji i polaryzacji społeczeństwa, braku realizacji aspiracji zawodowych i społecznych, całkow itej degradacji jed n o stek i rodzin, izolacji społecznej. D o tego należy d o d ać pojaw ienie się lub zaostrzenie się tak istotnych kw estii, jak: pogorszenie się zdrow ia fizycznego i psychicznego, w zrost przestępczości o raz wielu stra t m oralnych, k tó rych konsekw encje są często nie d o o d ro b ien ia w przyszłości.
S kutki bezrobocia najczęściej ko jarzą się z konsekw encjam i negatyw nym i. Tym czasem - ja k w ykazują dośw iadczenia krajów zachodnich - zjaw isku tem u to w arzy szą rów nież pew ne pozytyw ne n astęp stw a. S tw ierdza się w nich, że „rezerw ow a arm ia p racy ” m ieszcząca się w pew nych, dopuszczal nych ze w zględów społecznych g ran icach , sp ełn ia na ry n k u p ra c ro lę 10 G . K o p t a s , Społeczne następstwa bezrobocia w Polsce, „Ekspertyzy - Informacje IPSS” 1991, z. 11, s. 32.
11 J. S z t u m s k i , Społeczne skutki bezrobocia młodocianych, „Polityka Społeczna” nr 10, 1991. 12 Por. A. M i n k i e w i c z , Dezintegracja społeczna - ocena procesu transformacji, „W idomości Statystyczne” 1993, nr 10, s. 6 -7 .
czynnika zm niejszającego nacisk zatrudnionych n a płace i popraw ę w arunków pracy o raz czynnika podnoszącego dyscyplinę pracy. Należy jed n a k ż e od razu podkreślić, że pozytyw ne aspekty ekonom iczne i społeczne w iążą się z reguły z bezrobociem frykcyjnym , zaś przy b ez ro b o ciu ch ro n iczn y m i długotrw ałym zdecydow anie przew ażają skutk i negatyw ne.
D o pozytyw nych następstw tow arzyszących bezrobociu zazwyczaj zalicza się następujące13. Po pierwsze, bezrobocie um acnia dyscyplinę pracy, zm niejsza płynność k a d r i oddziałuje n a postaw y wobec pracy. P o drugie, bezrobocie sPrzyja u ru cham ianiu konkurencji w m iejscu pracy. S kłania to praco w n ik ów d o dbałości i odpow iedzialności za w ybór zaw odu i rodzaj kw alifikacji. R ośnie rów nież zainteresow anie poziom em kw alifikacji, poniew aż tra k tu je się je ja k o „inw estow anie w k ap itał ludzki” , um ożliw iając skuteczniejszą k o nkurencję n a rynku p ra c y 14. Po trzecie, zw olnienie ludzi nieprzydatnych i usunięcie tym sam ym bezrobocia ukrytego, redu ku je koszty zatru d n ien ia, racjonalizuje stru k tu rę zatrudnienia, co w konsekw encji m oże prow adzić d o w zrostu społecznej wydajności pracy. Po czw arte wreszcie, pew na n adw yżka podaży pracy nad popytem na nią w arunkuje procesy restruk turyzacji i inw estow ania. C hodzi o to , że jeżeli przedsiębiorstw a nic m ają m ożliw ości sw obo dnego n ab o ru pracow ników na ry n k u pracy, to re k ru tacja d o now ych przedsięwzięć gospodarczych do k o n u je się na d ro dze walki płacow ej, co kreuje różne patologiczne form y płynności siły roboczej.
N ależy podkreślić, że pozytyw ne następstw a tow arzyszące bezrobociu, d o tej pory w Polsce są raczej w sferze postulató w 15. Z dotychczas przeprow adzo nych bad ań na ten tem at wynika, że niewiele jest inform acji potw ierdzających pożyw ne oddziaływ anie bezrobocia n a postaw y wobec pracy, restrukturyzację przedsiębiorstw itp. N a przykład niskie i m ało zróżnicow ane płace raczej zniechęcają d o podnoszenia wydajności pracy, skłaniają n ato m iast do „ m ark o w a n ia ” pracy i d o w zrostu aktyw ności w szarej strefie gospodarczej.
4. K O SZ T Y B E Z P O Ś R E D N IE BE Z R O B O C IA W W O J. Ł Ó D Z K IM W LATACH 1990-1993
A. W ydatki z F u n d u szu Pracy.
Podstaw ow ym instrum entem łagodzenia rozm iarów i skutków bezrobocia, b ędący m w d yspo zy cji u rz ęd ó w p ra cy , je s t F u n d u s z P rac y . W w o je w ództw ie łódzkim (p o d o b n ie rów nież w k ra ju ) śro d k i tego F u n d u sz u
13 Z. D a c h , Ekonomiczno-społeczne sku tki..., s. 12-13.
14 M. S o c h a , U. S z t a n d e r s k a , Bezrobocie iv okresie przem ian system ow ych gospodarki p olskiej, „Praca i Zabezpieczenie Społeczne” 1990, nr 5 -6 , s. 4.
T a b e l a 1
W ydatki z Funduszu Pracy w woj. łódzkim w latach 1990-1993 (w %)
W yszczególnienie 1990 1991 1992 1993
W ydatki ogółem 100,0 100,0 100,0 100,0
- zasiłki i ubezpieczenia społecz
ne bezrobotnych” 51,6 82,0 84,1 75,0
- wydatki na szkolenia 0,4 1,1 2,8 4.5
- wydatki na pożyczki dla
bezrobotnych 25,7 4,2 3,1 2,6
- wydatki na pożyczki dla zakła
dów pracy 6,8 0,9 2,0 3,7
- wydatki na prace interwencyjne 4,2 4,3 1,9 6,4
- wydatki na lokalne roboty pu
bliczne - - 0,8 5,5
- wydatki na aktywizację zaw odo
w ą dla absolw entów - - - 0,0
- wydatki na przygotowanie za
w odow e m łodocianych11 10,9 6,5 5,8 1,8
- wydatki na miejsca pracy dla
inw alidów 0,3 0,8 0,3 0,0
- wydatki na system informacyjny
w biurach pracy 0,1 0,0 0,1 0,2
- pozostałe wydatki 0,0 0,1 0,1 0,3
“ Łącznie z zasiłkami dla absolw entów szkół wyższych wychowujących dzieci w lalach 1990-1992.
b Łącznie z ekwiwalentami pieniężnymi dla uczniów i premiami dla opieku nów praktyk zaw odow ych.
