Barbara Pisarska
02-795 Warszawa ul. Kazury 21 m 18 tel. O 22 649 05 23MOŻLIWOŚCI EDUKACJI
PRZYRODNICZO-KULTUROWEJ
NA OBSZARACH CHRONIONYCH
W POLSCE
NATURAL AND CULTURAL
EDUCATION OPPORTUNITIES
IN PROTECTED AREAS
IN POLAND
Z ary s tr e ś c i: A rty k u ł, w s k a z u ją c n a d u ż ą sk a lę tu ry sty k i n a o b s z a ra c h c h ro n io n y c h w P o ls c e , z w ią z a n e z n i ą z a g r o ż e n ia i k o n ie c z n e d o p o d ję c ia d z ia ła n ia , n a js z e rz e j p re z e n tu je z a ło ż e n ia te o re ty c z n e i re a lia p ro w a d z e n ia e d u k a c ji p r z y ro d n ic z o -k u ltu - ro w e j w ich g ra n ic a c h i s z e ro k o p o ję ty m o to c z e n iu . S ło w a k lu c z o w e : o b s z a ry c h ro n io n e , e d u k a c ja p rz y ro d n ic z o - -k u ltu ro w a , w a lo ry z a c ja p a rk ó w n a ro d o w y c h .
A bstract: Pointing out the large scale o f tourism in protected a r e a s In Poland, a n d th e re la te d d a n g e rs a n d n e c e ssa ry re s p o n se s, th e a u th o r p r e s e n ts th e th eo retical a s s u m p tio n s a n d fa c ts c o n c e rn in g n a tu r a l a n d c u ltu ra l e d u c a tio n w ith in th e ir b o rd e rs a n d in n eig h b o u rin g a re a s .
Key w ords: p ro te c te d a re a s , n a tu r a l a n d c u ltu ra l e d u c a tion, e v a lu a tio n of n a tio n a l p a rk s .
1. WSTĘP 1. INTRODUCTION
W wielu opracowaniach można spotkać się z taki mi określeniami, jak funkcja edukacyjna turystyki, funkcja edukacyjna obszarów chronionych. Gdy uwzględnimy oczywisty fakt, że obszary chronione są jednocześnie, z wyjątkiem rezerwatów ścisłych, obszarami turystycznymi, wówczas zawęża się Pole terminologii do pierwszego z ww. sformuło wań. Turyści coraz liczniej kierują się na obszary najmniej przekształcone, co wynika z nasilenia procesów degradacji środowiska w dużych skupi skach ludzkich i ze związanych z tym przemian w systemach wartości, albo po prostu z mody. Wszystko wskazuje na to, że w XXI w. nastąpi dalszy rozwój turystyki na obszarach chronionych. W tej sytuacji istnieje konieczność zorganizowania jej w taki sposób, aby nie przybrała charakteru ma sowego.
Zbyt intensywny ruch turystyczny jest jedną z głównych przyczyn szkód w środowisku przy rodniczym spowodowanych przez turystykę. Przy wielkiej skali zjawiska trudno bowiem nawet poprzez najsprawniej działające służby zapano wać nad nagannymi zachowaniami turystów. Do
E x p re ssio n s s u c h a s ‘a n e d u c a tio n a l fu n c tio n of to u ris m ’ o r ‘a n e d u ca tio n a l fun ctio n of p ro tected a re a s ’ are com m only fo u n d in th e lite ra tu re . If we co n sid e r th e obvious fact th a t, a p a r t from n a tu re reserv es, p ro te c te d a re a s are a t th e sam e tim e to u rist areas, th e term inology narrow s dow n to th e first of th e above term s. In creasin g ly often to u ris ts travel to p laces w h ich have only b e e n tra n sfo rm e d to a m in im u m ex ten t. T his tre n d re s u lts from th e grow ing d e g ra d a tio n of e n v iro n m en t, a c h an g in g h ie ra rc h y of v a lu es or sim ply fash io n . T o u rism in protected a re a s is likely to develop fu rth e r in the 2 1 st c. So it is n e c e s s a ry to organize it in s u c h a w ay th a t it d o es n o t becom e a m a s s p h e n o m e n o n .
E xcessive to u ris m is o ne of th e c a u s e s of e n v iro n m e n ta l d am ag e. D ue to its large scale it is very difficult to control irresp o n s ible to u ris t b e h a v io u r, even if th o se in ch arg e do th e ir b e st. The m o st serio u s
najpoważniejszych z nich należą: nieprzestrze ganie przepisów przeciwpożarowych, zadeptywa nie, zaśmiecanie terenu oraz płoszenie i zabijanie zwierząt. Wymienione przejawy niskiej kultury ogólnej wielu ludzi, braku kultury turystycznej i związanego z tym zerowego poziomu ich świa domości ekologicznej, wskazują, że potrzebne są wręcz ofensywne działania edukacyjne na rzecz właściwego ukierunkowania rozwoju turystyki w Polsce.
Działania długofalowe powinny być związane z przekonywaniem nauczycieli, rodziców, mło dzieży i dzieci do uprawiania krajoznawstwa z pierwszeństwem dla okolic i regionu miejsca za mieszkania. Gdyby ta rozsądna zasada była reali zowana przez szkoły, to w dużym stopniu odciążo no by główne regiony recepcyjne odwiedzane w maju, czerwcu i wrześniu przez uczniów z od ległych obszarów. Dla dzieci i młodzieży ze szkół podstawowych takie eskapady są zbyt męczące ze względu właśnie na duże odległości oraz inten sywny program nawiązujący do stylu masowych imprez turystycznych (powierzchowne zwiedzanie, czyli „zaliczanie” atrakcji). Tymczasem, jak pod kreśla Li s z e w s k i (1998), krajoznawstwo i tury styka kwalifikowana łączą czynnik poznawczy i świadomościowy: „poznanie wzbogaca wiedzę i wrażliwość człowieka, podnosząc jego świado mość, w tym również ekologiczną”. Wiadomo jed nak, że w każdym społeczeństwie istnieje pewien procent jednostek zamkniętych na oddziaływa nia w sferze świadomościowej. Do nich mogą przemówić tylko czytelne, konkretne ramy organi zacyjne turystyki, a ostatecznie różne formy repre sji za nieprzestrzeganie regulaminów. Dlatego tak ważną sprawą jest stałe usprawnianie organizacji obsługi turystów, w pierwszym rzędzie na obsza rach chronionych.