Ź r ó d ł o : Sprawozdanie o rozliczeniu Funduszu P racy, Załącznik d o M PiPS-02 (za lata 1990-1993) w U P w Ł odzi i Informacja o w ykorzystaniu środków Funduszu P racy za okres 12 m iesięcy 1993 r. ze szczególnym uwzględnieniem w ydatków na aktyw n e fo r m y przeciwdziałania skutkom bezrobocia, W U P w Ł odzi, styczeń 1994, [w:] Analiza wykorzystania środków Funduszu P racy w 1993 r. W U P w Ł odzi, Łódź, luty 1994 oraz obliczenia własne.
były w zdecydow anej części przeznaczone n a zasiłki d la b ez ro b o tn y ch i n a sk ład k i ubezpieczeń społecznych (tab . 1). W 1990 r. n a ten cel w y d atk o w an o 51,6% . łącznych w ydatków F u n d u szu P racy, zaś w 1992 r. zasiłki d la b e z ro b o tn y c h p o ch ło n ęły aż p o n a d 84% ty ch w y d a tk ó w , a w 1993 r. 75% (w skali k raju odpow iednio: 51,0% , 82,2% , 75,8% ). N a w zrost i wysoki udział tych w ydatków wpłynęły przede w szystkim trzy przyczyny:
- system atycznie ro sn ąca liczba osób upraw nionych do zasiłków , - w zrost wysokości zasiłku w raz ze w zrostem przeciętnego w ynagrodzenia w g o spodarce narodow ej,
- przedłużenie okresu pobierania zasiłku w rejonach zagrożonych wysokim bezrobociem s tru k tu ra ln y m 16.
O bniżył się w yraźnie udział w ydatków na pożyczki d la b ezro b o tn y ch n a rozw ijanie działalności gospodarczej (w 1993 r. udział ten w sto su n k u do 1990 r. obniżył się ok. 8 razy). Łączne w ydatki n a pożyczki d la osób bezrobotnych i d la zakładów pracy na stw orzenie m iejsc p racy kształto w ały się w latach 1991-1993 n a poziom ic 5 -6 % ogólnych w ydatków F u n d u szu Pracy. Z kolei, w ydatki n a prace interw encyjne uległy znacznym w ah anio m , a ich udział był wyższy od w ydatków n a szkolenia i przekw alifikow ania. Z atru d n ien ie w ram ach tych prac w większości służyło je d n a k tylko czaso wemu zatrudnieniu bezrobotnych: w 1993 r. jedynie ok. 18% osó b zostało za tru d n io n y ch na stałe.
Niski też był udział w ydatków na lokalne robo ty publiczne, organizow ane w w ojew ództw ie łódzkim od 1992 r. (0,8% w ydatków F u n d u szu P racy), choć w 1993 r. udział ten zwiększył się d o 5,5% , co odpow iadało zatrudnieniu 1,5% b ezrobotnych zarejestrow anych w urzędach pracy (tab. 2).' T y lk o je d n a k ok. 1% bezrobotnych po zakończeniu ro b ó t o trzy m ało stałe z a tru d
nienie.
R ów nież szkolenia i przekw alifikow ania, ja k o je d n a z aktyw nych form zw alczania bezrobocia, obejm ow ały niewielki odsetek b ez ro bo tn ych (od 0,6% do 9 ,8 % )17. Część osób po ukończeniu szkolenia nie p od ejm ow ała ofert, dla części ukończenie k ursu było m ożliw ością przeczekania tru d nego o k resu przed „ k o le jn y m ” bezrobo ciem , urlop em w ychow aw czym itp., a jeszcze inna nie znajd ow ała pracy (naw et od 1/3 d o 2/3 liczby absolw entów ).
Ł ączne w ydatki na aktyw ne form y przeciw działania b ezrobociu w ahały się od 10% d o 37% (w 1990 r. ok. 37% , w latach 1991-1992 p o n ad 10% , w 1993 r. ok. 2 3 % , w skali k raju odpow iednio: 31% , 4 ,7 % , 10,3% ). Środki te w ystarczały n a objęcie „aktyw nością” zaledwie co 9 -1 0 z zarejestrow anych bezrob otnych. Jest to daleko niedostateczne tym bardziej, że ok. 4 0 -4 5 % spośró d bezrobotnych, to długotrw ale bezrobo tn i, pozostający bez pracy p o n a d rok.
16 Z ob rozporządzenie Rady M inistrów z dnia 19.11.1992 r. w sprawie wydłużenia okresu pobierania zasiłków w rejonach administracyjnych zagrożonych szczególnie wysokim bezrobociem strukturalnym.
17 W porównaniu z sytuacją w kraju wskaźniki w wojew ództw ie łódzkim należały do wysokich: w latach 1990-1992 szkolenia i przekwalifikowania w Polsce objęły jedynie 1,75% bezrobotnych. Zob. W. К r e n c i k, Problem y rynku p racy w Polsce według rządow ego raportu o stanie państw a (próba ocen y), „Praca i Zabezpieczenie Społeczne" 1994, nr 1, s. 9.
Podstaw owe formy pom ocy udzielone bezrobotnym z funduszu pracy w woj. łódzkim w latach 1990-1993 (stan na dzień 31.12.1993)
W yszczególnienie 1990 1991 1992 1993
Liczba bezrobotnych 47 646 87 240 92 205 107 318
Bezrobotni pobierający zasiłki 42 343 65 788 66 402 63 425
w % d o liczby bezrobotnych 88,9 75,4 72,0 59,1
Bezrobotni skierowani na przy uczenia d o zawodu i przekwali
fikowanie 273 1 814 8 691 10 489
w % d o liczby bezrobotnych 0,6 2,1 9,4 9,8
W ypłacone zasiłki szkoleniowe
dla bezrobotnych 304 2 625 5 604 4 084
w % d o liczby bezrobotnych 0,6 3,0 6,1 3,8
Pożyczki udzielone zakładom pracy na zorganizow anie dodatkow ych
miejsc pracy dla bezrobotnych“ 436 215 343 695
Pożyczki udzielone bezrobotnym na podjęcie działalności
gospodarczej 1 760 1 029 604 633
w % d o liczby bezrobotnych 3,7 1,2 0,7 0,6
Bezrobotni skierowani d o prac
interwencyjnych 4 373 2 209 3 884 3 381
w % d o liczby bezrobotnych11 9,2 2,5 4,2 3,2
Bezrobotni skierowani d o lokalnych
robót publicznych - - 1 356 1 584
w % d o liczby bezrobotnych - - 1,5 1,5
U tw orzone miejsca pracy dla
inwalidów 41 138 90
-“ Liczba utw orzonych miejsc pracy, h D an e średnie miesięczne.