Niniejszy artykuł odpowiada na następujące py tania:
-jak ie są optymalne warunki do prowadzenia edukacji przyrodniczo-kulturowej na obszarach chronionych?
- czy polskie obszary chronione są przydatne do edukacji przyrodniczo-kulturowej i dlaczego?
-ja k kształtuje się ruch turystyczny na obsza rach chronionych Polski?
- czy i w jakim zakresie polskie obszary chro nione są przygotowane do pełnienia funkcji eduka cyjnej?
offences in c lu d e ign o rin g fire reg u latio n s, tra m p lin g a n d litte rin g th e g ro u n d , a s well a s frig h ten in g a n d killing an im als. S u c h co m m o n m isb e h av io u r, d isreg ard for th e to u r is t code a n d a la ck of eco logical a w a re n e ss , prove th a t th e re is a s tro n g n e e d for e d u c a tio n a l activity in o rd e r to c o n tro l th e d ev elo p m en t of to u rism in P oland.
A lo n g -term s tra te g y sh o u ld involve p e rs u a d in g te a c h e rs , p a re n ts , school s tu d e n ts a n d c h ild re n to give p riority to th e a re a s c lo sc st to w h ere they live. If th is s e n sib le ru le w ere p u t into p ractice, th e n th e p r e s s u re p u t o n th e m ain re c ep tio n a re a s v isited in May, J u n e a n d S e p te m b e r by sch o o l c h ild re n a rriv ing from d is ta n t p la c e s w ould be relieved. Long-distance trip s a n d overloaded itin er aries, w h ich b e a r sim ila ritie s to m a ss to u ris t e v e n ts (superficial sig h tseein g , ‘ticking off th e a ttra c tio n on a list) are too tirin g for p rim a ry sch o o l ch ild ren .
A ccording to Liszewski (1998), to u rism
an d to u rism for sp ecial p u rp o se s com bine e le m e n ts of le a rn in g a n d a w are n e ss: ‘th ey e n ric h h u m a n know ledge a n d sen sitiv ity by ra isin g h u m a n a n d ecological a w a re n e s s .’ It is k n o w n , how ever th a t each society in c lu d e s a c e rta in p e rc en ta g e of in d iv id u a ls w ho a re n o t resp o n siv e to a w a re n e ss-ra isin g . T hey c a n only re a c t to a n obvious o rg an ized to u rism fram e an d , in ex trem e c a s e s, to d ifferen t form s of s a n c tio n s for n o t following re g u la tio n s. Therefore, it is im p o rta n t to c o n sta n tly im prove th e q u a lity of th e to u ris t service, a n d in p ro te c te d a re a s in p a rtic u la r.
T his article a n sw e rs th e following q u e stio n s:
- W h at a rc th e o p tim u m co n d itio n s for i n tr o d u c in g n a t u r a l a n d c u ltu r a l e d u c a tio n in p ro te c te d a re a s ?
- Are P olish p ro te c te d a re a s v alu ab le for n a tu r a l a n d c u ltu ra l e d u c a tio n ?
- W h at is to u ris m like in Polish p ro te c ted a re a s ?
- Are Polish p ro te c te d a re a s p re p a red to perform th e e d u c a tio n a l fu n ctio n a n d to w h a t e x te n t?
2. ZAŁOŻENIA TEORETYCZNE ODNOŚNIE DO REALIZACJI EDUKACJI
PRZYRODNICZO-KULTUROWEJ NA OBSZARACH CHRONIONYCH
2. THEORETICAL ASSUMPTIONS REGARDING NATURAL AND
CULTURAL EDUCATION IN PROTECTED AREAS
Na ogól dzieje się tak, że po uzyskaniu albo pod wyższeniu statusu ochronnego wzrasta zaintere sowanie określonym obszarem. Wynika to ze zwię kszenia informacji na jego temat, m.in. ozna czenia w terenie i na mapach. Wówczas nawet turyści - nowicjusze docierają do takiego obszaru, słusznie zakładając, że skoro został on otoczony ochroną, to warto go poznać. Taki logiczny ciąg zdarzeń powinni przewidzieć ludzie odpowiedzial ni za tę ochronę. Konieczne jest bowiem przygo towanie przede wszystkim od strony organiza cyjnej (kadry), ale również infrastrukturalnej (przynajmniej w minimalnym zakresie) po to m.in., aby realizować edukację przyrodniczo-kul- turową. Zdaniem autorki powinna to być nie zwykle pasjonująca misja dla ludzi uczestniczą cych w obsłudze turystów odwiedzających dany obszar chroniony. Najlepiej byłoby, gdyby wyko rzystując wiedzę tych osób stworzyć system do brze powiązanych ogniw edukacji przyrodniczo- kulturowej; tworzyliby go:
- organizatorzy turystyki od szczebla krajowe go po lokalny;
- piloci i kierownicy grup turystycznych; - przewodnicy zewnętrzni i będący na służbie obszaru chronionego;
- pracownicy dydaktyczni obszaru chronio nego;
- strażnicy obszaru chronionego.
Każda dobrze przygotowana przez organizato ra podróż jest okazją do wielokierunkowej edu- kacji jej uczestników. Wobec rosnącej presji tu rystycznej na obszary chronione coraz ważniejsze staje się przysposobienie ekologiczne samych or ganizatorów turystyki, od których zależą progra my imprez turystycznych (określają one miej sce, czas, formę, harmonogram). Prośrodowisko- Wo nastawieni organizatorzy turystyki, w tym właściciele i pracownicy biur turystycznych, mo gą wiele zrobić dla uzdrowienia turystyki maso wej oraz dla promowania alternatywnych w sto sunku do niej form.