Ź r ó d ł o : Jak w tab. 1 oraz obliczenia własne.
W śród aktyw nych form największe znaczenie w w yd atkach m iały koszty po n o szo n e n a prace interw encyjne, w drugiej kolejności w ydatki n a ro b o ty publiczne, a następnie w ydatki na szkolenia i przekw alifikow ania (od 18 d o 26% o ra z łącznie ok. 67% ). N a pożyczki dla b ezro bo tny ch i zak ład ów pracy przeznaczono praw ie 26% w ydatków (dane za ro k 1993). D ość rów n om ierny rozkład w ydatków m oże świadczyć o tym , że urzędy pracy raczej n a zasadzie tradycji niż rzeczywistych p otrzeb d o ko ny w ały podziału śro d k ó w n a poszczególne cele. W sum ie poszczególne za d an ia nie m iały większego zasięgu: prace interw encyjne i ro b o ty publiczne d aw ały stałe za tru d n ien ie d la ok. 2000 osób, n ato m iast stw orzone m iejsca pracy „przy p o m o cy ” pożyczek rocznie nie przekraczały 1200-2100 miejsc. R ealizacja
więc p rogram ów przeciw działania bezrobociu nic przyczyniła się w w iększym sto p n iu do ograniczenia w zrostu liczby bezrobotnych. G łów ne d ziałania k o n ce n tru ją się na działalności osłonow ej. N iedo statek śro d k ó w z jednej strony, a z drugiej, w ogrom nej części w ykorzystanie tych śro d k ó w na pom oc socjalną dla bezrobo tnych, prow adziło do tego, że zasięg aktyw ny ch form był niewielki.
T a b e l a 3
W ydatki z Funduszu Pracy na 1 bezrobotnego w woj. łódzkim w latach 1990-1993 (w min zł)
W yszczególnienie 1990 1991 1992 1993
W ydatki ogółem “ 2,19 5,57 9,49 10,88
1,48 5,29 9,02 10,19
Przeciętna płaca m iesięczna (netto)1’ 0,99 1,67 2,32 3,04
* Wydatki zm niejszone o zwrotne pożyczki dla zakładów pracy na utworzenie miejsc pracy i pożyczki na podjęcie działalności gospodarczej przez bezrobotnych.
11 W sześciu podstaw ow ych działach gospodarczych. Ź r ó d ł o : Jak w tab. 1 oraz obliczenia własne.
W latach 1990-1993 w ydatki z F u n d u szu Pracy w woj. łódzkim w zrosły p o n ad 10-krotnie. Przeciętnie każdy bezrobotny „k oszto w ał” z tego funduszu od 2,2 m in zł w 1990 r. d o ok. 11 m in zł w 1993 r., a więc w ydatki w przeliczeniu n a jednego b ezrobotnego wzrosły blisko 5-krotnie (tab. 3). W obliczeniach tych uw zględniono wszystkich bezro b o tn y ch , to znaczy z a ró w n o tych, k tó rzy otrzym yw ali św iadczenia z F u n d u sz u P racy , ja k i tych, którzy utracili u praw nienia do tych świadczeń. P o ró w n u jąc te koszty ze średnim w ynagrodzeniem ozn acza to , że jed en b ez ro b o tn y śred n io „ p o b ie ra ł” od p o n ad dw óch przeciętnych płac w 1990 r. d o p o n ad 3,5 w 1993 r. K oszty utrzy m an ia bezrobotnych rosły więc szybciej (ok. 500% ) niż w ynagrodzenia za tru d n io n y ch (ok. 300% ).
B. K oszty pom ocy społecznej związanej z bezrobociem .
W ram ach tych kosztów uw zględniono zarów n o w ydatki budżetow e, ja k rów nież środki adm inistracji terenow ej oraz organizacji społecznych i c h a rytatyw nych. Istotnym problem em było rozgraniczenie w y datkó w na cele osób b ez robotnych o ra z na św iadczenia dla rod zin, w k tó ry ch w ystępow ały osoby b ezrobotne.
T a b e l a 4
K oszty p om ocy społecznej dla bezrobotnych i ich rodzin w woj. łódzkim w lalach 1990-1993 (w min zł)
W yszczególnienie 1990 1991 1992 1993
Wydatki ogółem" 10 880,0 127 742,0 206 733,0 322 648,0
K oszty p om ocy społecznej'1 3 330,0 67 339,0 147 871,0 321 950,0 K oszty pom ocy społecznej
na 1 bezrobotnego' 0,07 0,77 1,60 3,28
0 Łącznie ze środkami PCK i PKPS. 6 Bez pożyczek zwrotnych.
c D an e szacunkowe.
Ź r ó d ł o : D an e W ojewódzkiego Zespołu Pom ocy Społecznej w Łodzi - D zia ł Pom ocy Środow iskow ej oraz szacunki i obliczenia własne.
Z now elizow ana ustaw a o zatru dnieniu i bezrobociu w 1992 r. zao strzyła w a ru n k i p rz y zn aw an ia zasiłków z F u n d u szu Pracy i sp o w o d o w a ła , że znaczna liczba bezrobotnych utraciła praw o d o tych świadczeń. P od koniec tego ro k u w woj. łódzkim ponad 40% ogółu bezro bo tny ch p ozo staw ało bez p ra w a d o zasiłku. T a g ru p a o só b , a tak że ich ro dziny , stały się potencjalnym i k an d y d a ta m i do świadczeń z pom ocy społecznej. Szacuje się, że w śród ogółu rodzin korzystających z zasiłków okresow ych w latach 1992-1993, rodziny z osobam i bezrobotnym i stanow iły 60 65% .
N ależy zw rócić uwagę, że w ydatki z pom ocy społecznej n a cele bez ro b o tn y ch rosły dynam icznie od 70 tys. zł średnio w przeliczeniu na jed neg o b ez robotnego w 1990 r. do blisko 3,3 m in zł w 1993 r. (tab. 4). Z w iązane to było z przyrostem osób bezrobotnych bez p raw a d o zasiłku i pogarszającą się sytuacją m ateria ln ą dużej części rodzin z osobam i b ezrobotnym i. 1993 r. w przeliczeniu n a jednego bezrobo tnego w ydatki pom ocy społecznej n a cele bezrobocia kształtow ały się powyżej średniego m iesięcznego w ynagrodzenia w woj. łódzkim .
C. K oszty wcześniejszych em erytur.
W 1990 r. w woj. łódzkim orientacyjnie m o żn a było określić liczbę wcześniejszych em erytur na ok. 3,5 tys., a w 1991 - 7 tys. M niejsze zainteresow anie nimi w roku 1990 m oże w ynikać z mniejszej skali zw olnień grupow ych i bardziej k o rzy stn ej, w ocenie św iad czen io bio rcó w , relacji m iędzy w ysokością zasiłków dla bezrobotnych a przeciętną płacą w tym okresie. W latac h 1992-1993 liczba tych św iadczeń nieznacznie w zrosła (ok. 7,5 tys.).
N a w cześniejsze em ery tu ry od chodziły osob y zn ajd u jące się często w pełni sił fizycznych. T ru d n o jed n ak ustalić, dla ilu z nich było to
rozw iązanie przym usow e, a dla ilu po p rostu dog od ne, d la ilu było ró w n o znaczne z faktyczną rezygnacją z pracy, a d la ilu było k o n ty n u a c ją pracy np. w ram ach „czarn eg o ” rynku pracy bez płacenia p o d a tk ó w i składek n a Z U S 18.
D . G lo b aln e koszty bezpośrednie.
G łów ną pozycję w kosztach bezpośrednich bezrob ocia stanow iły w ydatki z F u n d u szu Pracy (tab. 5). Ich udział w badanym okresie w ynosił od 65 d o 7 2% . Pozostały odsetek stanow iły koszty pom ocy społecznej i w ydatki n a wcześniejsze em erytury. W rach u n k u kosztów nie uw zględniono z b ra k u danych w ydatków zw iązanych z utrzym aniem instytucji w zakresie obsługi bezrob otnych.
T a b e l a 5 K oszty bezpośrednie bezrobocia w woj. łódzkim
w latach 1990-1993 (w min zł)
W yszczególnienie 1990 1991 1992 1993
W ydatki z Funduszu Pracy" K oszty p om ocy społecznej“ W ydatki na wcześniejsze emerytury*
70 470,2 3 330,0 33 600,0 461 070,6 67 339,0 118 800,0 831 319,1 147 871,0 168 000,0 1 093 994,5 321 950,0 216 000,0 O gółem 107 400,2 647 209,6 1 147 290,1 1 631 994,5
“ Bez pożyczek zwrotnych. h D an e szacunkowe.
Ź r ó d ł o : Jak w tab. 1 i 4, oraz dane Z U S - O ddział w Łodzi.
W a rto zauw ażyć, że koszty bezpośrednie zw iązane z bezrobociem w woj. łódzkim w badanym okresie wzrosły p o n ad 15 razy, pod czas gdy w yna g rodzenia zatru d n io n y ch w sześciu podstaw ow ych działach w zrosły blisko 4 razy.
5 . K O SZ T Y P O Ś R E D N IE BE Z R O B O C IA W W O J. Ł Ó D Z K IM W LATACH 1990-1993
W k osztach tych uw zględniono trzy grupy kosztów : 1) koszty b ezro bo cia w szarej strefie g o spodarki, 2) lukę p o d a tk o w ą i ubezpieczeniow ą o ra z 3) lukę czynników wytwórczych (PN B ) - tab. 6. W obliczeniach uwzględniono
18 D an e na ten temat. H. Z a r y c h t a , Szara sfera rynku pracy. Raport z badań „Ł ódzki rynek pracy", Ł ódź 1993.
d an e i szacunki odpow iednich instytucji o raz ustalenia i d an e liczbowe przedstaw ione w raporcie na tem at szarej strefy rynku p ra c y 19.
W szacunku kosztów pośrednich z uwagi na b rak d an ych pom inięto ulgi i zw olnienia finansowe, stosow ane w regionach zagrożonych bezrobociem stru k tu raln y m , d o których należy woj. łódzkie.
T a b e l a 6 K oszty pośrednie bezrobocia w woj. łódzkim
w latach 1990-1993 (w min zt)
W yszczególnienie 1990 1991 1992 1993
K oszty bezrobocia w szarej strefie gospodarczej Luka podatkow a i ubezpie
czeniow a0
Luka czynników wytw ór czych (P N B )“ 48 990,0 272 470,0 566 190,0 133 830,0 788 655,5 1 743 692,4 310 410,0 1 542,778,6 2 589 152,6 567 000,0 2 455 289,4 4 121 011, 2 Ogółem 887 650,0 2 666 177,9 4 442 331,2 7 143 109,6 * D an e szacunkowe.
Ź r ó d ł o : Jak w tab. 5, Roczniki statystyczn e G U S i Roczniki S ta tystyczn e województwa łódzkiego, W U S , Ł ódź 1992-1993, H. Z a r y c h t a , Szara sfera rynku pracy, oraz szacunki i obliczenia własne.
W kosztach pośrednich głów ną pozycję stanow iła lu ka czynników wy tw órczych. Jej udział w badanym okresie wynosił od 58 d o 65 % , a łącznie z luką p o d a tk o w ą i ubezpieczeniow ą - od 93 do 95% .
6. K O SZ T Y B E Z P O Ś R E D N IE I P O Ś R E D N IE B E Z R O B O C IA W W O J. ŁÓ D ZK IM W LATACH 1990-1993
W latach 1990-1993 koszty bezpośrednie bezrobocia w woj. łódzkim w zrosły p o n a d 15-krotnic, podczas gdy k oszty p ośred n ie - 8-k ro tn ie. Jednocześnie koszty pośrednie w wielkościach bezwzględnych były od ok. cztery do p o n ad osiem razy wyższe od kosztów bezpośrednich (tab. 7).
C h araktery styczne jest to, że koszty pośrednie w przeliczeniu n a jed neg o b ez ro b o tn eg o nie rosły ta k dynam icznie, ja k k oszty b ezp ośred nie (ok. 7 i 3,5 raza). Jest to zrozum iałe, gdyż w zrost kosztów p o średn ich w iązał się ściśle z w ysokością w ynagrodzeń, a także w części z przyrostem liczby b ez robotnych i liczby osób nie m ających p raw a d o zasiłku d la bezrobotnych.