Od paru lat szczególnie w odniesieniu do ob szarów chronionych mówi się o ekoturystyce 1 agroturystyce, przy czym nadużywa się tych określeń. Ekoturystyką można nazwać wiele form turystyki pod warunkiem, że są one realizowane w sposób przyjazny dla środowiska zarówno
przy-U su ally a fte r p ro te c tio n s t a t u s is given to a n a re a o r h a s b e e n ra ised , to u ris ts becom e in c re asin g ly in te re ste d in it d u e to th e in fo rm atio n w h ic h h a s becom e av ailab le e.g. th e a re a is well m ark ed , b o th in th e a c tu a l locality a n d on m ap s. T h en even b e g in n e r to u ris ts re a c h s u c h a n a re a, co rrectly a s s u m in g th a t if it h a s b e en ta k e n u n d e r p ro te c tio n it m u s t be w orth seeing. S u c h logical thinking should be p re d ic ta b le by th o s e re sp o n sib le for p ro te c tio n a s it b e co m e s n e c e s sa ry to tra in sta ff a n d p re p a re a n a d e q u a te in fr a s tru c tu re , a t le a s t a m in im u m , for th e p u rp o s e of n a tu r a l a n d c u ltu ra l e d u c a tio n . In th e a u th o r ’s opinion, th is sh o u ld be a n e x trem ely exciting m issio n for th o se w ho p a rtic ip a te in organizing serv ices for to u r is ts v isitin g a given p ro te c ted a re a . It w ould be b e s t if a n ‘e d u c a tio n a l c h a in ’ w a s c re a te d by th e following people:
- to u r-o p e ra to rs (n a tio n a l a n d local); - c o u rie rs a n d to u r is t g ro u p s u p e r visors;
- g u id e s to th e p ro te c te d area; - te a c h e rs a n d in s tru c to rs ; - p a rk w a rd e n s.
Every w ell-organized trip is a n
o p p o rtu n ity to e d u c a te th e p a rtic ip a n ts. Faced w ith grow ing to u ris t p re s s u re on protected areas, to u rism organizers th e m selves (including th e ow ners a n d employees of to u ris t offices) w ho m ak e d ecisio n s re g a rd in g th e overall d e sig n of ev en ts (venue, tim e, form, itin e ra ry a n d schedule) sh o u ld b e ecology-oriented. T h en th ey c a n do a lo t to c u re m a s s to u rism a n d to p ro m o te its a lte rn a tiv e form s.
The n o tio n s o f e c o -to u rism a n d ag ro to u rism h ave b e e n p ro m o ted for several y e a rs w ith re feren ce to p ro te c ted are as, a n d th e y h ave b e e n stro n g ly o verused. M any d ifferen t form s o f to u rism m ay be called e c o -to u rism on th e co n d itio n th a t th e y are p ra c tise d in a w ay w h ich is friendly to w a rd s b o th th e n a tu r a l an d c u ltu ra l e n v iro n m e n t. C o n sid erin g th e ir
rodniczego, jak i kulturowego. I tak, ze względu na cel, należałoby wymienić tu turystykę poznawczą (krajoznawczą), a szczególnie turystykę przyrodni czą. Z nimi zaś mogą (ale nie zawsze tak jest) wią zać się różne formy turystyki kwalifikowanej.
Zdaniem autorki cechy ekoturystyki trzeba od nieść do:
1) człowieka jako jej uczestnika; są to: - postawa otwartości na bezpośredni kontakt z przyrodą i kulturą odwiedzanego obszaru,
- aktywność fizyczna (wędrówka) i intelektu alna (poznanie, rozumienie);
2) organizacji turystyki; są to:
- zrównoważone korzystanie z zasobów śro dowiska przyrodniczo-kulturowo-spolecznego;
- mała skala ruchu i infrastruktury turystycz nej;
- wykorzystywanie każdej okazji do edukacji ekologicznej uczestników.
Turystyka przyrodnicza i inne prośrodowisko- we formy turystyki mają charakter elitarny i dlate go nie mogą zastąpić turystyki masowej, ale muszą współistnieć z nią i powinny stanowić przyciągają cy wzór podróżowania do obszarów chronionych. W ich obrębie o wiele łatwiej realizować edukację przyrodniczo-kulturowąz grupami ekoturystyczny- mi niż z uczestnikami wycieczek autokarowych. W odniesieniu do tych ostatnich pewną rolę do odegrania mają ich piloci. Chodzi głównie o to, aby turyści przed wyjazdem i w trakcie jego trwa nia byli informowani o zasadach zachowania się na terenach stanowiących „świątynie” natury. Poza tym powinni oni zachęcać turystów do odwiedze nia miejsc czy terenów mijanych wzdłuż trasy, godnych tego ze względu na walory przyrodniczo- -kulturowe.
Bardzo ważną sprawą jest przewodnictwo w parkach. Przewodnicy zrzeszeni m.in. w PTTK zwykle są szkoleni przez służby parkowe, rejestro wani, weryfikowani i wyposażani przez park w je go licencję. Spośród osób uczestniczących w ob słudze ruchu turystycznego przewodnicy mają względnie największe możliwości oddziaływania na turystów. Wynika to z faktu, że szczególnie w sezonie turystycznym zajmują się wieloma du żymi grupami wycieczkowymi. Pełniąc wobec nich funkcję wychowawców, a nie tylko krzewi cieli wiedzy o regionie, mogą uczyć kultury tury stycznej, budzić poznawcze motywacje podróżo wania, a tym samym poszerzać kręgi krajoznaw ców. Dlatego ważne jest uświadamianie przewod nikom znaczenia ich służby i nakłanianie do do skonalenia się.
targ et, ‘cognitive’ to u rism , a n d especially ‘n a tu r e ’ to u rism s h o u ld lie m en tio n ed h ere. T h ey m ay (b u t it is n o t alw ays so) b e re la te d to d ifferen t form s of sp ecial p u rp o s e to u rism .
In th e a u th o r ’s o p in io n , eco -to u rism s h o u ld be c h a ra c te ris e d by:
1) th e p e rso n w ho ta k e s p a r t in it: - o p e n n e s s to d ire c t c o n ta c t w ith the n a tu r e a n d c u ltu re of th e visited area,
- p h y sica l activ ity (walking) a n d in te ll e c tu a l activity (learn in g a n d u n d e r s ta n d ing);
2) th e o rg a n iz atio n of to u rism :
- s u s ta in a b le u s e of th e n a tu ra l, c u ltu ra l a n d so cial e n v iro n m e n t,
- sm all sca le to u ris m a n d to u ris t in fra s tru c tu re ,
- ta k in g every o p p o rtu n ity to e d u c a te p a rtic ip a n ts ecologically.