T a b e l a 7 K oszty bezpośrednie i pośrednie bezrobocia w woj. łódzkim
w latach 1990-1993 (w min zł) W yszczególnienie 1990 1991 1992 1993 K oszty bezpośrednie 107 400,2 647 209,6 1 147 290,1 1 631 994,5 K oszty pośrednie 887 650,0 2 666 177,9 4 442 331,2 7 143 109,6 K oszty ogółem 995 050,2 3 313 387,5 5 589 521,3 8 771 254,1 N a 1 bezrobotnego: - koszty bezpośrednie 2,3 7,4 12,4 15,2 - koszty pośrednie 18,6 30,5 48,2 66,5 - koszty ogółem 37,9 37,9 60,6 81,7 Przeciętne wynagrodzenie roczne brutto“ 19,6 31,6 45,9 64,4
“ W sześciu podstaw ow ych działach gospodarki. Ź r ó d ł o : Jak w tab. 6 oraz obliczenia własne.
W b adanym okresie koszty bezpośrednie bezrobocia w przeliczeniu n a jed n eg o b ezrobotnego stanow iły od 11,5% do 27,1% średniego rocznego w ynagrodzenia b ru tto pracow ników , natom iast koszty pośrednie były z reguły wyższe od przeciętnego w ynagrodzenia zatru d n io n y ch . T a o sta tn ia relacja w skazuje na w ysokość stra t gospodarki i budżetu państw a, ja k ie p o n o szon e są w zw iązku z w ystępującym poziom em bezrobocia. Ł ączne koszty bezp o średnie i pośrednie na jednego b ezrobotnego w b adanym okresie były wyższe od rocznego w ynagrodzenia b ru tto od 6,1% d o 13,2% .
Z danych przedstaw ionych powyżej m o żn a w yprow adzić dw a główne wnioski. Po pierwsze, koszty utrzym ania bezrobocia były wyższe niż opłacanie pracow ników w zatrudnieniu oraz po drugie, koszty bezpośrednie i pośrednie rosły o wiele szybciej niż w ynagrodzenia b ru tto pracow ników .
7. W Y M IA R S P O Ł E C Z N Y C H N A ST Ę P ST W B E Z R O B O C IA
Jeśli chodzi o wpływ bezro bocia n a różne zjaw iska społeczno-psycho- logiczne i m o raln e, to w wielu przy p ad k ach nie p ro w a d zo n o w Polsce d o ty ch cz as b a d a ń . W w ielu sy tuacjach zw iązek p rzy czy n o w o -sk u tk o w y m iędzy bezrobociem i tym i zjaw iskam i, z uwagi n a znaczną liczbę czynników w pływ ających n a określone zjaw iska, tru d n o uchwycić.
W k rajach zachodnich, gdzie bezrobocie w ystępuje od wielu lat, b a d a n ia n a przykład potw ierdzają, że długotrw ale bezro bo tn i w ykazują znacznie gorszy stan zdrow ia niż osoby zatru d n io n e. W b ad a n ia ch tych w ykazano
też istnienie ścisłego zw iązku m iędzy w zrostem bezrobocia a ro sn ą cą liczbą ch o ró b psychicznych, psychosom atycznych i zaburzeń osobow ości. Związek ten m o żn a uchwycić w Polsce i w woj. łódzkim n a podstaw ie d any ch statystycznych (tab. 8).
T a b e l a 8 O soby zarejestrowane w poradniach zdrowia psychicznego (w tys.)
W yszczególnienie 1980 1985 1990 1991 1992 C horoby ogółem Polska woj. łódzkie w tym: psychogenne zaburzenia som atyczne Polska woj. łódzkie 499,1 6,7 193,7 0,40 518,8 5,7 286,3 0,56 553,0 6,8 216,8 0,60 558.8 6,9 220.9 0,60 565,5 7,1 226,4 0,63
Ź r ó d ł o : Rocznik S ta tystyc zn y, G U S , W arszawa 1993, Rocznik S ta tysty c zn y w ojew ództw a łódzkiego, W U S, Ł ódź 1992, 1993.
R ów nież b a d a n ia ankietow e G U S 20 w skazują, że w wielu go spo darstw ach dom ow ych problem om finansow ym tow arzyszą kłop oty zdro w o tn e. „B rak zd ro w ia” sygnalizuje p o n ad 20% gospodarstw dom ow ych, przy czym te g o sp o d arstw a , zaliczyły problem y ze zdrow iem d o trzech najsilniej nieza spoko jon ych potrzeb. W śród rodzin d otknięty ch bezrobociem dotychczasow y poziom życia p ogarsza się, a oszczędności w w ydatkach obejm u ją rów nież ograniczenie w ydatków n a żywność, co p raw d o p o d o b n ie negatyw nie w pływ a n a stan zdrow ia członków rodzin. N iezaspokojenie po trzeb zd row otny ch m o że je d n a k w ynikać z w y jątkow o tru d n ej sytuacji finan sow ej. P ra w d o p o d o b n ie osoby tych gospodarstw nie m ogą korzystać z wielu o d p łatn y ch form opieki zdrow otnej lub naw et realizow ać pełnej kuracji.
N iepokojące pogorszenie stanu zdrow ia dostrzega u siebie (wg cytow anych wyżej b a d a ń ) częściej niż co piąty b ez ro b o tn y , n a stęp n ie p raw ie 13% odczuw a dolegliw ości, n a k tó re wcześniej nie zw racali uwagi. W sum ie więc ok. 711 tys. b ezrobotnych negatyw nie oceniło swój stan zdrow ia.
N ajczęstszym jed n ak odczuciem jest przygnębienie, częściej niż daw niej odczuw ane przez 67% b ezro botnych (1362 tys. osób) oraz rozd rażnienie, n a k tó re skarży się 60% osób. Częstym objaw em jest niepo kó j i lęk, k ło p o ty ze snem. G eneralnie je d n a k najbardziej niepokojący jest fa k t, że
20 Społeczno-ekonom iczne położenie bezrobotnych, raport z badania m od u łow ego prze prow adzonego w sierpniu 1993 r. w ramach Badania A ktyw ności E konom icznej L u d n ośd , G U S , W arszawa, styczeń 1994, s. 80 i 196-205.
co najm niej co czw arty b ezrobotny (na wsi praw ie 30% b ezro b o tn y ch ) traci chęć d o życia. I ak a dek laracja dow odzi głębi poczucia beznadziejności i siły stresu, jak ie wywołuje pozostaw anie bez pracy.