‘N a tu re ’ to u ris m a n d o th e r environ- m en tally -frien d ly form s of to u rism are exclusive a n d th e re fo re c a n n o t replace m a s s to u rism , b u t th e y m u s t co-exist w ith it a n d sh o u ld s e t a n exam ple of how to travel in p ro te c te d a re a s . It is m u ch e a s ie r to c o n d u c t n a tu ra l a n d c u ltu ra l e d u c a tio n a m o n g e c o -to u ris t g ro u p s th a n a m o n g re g u la r c o ac h to u rists . As far a s th e la tte r a re c o n ce rn e d , a p a rtic u la r role is played by th e co u rie rs. Before an d d u rin g a trip to u ris ts sh o u ld b e inform ed a b o u t th e ru le s of a p p ro p ria te b e h av io u r a t p la cc s w h ic h a re ‘s h rin e s of n a tu r e ’. Besides, couriers sh ould encourage tourists to v isit p la c e s o r a re a s p a s s e d by on th e w ay w h ich a re w o rth seein g d u e to th e ir ex cep tio n al b e a u ty a n d c u ltu ra l a ss e ts.
G u id ed to u rs of n a tio n a l p a rk s are a very im p o rta n t is su e . G u id e s a sso c iate d in th e P77X, a re u s u a lly tra in e d by the n a tio n a l p a rk service, reg istered , ch eck ed a n d given a n a tio n a l p a rk licence. Among th o se active in th e to u ris t service, g u id es a re cap a b le of in flu en c in g to u ris ts the m ost, a s th e y d e al w ith large g ro u p s, p a rtic u la rly in th e to u ris t sea so n . They perform th e role of e d u c a to rs a n d n o t only provide in fo rm atio n a b o u t th e region a s th e y c a n te a c h to u ris t beh av io u r, in sp ire a m o tiv a tio n to trav el a n d th u s in c re a se th e n u m b e r o f to u ris ts . T h e re fore it is im p o rta n t to m ak e th e g u id es aw are of th e sig n ifican ce of th e ir service
Przewodnicy, obok dydaktycznych pracowni ków parków, realizują edukację przyrodniczą, pokazując zarówno atrakcje przyrodniczo-krajo brazowe, jak i zagrożenia dla nich, w tym pocho dzące ze strony turystów. Obecnie coraz rzadziej, ale jednak szczególnie w obsłudze grup wyciecz kowych, występuje schematyczne podejście przy prezentacji określonego obszaru chronionego (za dużo dat, liczb, nazw roślin i zwierząt itp.). Wyni ka to z braku wyobraźni; odbiorca nawet przy po zytywnym nastawieniu, posiada ograniczoną moż liwość przyswojenia sobie dużej porcji wiedzy encyklopedycznej. Niedobrze jest również wów czas, gdy pochłonięty swymi dociekaniami badaw czymi pracownik naukowy parku skupia się na dywagacjach teoretycznych. Najbardziej oczeki wanym na tym miejscu jest człowiek posiadający wiedzę, ale także przygotowanie dydaktyczne, albo swoisty talent pedagogiczny. Ważną sprawą jest tu podejście do celów edukacji przyrodniczej. OkolÓW (1997) uważa, że powinny jej przyświe cać następujące cele:
1) w stosunku do miejsca:
- propagowanie właściwego korzystania i użyt kowania,
- pozyskiwanie miłośników i obrońców obsza ru;
2) w stosunku do jednostki (np. parku narodo wego czy rezerwatu przyrody):
- polepszanie wizerunku,
- zachęcanie ludzi do współpracy i współdzia łania;
3) w stosunku do zwiedzającego:
- zapewnienie mu dogodnych warunków do wypoczynku i rekreacji,
-podniesienie świadomości ekologicznej, - inspirowanie do zmiany modelu życia.
Dyskusyjny jest tu pierwszy podpunkt punktu 3.; taki cel jest właściwy ze względów prestiżo wych czy ekonomicznych dla gospodarza terenu. Ważniejszą jednak sprawą nawiązującą do celów edukacji ekologicznej byłoby zaś zapewnienie zwiedzającemu poznania cech obszaru, które czynią go szczególnie cennym na tle regionu, kra ju czy kontynentu (osobista korzyść poznaw cza, korespondująca z drugim podpunktem pun ktu 1).
Na pracownikach obszarów chronionych przyj mujących turystów spoczywa odpowiedzialność za jak najlepszy przekaz najistotniejszych treści doty
czących przede wszystkim przyrody, ale również kultury danego terenu. Realizując edukację przy rodniczą mogą oni w dużym stopniu przyczynić
a n d to p e rs u a d e th e m to professionally develop.
G u id es a n d p a rk e d u c a to rs in d icate b o th n a tu r a l a ttr a c tio n s a n d w h a t p u ts them in danger, including to u rist behaviour. C urrently, although decreasingly, a p re se n ta tio n o f a given a re a , especially to excursion groups, c o n tain s a lot of factual in fo rm atio n : d a te s , n u m b e rs , n a m e s of p la n ts a n d a n im a ls, etc. T his is d u e to th e fact th a t it is difficult to p u t o n eself in th e p o sitio n of a recip ien t, w ho d esp ite a positive a ttitu d e is u n a b le to a b so rb a large a m o u n t of en cy clo p aed ic kn o w ledge. The s itu a tio n w h e n re s e a rc h staff focus m ain ly o n th e o re tic a l c o n sid e ra tio n s is also u n fa v o u ra b le . The p e rso n m o st re q u ire d is so m eo n e w ho h a s n o t only know ledge b u t also te a c h in g skills a s th e a p p ro a c h to e n v iro n m e n ta l e d u c a tio n is im p o rta n t h ere. Ok o l o w (1997) believes t h a t th e following objectives s h o u ld b e set:
1) w ith re g a rd to th e place:
- p u ttin g forw ard a p p ro p ria te u se s, - a ttra c tin g lovers a n d p ro te c to rs of th e area;
2) w ith reg ard to th e p ro te c ted a re a in stitu tio n :
- im proving th e im age,
- e n c o u ra g in g people to co-operate; 3) w ith re g a rd to th e visitor:
- providing a p p ro p ria te c o n d itio n s for re c rea tio n ,
- ra isin g ecological a w a re n e ss,
- in sp irin g people to c h an g e th e ir way of living.
P o in t 3 a m ay c a u s e controversy, as s u c h a n objective is im p o rta n t for p restig e o r eco n o m ic re a so n s . It is m ore im p o rta n t, how ever, to provide th e to u ris t w ith a n o p p o rtu n ity to le a rn a b o u t th e fe a tu re s of th e a re a w h ich m ak e it particularly valuable in the region, country or c o n tin e n t (p e rso n al b e n efit of learning, co rre sp o n d in g to p o in t lb).
T h e protected a re a em ployees’ re sp o n s
ibility is to p a s s o n sig n ific a n t in fo rm a tio n a s re g a rd s th e n a tu r e a n d c u ltu re of a given a re a. T hey m ay ra ise co n sid erab ly ecological a w a re n e s s in th e v isito rs a n d in h a b ita n ts of a given region. G enerally sp eak in g , th o s e w ho re a c h a p ro tected a re a ind iv id u ally h av e a la rg e r know ledge
się do wzrostu świadomości ekologicznej gości i mieszkańców danego regionu. Na ogól ci, którzy docierają do obszaru chronionego indywidualnie, mają większą wiedzę na jego temat i silniejsze mo tywacje do jego poznawania. Efektywna edukacja o charakterze studialnym może wpłynąć na zmianę stylu życia szczególnie tych turystów, którzy tra fiają do takich obiektów w pewnym stopniu przy padkowo, jako uczestnicy masowych wycieczek szkolnych, kolonijnych, pracowniczych. Zdaniem autorki o efektywności edukacji na obszarach chronionych decydują:
1) organizacja obsługi odwiedzających w obrę bie tych obszarów i w ich okolicach (mechanizm rotacji edukowanych grup, ich wielkość, wybór wariantów edukacji w zależności od jej odbior ców, tempo);
2) przygotowanie metodyczno-merytoryczne osób edukujących, a przede wszystkim:
a) skłonność ich do stosowania metod uaktyw niających odbiorców,
b) przychylność dla gości i łatwość w nawiązy waniu z nimi kontaktów,
c) umiejętność zrozumiałego dla wszystkich przekazu;
3) istnienie sal do wstępnych zajęć oraz ich wyposażenie,
4) dobre przygotowanie terenu, np. w postaci ścieżek dydaktycznych,
5) poznawcze nastawienie odwiedzających. Najtrudniejszą sprawą przed rozpoczęciem za jęć edukacyjnych jest wybór ich wariantu w zależ ności od odbiorców. Wiadomo bowiem, że wśród odwiedzających obszary chronione są: uczniowie odbywający „zielone lekcje”, dociekliwi krajo znawcy, rekreanci, chcący regenerować swe siły w nieskażonym otoczeniu oraz „kolekcjonerzy” osobliwości przyrodniczych i kulturowych (ich ce lem jest obejrzenie, sfotografowanie). W stosunku do pierwszych dwóch typów odbiorców należy re alizować jak najpełniejszy wariant edukacji, a to oznacza:
1) poglądowe wyjaśnienie krajobrazu danego obszaru (jego genezy, cech przewodnich, zasadni czych zależności między komponentami środowi ska geograficznego);
2) uwypuklenie specyfiki kulturowej terenu; 3) uświadomienie zagrożeń i zwrócenie uwagi na przejawy degradacji przyrody i kultury;
4) powolny sposób penetracji turystycznej (pie szo, rowerem, kajakiem, konno) w celu zapewnie nia bezpośredniego kontaktu z otoczeniem, pod czas którego następuje kompleksowy jego odbiór.
a b o u t it a n d a s tro n g e r m otivation to learn . Effective e d u c a tio n m ay lead to a c h an g e in th e w ay o f living especially in th o se to u ris ts w ho arriv e a t s u c h p laces in cid e n tally a s p a rtic ip a n ts of g ro u p e x c u rsio n s. In th e a u th o r ’s opinion th e effectiveness o f e d u c a tio n in p ro tected a re a s is d e te rm in e d by th e following factors:
1) th e o rg a n iz atio n of to u ris t services in th o se a r e a s a n d th e ir vicinity (rotation of th e g ro u p s to b e e d u c a te d , th e ir size, choice of e d u c a tio n o p tio n s d e p en d in g on th e re c ip ie n ts, pace);
2) e d u c a to r s ’ te a c h in g skills, prim arily: a) th e ir w illin g n ess to u s e m e th o d s a ctiv atin g th e re c ip ie n ts,
b) fr ie n d lin e s s to w a rd s v isito rs, in te rp e rs o n a l skills,
c) c o m m u n ic a tio n skills;
3) a c c e ss to ro o m s for in tro d u cto ry c la s s e s a n d e q u ip m e n t;
4) a w e ll-p re p a red a re a, e.g. e d u c a tio n al trails;
5) a learning-oriented attitu d e in tourists. T he m o st difficult p ro b lem before e d u c a tio n a l c la s s e s s t a r t is th e choice of th e rig h t o p tio n to m a tc h th e type of recip ien t. A m ong v isito rs to p ro tected a re a s th e re a re sch o o l s tu d e n ts having ‘g re e n le s s o n s ’, in q u isitiv e to u rists, people se e k in g re la x a tio n in a perfect e n v iro n m e n t a n d ‘co llecto rs’ of n a tu ra l a n d c u ltu ra l c u rio s itie s w ho w a n t to see a n d p h o to g ra p h th em . In th e c ase of th e first two th e ir e d u c a tio n sh o u ld be a s co m p re h en siv e a s p o ssib le , w hich m ean s:
1) ex p lain in g th e la n d sc a p e of a given a re a (its origins, m a in fe a tu re s, b asic re la tio n s b e tw e e n th e c o m p o n e n ts of th e g eo g rap h ical en v iro n m en t);
2) p o in tin g o u t th e sp ecial c h a ra c te r of th e c u ltu re in th e area;
3) m a k in g to u ris ts aw are of th e d a n g e rs a n d d raw in g th e ir a tte n tio n to th e d e g ra d a tio n of n a tu r e a n d cu ltu re ;
4) slow to u ris t p e n e tra tio n (on foot, by bicycle, k ay ak , o r on h o rseb ack ) in o rd e r to ex p erien ce d ire c t a n d full c o n ta c t w ith th e e n v iro n m e n t.