B ędąca wynikiem bezrobocia zła sytuacja m aterialn a, n iedo stateczn e odżyw ianie się itp. m oże m ieć też wpływ na zacho ro w aln ość n a pew ne choro by. W latach osiem dziesiątych w Polsce obserw ow ano co roczny sp a dek o 6 /o zachorow ań na gruźlicę i ta praw idłow ość utrzym yw ała się do lat 1989-1990, kiedy nastąpiły istotne zm iany. W 1989 r. cho ro w ały 42,8 osoby na 100 tys. m ieszkańców , a w 1990 r. 42,3 osoby a więc tem po sp ad k u zm niejszyło się do 1,2% rocznie. N a zakażenie gruźlicą p o d a tn e są osoby niedożyw ione i ze zm niejszoną o d p o rn o ścią organizm u, a więc nic ty lk o oso b y tzw. m arginesu społecznego - gdzie n o tu je się o k. 10% zach o ro w ań , ale także ludzie biedni, których zastępy pow iększają ludzie bezro b o tn i. Najczęściej na gruźlicę za p ad ają ludzie starsi, o sta tn io o d n o to w an o więcej p rzypadków w śród ludzi w sile w ieku, a tak że dzieci. W śród przyczyn pow odujących zachorow ania w ym ienia się rów nież stres i w arun ki m aterialne.
T a b e l a 9 Zamachy sam obójcze zarejestrowane przez policję
W yszczególnienie 1990 1991 1992
O gółem Polska 3 841 4 327 5 746
woj. łódzkie 68 67
151
Ź r ó d ł o : Jak w tab. 8.
W ystępuje określony poziom korelacji m iędzy poziom em bezro bo cia a liczbą sam obójstw i p ró b sam obójczych. D otyczy to szczególnie b ez ro b o t nych długookresow o. Z przeprow adzonych na ten tem at b a d a ń zagranicznych i polskich w ynika, że sam obójstw a bezrobotnych są d w a razy częstsze od średnich dla całej populacji osób odbierających sobie życie21. W latach
1990 1992 wskaźnik dotyczący sam obójstw bezrobotnych w Polsce wykazywał stałą tendencję w zrostow ą. N ajczęstszym i przyczynam i zam achó w n a życie były. ch o ro b a psychiczna, przew lekła ch o ro b a i trw ałe kalectw o, n ie p o ro zum ienia rodzinne, a od 1990 r. - u tra ta pracy, niem ożność u trzy m a n ia rodziny, lęk przed niepew nością i ryzykiem (tab. 9).
Bezrobocie uznaw ane jest także za je d n ą z głów nych przyczyn w zrostu przestępczości. O statnie d an e n a ten tem at w skazują, że w 1989 r. w sp ół czynnik przestępczości w Polsce (liczba popełnionych przestępstw n a 100 tys.
m ieszkańców ) wynosiła 1446,3. W ro k później n astąp ił gw ałtow ny skok - w spółczynnik ten wzrósł d o 2268,3 (w zrost o 5 7 % )22.
Szczególnie niebezpieczny jest wzrost liczby czynów wym ierzonych przeciw ko życiu i zdrow iu, zwłaszcza w zrost liczby zabójstw , uszkodzeń ciała, udziału w bójkach i gw ałtach (tab. 10). G w ałtow ny wzrost liczby przestępstw obserw uje się zw łaszcza w w ojew ództw ach i rejonach objętych stru k tu raln y m bezrobociem .
T a b e l a 10 Przestępstwa stwierdzone według rodzajów przestępstw w latach 1985-1992
Rodzaje przestępstw 1985 1990 1991 1992
Przeciwko życiu i zdrowiu
Polska 16 967 15 505 20 106 21 529 woj. łódzkie 334 404 473 638 w tym: zabójstwa Polska 671 730 971 989 woj. łódzkie 30 37 50 56 Przeciwko mieniu indywidualnemu Polska 217 994 550 747 459 788 458 664 woj. łódzkie 2 099 2 534 4 629 5 838 Ź r ó d ł o : Jak w tab. 8.
B ezrobocie uw aża się też za je d n ą z okoliczności w zrostu n ark o m a n ii, alkoholizm u oraz sięgania po różne środki uspokajające. W Polsce w 1992 r. spożycie alk o h o lu osiągnęło nie notow any poziom i przekroczyło 10 litrów czystego spirytusu na jednego statystycznego m ieszk ań ca23.
Z n aczn a część bezrobotnych, a zwłaszcza kobiety, częściej niż daw niej i częściej niż m ężczyźni, sięgają po środki uspokajające i przeciw bólow e24. N a częstość sięgania po środki m edyczne w yraźnie wpływa dłu go ść okresu p o zo staw an ia bez pracy.
R easum ując należy przede wszystkim stwierdzić, że rozm iaru negatyw nych sku tk ó w psychospołecznych i m oralnych w ynikających z b ezrob ocia nie m ożna przecenić, nie m ożna też ich wycenić w pieniądzu. Niepokoi szczególnie, że negatyw ne skutki bezrobocia k u m ulują się w niektórych sub po p u lacjach bezrobo tn ych. W ten sposób ich położenie na ry nku pracy p o g arsza się
22 Rocznik sta tysty c zn y , G U S , Warszawa 1991, s. 39 i 74.
23 Są to dane szacunkowe. D ane opublikowane przez G U S nie uwzględniają tzw. prywatnego im portu oraz produkcji pokątnej napojów alkoholow ych.
24 Z ob. A ktyw n ość zaw odow a i bezrobocie w Polsce, raport przygotow any na podstaw ie badania aktyw ności ekonom icznej ludności, przeprow adzonego w sierpniu 1993 r., G U S , Warszawa, grudzień 1993 r. s. 225.
grożąc nie tylko trw ałym bezrobociem , ale całk ow itą dezaktyw izacją zaw o dow ą. D o tych zbiorowości należą: kobiety, bezrobotni w wieku niem obilnym , bezrobotni o niskich kw alifikacjach i bez kw alifikacji zaw odow ych, p o szukujący pracy dłużej niż rok. Należy przy tym podkreślić, że najliczniejsza g ru p a bezrobotnych (ok. 4 5 % ) to osoby w wieku 30-44 lata. Jest to więc o kres najw yższej spraw ności zaw odow ej. N a to m iast co raz trudniej znaleźć pracę nic tylko bezrobotnym po 45 ro k u życia ale też absolw entom szkół, poszukującym pierwszej pracy. T o zjaw isko jest szczególnie niebezpieczne, gdyż kładzie się piętnem n a postaw ie życiowej m łodego człow ieka, spycha go nieraz na krym inogenny m argines społeczny. N a ob szarach głębokiego bezrobocia pow stają tzw. w spólnoty rozpaczy — bez środ kó w d o życia i nadziei n a przyszłość.