M eeting th e above co n d itio n s of
a th o ro u g h e d u c a tio n w ould m ak e it e a sie r for to u ris ts to u n d e r s ta n d th e
geo-Spełnienie powyższych warunków gruntownej edukacji ułatwiałoby jej uczestnikom lepsze rozu mienie środowiska geograficznego, uwrażliwiało by na jego przekształcenia w innych rejonach. Lu dzi uprawiających turystykę przede wszystkim w celu poprawy kondycji należałoby edukować poprzez:
1) teksty zamieszczone na tablicach informa cyjnych w miejscach koncentracji ruchu;
2) pokazowe krótkie pogadanki kończące się postawieniem pytań odnośnie do intrygujących zjawisk czy procesów przyrodniczych lub zaskaku jąco wiążących się wydarzeń historycznych itp.;
3) pomysłowo przygotowane ulotki czy poglą dowe mapki (ad pkt. 2) odsyłające do ośrodka edu kacyjnego, do muzeum lub do źródeł literackich.
Należy pamiętać, że sam styl pracy edukatorów byłby wielce wychowawczy i kształcący dla przy byszów i społeczności lokalnych. Wszak, jak pod kreśla OKOl.Ów (1997), edukacja przyrodnicza nie może polegać wyłącznie na przekazywaniu infor macji, lecz na ukazywaniu mechanizmów i praw rządzących przyrodą. Przyrodnicy polscy nie lek ceważący znaczenia metodyki w jakiejkolwiek edukacji już dawno to rozumieli i trend „za chodni” pod nazwą interpretation tylko utwier dził ich w tym przekonaniu. Nacisk kładzie się tu bowiem na zaangażowanie turystów w przeżywa nie przyrody, kultury i historii odwiedzanego ob szaru.
g ra p h ic a l e n v iro n m e n t b e tte r a n d w ould m ak e th e m sen sitiv e to its tra n sfo rm a tio n
elsew here. People w ho are to u rists
p rim arily in o rd e r to im prove th e ir fitn ess sh o u ld b e e d u c a te d th ro u g h :
1) te x ts p u t on in fo rm atio n b o a rd s in b u s y places;
2) s h o rt ta lk s fin ish in g w ith q u e stio n s c o n ce rn in g in trig u in g n a tu r a l p h e n o m e n a o r h isto ric a l e v en ts, p e rh a p s su rp risin g ly in te rc o n n e c te d etc;
3) im ag in ativ e leaflets o r m a p s (see p o in t 2) d ire c tin g to u ris ts to a n e d u ca tio n c en tre, m u s e u m o r re le v a n t lite ra tu re .
It sh o u ld b e re m e m b e re d th a t th e very style of th e e d u c a to r s ’ w o rk sh o u ld be e d u c a tio n a l for b o th v isito rs a n d local in h a b ita n ts . Okolow (1997) claim s th a t
te a c h in g a b o u t th e e n v iro n m e n t c a n n o t c o n sis t solely in tra n s fe rrin g inform ation, b u t also in sh o w in g its m e c h a n is m s an d ru le s. T h o se P olish n a tu r a lis ts who do n o t d isre g a rd th e im p o rta n c e of m e th o d s in a n y type of e d u c a tio n , have long u n d e rs to o d th a t a n d th e w e ste rn ‘tre n d ’ called ‘in te rp re ta tio n ’ h a s only re a s s u re d th em . T he e m p h a s is h e re is p u t on th e to u r is ts ’ in v o lv em en t in th e exp erien cin g of n a tu re , c u ltu re a n d h isto ry of th e v isited a re a.
3. POTENCJAŁ, RANGA I WALORYZACJA POLSKICH OBSZARÓW
CHRONIONYCH
Obszary chronione w Polsce stanowią łącznie 32,5% powierzchni kraju (Ochrona... 2005), co najdobitniej świadczy o rozległości zasięgu prze strzennego poruszanego zagadnienia. Jak widać z tab. ł, największy udział mają obszary chronione go krajobrazu i parki krajobrazowe i to właśnie one powinny w przyszłości w coraz większym stopniu odciążać parki narodowa od ruchu tury stycznego. W ich granicach znajdują się fragmenty bardzo atrakcyjne dla różnych form turystyki. Na leży podkreślić, że warunki do uprawiania ekotury- styki oraz turystyki aktywnej są tym korzystniej sze, im powierzchnia penetracji jest większa, a ruch turystyczny mniejszy.
Spośród parków narodowych największą po wierzchnię posiadają Biebrzański, Kampinoski,
3. THE IMPORTANCE, RELATIVE VALUE AND EVALUATION OF POLISH PROTECTED
AREAS
P ro tected a re a s cover 32.5% of th e overall a re a of P o lan d (O chrona... 2005), w hich sh o w s th e s p a tia l ra n g e of th e problem . As sh o w n in ta b le I, th e la rg e st p e r c en ta g e a re p ro te c te d la n d sc a p e s a n d la n d sc a p e p a rk s w h ich sh o u ld ta k e over som e of th e to u ris ts from n a tio n a l p a rk s in th e fu tu re . T hey c o n ta in e lem en ts w hich a re very in te re s tin g for different form s of to u rism . It s h o u ld be stre ss e d th a t th e la rg e r th e p e n e tra tio n a re a a n d th e sm a lle r th e to u ris t flow, th e b e tte r th e c o n d itio n s for p ra c tic in g e co -to u rism a n d active to u rism .
The la rg e st n a tio n a l p a rk s are B ieb rz a ń sk i, K am pinoski, B ieszczadzki a n d T a trz a ń sk i P a rk s (table II) a n d th e
T a b e l a I. Obszary prawnie chronione w Polsce T a b l e I. Areas protected by law in Poland
(wg stanu 31 X II2004 r.) (as of 31 December 2004)
Forma ochrony Liczba Powierzchnia
(tys. ha) % ogólnej powierzchni kraju Parki narodowe 23 317,4 1,0 Rezerwaty przyrody 1 385 162,4 0,5 Parki krajobrazowe 120 2 603,7 8,3 Obszary chronionego krajobrazu 445 7 129,2 22,8
Form of protection Number
Area (thousands of hectares) % of the country's area National parks 23 317,000.4 1.0 Nature reserves 1 385 162,000.4 0.5 Landscape parks 120 2,603,000.7 8.3 Protected landscape areas 445 7,129,000.2 22.8
Ź r ó d ł o : Ochrona środowiska, 2005. S o u r c e : Ochrona środowiska, 2005.