8. N IE K T Ó R E PROBLKM Y EFEKTY W NO ŚC I W Y K O R ZY STA N IA F U N D U S Z U PRACY N A AK TYW N E FORM Y P R Z E C IW D Z IA Ł A N IA B E Z R O B O C IU
Istotne znaczenie dla oceny kierunków ograniczania i zwalczania bezrobocia m oże m ieć p o ró w n a n ie niek tó ry ch w skaźnikó w w y k o rz y stan ia śro d k ó w F u n d u szu Pracy na różne form y przeciw działania bezrobociu w woj. łódzkim n a tle innych w ojew ództw i k ra ju (tab. 11). W b ad an iach p rzeprow ad zon ych przez D e p artam en t Z atru d n ie n ia M P iP S 25 w yko rzy stan o różne w skaźniki dotyczące wielkości w ydatków i efektów z w yd atk ow any ch śro d k ó w n a a k ty w n e form y p rzeciw działania b ezrobociu z W ojew ó dzk ich U rzędó w Pracy. Przyjęte d o oceny w ykorzy stania środkó w F u n d u sz u Pracy w skaźniki są dyskusyjne, a przynajm niej n iek tóre z nich (np. k w o ta w y datk ów n a p race interw encyjne 1 bezrobotnego, któ ry po ich zakończeniu uzyskał pracę, d o chody z tytułu spłaty pożyczek do kw oty udzielonych pożyczek w latach 1990 1993, przeciętny p ro cen t refundow anego średniego w yna grodzenia za zatrudnienie w ram ach ro b ó t publicznych). T ym niem niej, p o tra k to w a n e łącznie wskaźniki m o g ą służyć do ogólnej oceny skuteczności d ziałań i prow adzonej polityki rynku pracy. D otyczy to zw łaszcza oceny poszczególnych aktyw nych form zw alczania bezrobocia.
D ane dotyczące wszystkich w ojew ództw w Polsce w skazują, że fo rm ą najbardziej efektyw ną z p u n k tu w idzenia uzyskania (lub tw orzen ia) m iejsc pracy i stałego zatrudnienia jest przyuczenie do zaw odu lub przekwalifikowanie o ra z pożyczki d la b ez ro b o tn y ch n a podjęcie działaln o ści g o sp o d arczej. W skali k ra ju spośród wszystkich osób przyuczonych d o zaw odu b ąd ź p rz ek w alifik o w a n y ch w 1993 r. s ta łą p ra c ę u zy sk a ło 3 4,6% o g ó łu
25 Ranking aktyw n ości W ojewódzkich U rzędów Pracy, opracowanie T. O l e j a r z , D epart. Zatrudnienia M PiPS (na podstaw ie danych W U P ), „Życie G ospodarcze” 1994, nr 23.
о о
P od staw ow e wskaźniki efektyw ności wykorzystania środków Funduszu Pracy' na aktyw ne form y przeciw działania bezrobociu w 1993 r. w wybranych w ojew ództw ach
Województwo Udział bezrob., którzy uzyskali pracę po przeszko leniu (w %) Kolej ność efekty wności Kwota wydatków na szkolenia na 1 bezro botnego, który uzy skał pracę (w tys. zł) Kolej ność efekty wności Bezro botni zatrud nieni na stałe po pracach interw. (w %) Kolej ność efekty wności Kwota wyda tków na pra ce interwen. 1 bezrobotn. uzyskującego po icb zakoń czeniu pracę (w tys. zł) Kolej ność efekty wności Przeciętna wysokość pożyczki na 1 miej sce pracy (w min zł) Kolej ność efekty wności Udział bez robotnych zatrudnio nych po robotach publicznych (w % ) Kolej ność efeky-wnośd Kolej ność łączna Ogółem 34,6 X 13 985 X 30,4 X 39 563 X 44,9 4,2 Miejskie łódzkie 30,1 15 13 176 29 44,5 5 36 449 34 55,8 43 0,9 43 37 Stołeczne warszawskie 36,2 25 15 191 35 40,1 . 13 26 061 15 60,0 46 1,6 10 35 Stupskie 21,0 47 16 466 39 13,9 49 71 335 49 47,4 36 2,6 27 46 Wałbrzyskie 24,5 42 24 660 48 17,5 44 69 650 48 63,6 48 11,0 3 49 Bi ais kie 84,5 1 7 227 3 21,6 39 25 332 12 38,0 19 0 8 44 5 Chełmskie 62,7 2 9 053 8 39,3 15 16 038 2 33,3 14 8.9 7 1 Katowickie 38,5 21 16 198 38 40,2 12 26 298 17 46,7 34 9,7 * 24 Miejskie krakowskie 61,0 3 9 700 13 35,0 21 34 867 30 50,5 41 6,0 14 18 Poznańskie 39,4 18 11 667 23 50,0 3 16 645 3 35,0 16 6,1 13 3 i
Ź r ó d ł o : N a podstawie: Ranking aktywności...
H en ry k Z a r y c h la
przeszkolonych (w woj. łódzkim 40,9% ). Średni koszt n a jed n eg o z a tru d nionego na stałe po szkoleniu wyniósł 13,9 m in zł, przy czym zróżn ico w ania w ykazane w „ ra n k in g u ” w ojew ództw są bardzo duże. Podkreślić należy, że w ydatki na szkolenie w 1993 r. stanow iły zaledwie 1% łącznych w yd atk ów z F u n duszu Pracy, co budzi niepokój, biorąc pod uw agę w sp o m n ian ą wyżej clcktyw ność tej form y aktyw izacji b ezrob otnych w p o ró w n an iu z innym i (orm am i. W tym sam ym okresie, w w yniku p rac interw encyjnych ok. 30,4% o só b z a tru d n io n o na dalszy okres (w woj. łó dzk im 4 4 ,5 % ), a 54 ,7% b ezrob otnych bez zasiłku uzyskało praw o d o tego zasiłku. K o szt u zyskania stałej pracy po pracach interw encyjnych wyniósł w 1993 r. n a jednego b ezrob otnego 39,5 m in zł (W woj. łódzkim ok. 37 m in zł). N a to m ia st wg przybliżonych szacunków. j<|dno miejsce pracy u tw orzo ne dzięki pożyczkom kosztow ało jedynie ok. 6,7 m in zł, co wskazywałoby n a najwyższą efektywność w ykorzystania środków F u n d u szu Pracy w tej fo rm ie26.