Bieszczadzki i Tatrzański (tab. II). Pod ochroną ścisłą najwięcej terenów znajduje się w obrębie parków: Bieszczadzkiego (63,5%), Tatrzańskie go (57,9%), Białowieskiego (46,1%) i Gorczań skiego (51,3%) (obliczenia własne na podstawie
Ochrona... 2005). Najrozległejsze strefy ochronne
m ajo rity of a re a s u n d e r s tric t p ro tectio n c a n be fo u n d in th e B ieszczadzki (63.5%), T a trz a ń sk i (57.9%), B iałow ieski (46.1%) a n d G o rczań sk i (51.3% ) P ark s. M any Polish n a tio n a l p a rk s (e.g. Białowieski, Słow iński, B ieszczadzki a n d T a trz a ń sk i
-T a b e l a II. Parki narodowe - zestawienie zbiorcze (wg stanu 31 X II2004) T a b l e II. National parks - compilation (as of 31 December 2004)
Nazwa Kategoria Status Rok Powierzchnia (ha) Powierzchnia
parku wg IUCN międzynarodowy utworzenia ogółem pod ścisłą ochroną ochronnej (ha)strefy
IUCN International
Year Area (hectares) Area of
category status total under strict protection protected zone
Białowieski II WH, MaB, E, FE 1947 10517 5 024 3 224 Świętokrzyski II 1950 7 626 1 731 20 780 Babiogórski II MaB 1954 3 390 1 062 8 437 Pieniński II 1954 3 390 1 124 2 682 Tatrzański II MaB, FE 1954 21 164 11 514 181 Ojcowski FE 1956 2 146 251 6 777 Wielkopolski II 1957 7 584 260 7 256 Kampinoski II MaB 1959 38 549 4 636 37 757 Karkonoski II MaB 1959 5 575 1 726 11 266 Woliński II BSPA 1960 10 937 225 3 368 Słowiński II MaB, R, FE 1966 21 573 59 229 30220 Bieszczadzki II MaB, E 1973 29 201 18 557 55 783 Roztoczański II 1974 8 483 806 38 096 Gorczański II 1980 7 031 3611 16 647 Wigierski FE 1988 14 986 623 11 284 Drawieński II 1990 11 342 368 40 890 Poleski II MaB 1990 9 762 116 14 042 Biebrzański - R 1993 59 223 3 936 66 824 Gór Stołowych - 1993 6 340 376 10515 Magurski - 1994 19 439 2 408 22 969 Bory Tucholskie - 1996 4 798 - 12 981 Narwiański - 1996 7 350 - 15 408 Ujście Warty - 2001 8 038 682 10 454 Razem X X X 317 406 66 533 447 841
BSPA - Morski Obszar Chroniony, E - Dyplom Europy (Rada Europy), FE - członek Federacji EURO-PARC, MaB - Rezerwat Biosfery, R - Konwencja Ramsar, WH - Światowe Dziedzictwo Ludzkości.
Ź r ó d ł o : Ochrona środowiska, 2005; odnośnie do statusu - dane Krajowego Zarządu Parków Narodowych
z 2001 r.
BSPA - Marine Protected Area, E - Diploma of Europe (Council of Europe), FE - EUROPARC member, MaB - Biosphere reserve, R - Ramsar Convention, WH - World Heritage.
S o u r c e s : Ochrona środowiska, 2005; status reference - Krajowy Zarząd Parków Narodowych (National Park Board) data from 2001.
posiadają parki: Biebrzański i Bieszczadzki. Wie le naszych parków narodowych zostało objętych międzynarodowymi formami ochrony, a niektó re z nich kilkoma, jak np. Białowieski, Słowiń ski, Bieszczadzki i Tatrzański (tab. II). Świad czy to o bardzo wysokiej randze i unikatowości ich zasobów przyrodniczych w skali Europy > świata.
Wśród rezerwatów znajdują się zarówno te, które znane są tylko w danym powiecie czy w re gionie, jak i takie, które są znane w całym kraju i to nic tylko przez przyrodników, np. jez. Hań cza, wąwóz Homole, Jaskinia Niedźwiedzia. Po dobna sytuacja dotyczy parków krajobrazowych; niektóre z nich (PK Orlich Gniazd, Kazimierski l’K) są celem standardowych wycieczek szkol nych. Większość ich jednak wymaga rozsądnej po pularyzacji.
Cechą polskiej przestrzeni geograficznej jest współwystępowanie w tych samych pasmach kra jobrazowych najcenniejszych obszarów chronio nych oraz najpopularniejszych obszarów turystycz nych. W 1997 r. Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska (NFOŚ) na zlecenie właściwego mini sterstwa (MOŚZNiL) wyznaczyła dwie strefy Przyrodniczo-turystyczne: północną (obejmującą pobrzeże i pojezierza) oraz południową (łączącą góry i pogórza) (Strefy... 1997). Koncepcja stref zakładała więc m.in. wzmożenie inwestowania w infrastrukturę ochrony środowiska, tworzenie
infrastruktury turystycznej oraz prowadzenie
edukacji ekologicznej, głównie na obszarach chro nionych. Wyznaczone strefy przyrodniczo-tury styczne zarysowują się w pewnym sensie samo istnie, a formalne ich uwypuklenie jest - zdaniem autorki - kolejną koncepcją pogłębiającą podział Polski na część bardziej i mniej atrakcyjną. Tym czasem powinno się dążyć do deglomeracji ru chu tuiystycznego poprzez szczególne populary zowanie środkowego fragmentu naszego kraju z nizinami i wyżynami. Jest to ważne w sytuacji zbyt intensywnej turystyki na takich cennych przy rodniczo obszarach, jak Słowiński czy Tatrzański PN (rezerwaty biosfery).