N a ogół, bardziej k o rz y stn e w skaźniki efektyw ności w y k o rz y stan ia śro d k ó w f undu szu Pracy na aktyw ne form y przeciw działania bezrobociu w ystępow ały w w ojew ództw ach o niższej stopie b ezrobocia, ale były w yjątki od tej reguły. „ R a n k in g w ojew ództw ” w ykazał n p ., że woj. sto łeczne w arszaw skie (z ok. 8% sto p ą bezrobocia) plasow ało się d o p iero n a 35 m iejscu na liście efektyw ności obejm ującej 49 w ojew ództw , n a to m ia st woj. po znań sk ie (ze sto p ą bezrobocia 8,1% ) na trzecim , zaś woj. k rako w sk ie (sto p a bezrobocia 7,6% ) na 18 m iejscu. W ojew ództw o łódzkie, uznan e w całości, podobnie jak wałbrzyskie, za zagrożone bezrobociem strukturalnym , zajm ow ało 37 miejsce, a w ałbrzyskie - 49.
Należy podkreślić, że „przydzielone” miejsca województwom w „ran k in g u ” m o g ą budzić szereg zastrzeżeń. Jest przede w szystkim wiele czynników różnicujących sytuację w poszczególnych w ojew ództw ach, ale znaczące są rów n ież d ziała n ia k o n k re tn y c h u rzędów pracy . N ie w szystkie d a n e są p orów nyw alne. N iezaprzeczalnym jest jed n ak fak t, że najm niej środ kó w b und uszu Pracy w poszczególnych w ojew ództw ach przeznaczan o n a form y najbardziej efektyw ne, tj. n a szkolenia i pożyczki.
9. UW AGI I W N IOSKI K O Ń C O W E
B adania wykazały, że koszty bezrobocia są bardzo wysokie. W przeliczeniu n a jed n eg o b ezrobotnego w woj. łódzkim koszty bezpośrednie b ezro b o cia stanow iły od ok. 12% d o p o n ad 27% przeciętnego rocznego w y n ag ro dzen ia b ru tto pracow ników za tru d n io n y ch w sześciu po dstaw ow ych d ziałach gos p o d ark i. W latach 1990^1993 koszty te rosły też o wiele szybciej niż
w ynagrodzenia. Było to konsekw encją nic tylko w zrostu bezro bo cia ale rów nież zw iększenia n a potrzeby bezrobotnych i ich rodzin śro dk ów pom ocy społecznej o raz w ydatków na wcześniejsze em erytury dla osób (przym usow o) odchodzących z ry n k u pracy.
Jeszcze wyższe były koszty pośrednie: w przeliczeniu n a jed neg o bez ro b o tn e g o szacow ano je n a 4 -8 razy wyższe od kosztów bezpośrednich. K oszty te w praw dzie nie obciążały bezpośrednio d o ch od u naro do w eg o, n ato m iast g o sp o d ark a i budżet p ań stw a ponosiły pow ażne straty.
B ardzo pow ażne negatyw ne n astępstw a bezrobocia dotyczyły sk utk ów społecznych. A naliza niektórych sk utkó w p ok azała, że w woj. łódzkim bezrobocie m iało wpływ na w zrost patologicznych zjawisk: przestępczości, różnego typu schorzeń i ch o ró b psychicznych, alkoholizm u itp. N ie sposób n a to m ia st określić - p raw d o p o d o b n ie najbardziej dotkliw ych - sku tk ów bezrobocia m ieszczących się w sferze psychicznej i etyczno-m oralnej.
Przy wysokim i stale rosnącym bezrobociu w ystępow ała k o n k u re n cja celów w ydatkow ania śro d k ó w z F u ndu szu Pracy. Z n atu ry rzeczy niezbędne było wydzielenie środków n a zabezpieczenie socjalne bezrob o tn y ch , k tó re je d n a k p ochłaniało w iększą część F u n d u szu , naw et p on ad 84% w 1992 r. T o zaś ograniczało m ożliwości zw iększenia w ydatków n a inne za d an ia, a zwłaszcza n a aktyw ne form y walki z bezrobociem. O koło 90% bezrobotnych w woj. łódzkim (p odobnie ja k w k ra ju ) znajdow ało się p oza zasięgiem jak ichkolw iek p ro g ram ó w czynnego przeciw działania bezrobociu.
Z uwagi n a w zrost bezrobocia długotrw ałego i dłużej liczby o só b bez p raw a d o zasiłku, niezbędne jest zwiększenie środ kó w na ak ty w n ą politykę ry n k u pracy. W skali lokalnej zwiększenie w ydatków n a aktyw ne form y w zw alczaniu bezrobocia pow inno łączyć się z o fe rtą zm iany zaw odu, przekw alifikow ania, ro b ó t publicznych, pom ocy w tw orzeniu m iejsc pracy, a d o p iero w dalszej kolejności tw orzenie upraw nień d o p o b iera n ia zasiłku d la bezrobotnych. Jest to tym bardziej istotne, że system zasiłków w Polsce nie fu n k c jo n u je spraw nie, co m a d uży wpływ n a w zrost liczby osób pob ierających zasiłki i na p ro p o rcje podziału środ kó w F u n d u szu Pracy n a pasyw ne i aktyw ne form y. T o z kolei organicza m ożliw ości d ziałań na rzecz zm niejszenia bezrobocia. W tym kontekście należałoby po stulow ać, aby urzędy p racy m iały m ożliw ość g o spo daro w ania środkam i F u n d u szu Pracy w pow iązaniu z potrzebam i lokalnymi. Lim itowanie w ydatków n a poszczególne cele usztyw nia politykę rynku pracy i prow adzi do m arn o tra w stw a środ kó w finansow ych.
H enryk Zarychta
COSTS OF UNEMPLOYMENT IN THE PROVINCE OF LODZ IN 1990-1993
This paper is devoted to econom ical costs and social consequences o f unem ploym ent, an exam ple o f this is the Province o f Lodz.
I he paper consist ol four parts. The first gives general characteristic o f costs and consequences of unem ploym ent and describes problems with the measurement o f these facts.
I he second part includes analysis o f direct and indirect costs o f unem ploym ent in the Province o f Lodz in 1990 93. A nalysing direct cost has been taken into account Labour Found expenditures and costs o f active reduction оГ unem ploym ent as well as social welfare expenditures on unemployed and their families. It has been also estim ated, expenditures on early retirement. Analysing indirect costs it has been estimated unem ploym ent costs in the grey zone ol econom y, costs ol so called lax and insurance gap and costs o f production lactors (G ross N ational Product). The third part o f the paper concentrates on evaluation o f trends and forms in coping with unem ploym ent in the Province oľ Lodz in relation to the trend in the whole country. I he fourth part attempts to outline som e social consequences o f unem ploym ent. The paper also includes some conclusions reached by the author during his research.