Waloryzacją parków narodowych i krajobra zowych leżących w wymienionych strefach zajęli się Ra k o w s k i, Wa l c z a k i Sm o g o r z e w s k a (1999). Oceniali je pod kątem potrzeb ekotury- styki, w związku z czym rozpatrywali siedem kry teriów (tab. III). Wyniki waloryzacji odnośnie do parków narodowych leżących w strefach północ nej i południowej (15 obiektów) zostały przedsta wione w tab. III i V.
tab le II) a re u n d e r in te rn a tio n a l p ro te c tion, w h ich in d ic a te s th e v eiy high p o si tio n a n d u n iq u e c h a r a c te r of th e ir n a tu r a l re s o u rc e s in E u ro p e a n d globally.
A m ong n a tu r e re se rv e s th e re a re th o se w hich a re k n o w n only in a given po w ia t or region, b u t also th o se w hich are known natio n w id e, a n d n o t only to n a tu r a lis ts e. g. H an cza Lake, Hom ole Valley or th e B ear Cave. A sim ila r s itu a tio n co n cern s land scap e p ark s; som e of th em (Orle G nia zda a n d K azim ierski L an d scap e Parks) a re s ta n d a rd sch o o l e x c u rsio n d e s tin a tio n s. The m ajority, how ever, req u ire p o p u la risa tio n .
A fe a tu re of Polish g eo g rap h ical sp ace is th e o v erlap p in g of th e m o st p recio u s p ro te c ted a re a s a n d th e m o st p o p u la r to u ris t a re a s . In 1997, a t th e re q u e st of th e M inistry of th e E n v iro n m en t, th e National E nvironm ental Protection F o u n d atio n e s ta b lis h e d two n a tu ra l - to u rist zones: th e n o rth e rn (co ast a n d lake d is tricts) a n d th e s o u th e r n (m o u n tain s an d hills) (Strefy... 1997). T he zone c o n ce p t a ss u m e d in c re a s in g in v e stm e n t in th e en v iro n m e n ta l p ro te c tio n in fra s tru c tu re , cre atin g a to u rism in fr a s tru c tu re an d c o n d u c tin g ecological e d u c a tio n , m ainly in protected areas. The established n atu ral - to u ris t zo n es a re in a w ay self-created, a n d a cco rd in g to th e a u th o r, d e m arca tin g th e m form ally d e e p e n s th e division into th e m ore a n d th e le ss a ttra c tiv e p a rts of Poland. The ta rg e t sh o u ld be th e d e c e n tra lisa tio n o f to u ris m by p o p u larisin g th e m iddle s e c tio n w ith its low lands a n d u p la n d s. T his is im p o rta n t in a s itu a tio n w h e n th e in te n s ity of to u rism is too high in s u c h v alu ab le a re a s a s Słow iński or T a trzański National P arks (biosphere reserves).
The e v alu a tio n of n a tio n a l a n d la n d scape p a rk s in th e zones m entioned above w as c arrie d o u t by Ra k o w s k i, Wa l c z a k & Sm o g o r z e w s k a (1999) (table III). They e v alu a te d th e m from th e p o in t of view of eco -to u rism , a n d th e y c o n sid ered seven criteria. The r e s u lts re g a rd in g n a tio n a l p a rk s s itu a te d in th e n o rth e rn a n d s o u th e rn zo n es (15) a re p re s e n te d in ta b le s III a n d V.
A m ong th e la n d sc a p e p a rk s . C ategory I w as a ssig n e d to M azu rsk i (18 pts),
Ce-Z parków krajobrazowych I kategorię uzyskały Mazurski (18 pt.), Cedyński (16 pt.) i Ujścia Warty (16 punktów; od 2001 r. - park narodowy). Do II kategorii zaliczono 12 parków krajobrazowych, z których najwięcej punktów (15) przyznano PK Pojezierza Iławskiego, PK Doliny Sanu, PK Doli ny Słupi, PK Puszczy Knyszyńskiej oraz Cieśniań- sko-Wetlińskiemu PK (po 14 punktów). Z przej rzyście wykonanych mapek do opisywanego opra cowania wynika, że najwięcej największych i naja trakcyjniejszych dla ekoturystyki obszarów chro nionych występuje w Polsce północno-wschodniej.
cłyński (16 pts) a n d W arta C onfluence P a rk (16 p ts; a n a tio n a l p a rk sin ce 2001).
12 la n d sc a p e p a rk s w ere in category II, a n d th e m o st v a lu a b le w as Iław skie Lake D istrict (15 pts), S a n Valley, S łu p ia Valley, K n y szy ń sk a F o re st a n d C ieśn iań - sk o -W etliń sk i L a n d sc a p e P ark s (14 p ts each). T he m a p s w h ich w ere in clu d ed clearly sh o w t h a t th e m ajority of th e biggest a n d th e m o s t a ttra c tiv e p ro tected a re a s, a s far a s e c o -to u rism is co n cern ed , a re s itu a te d in n o rth - e a s te r n Poland.
T a b e l a III. Waloryzacja parków narodowych pod kątem przydatności dla ekoturystyki (liczba punktów bonitacyjnych 0-3)
T a b l e III. Assessment of national park value for eco-tourism ( 0 - 3 scale) Park narodowy National Park 1 2 3 4 5 6 7 8 9 Woliński 2 0 2 2 2 2 0 10 III Drawieński 2 3 1 3 1 1 0 11 III Słowiński 2 1 3 3 3 2 3 17 I
Bory Tucholskie 0 2 1 3 2 1 1 10 III
Wigierski 2 2 3 3 3 3 0 16 I Biebrzański 3 3 3 3 3 2 2 19 I Narwiański 1 3 2 3 3 1 1 14 II Białowieski 2 2 2 3 3 3 3 18 I Karkonoski 1 0 3 3 3 3 1 14 II Gór Stołowych 1 1 2 3 3 3 0 13 II Babiogórski 0 1 2 3 3 1 2 12 III Tatrzański 3 0 3 3 3 2 2 16 I Gorczański 1 2 1 3 1 1 1 10 III Pieniński 0 0 2 3 3 1 1 10 III Magurski 2 3 1 2 1 0 0 9 IV Bieszczadzki 3 2 3 3 3 3 2 19 I
Objaśnienia: 1 - powierzchnia parku (im większa, tym więcej punktów w skali 0-3), 2 - intensywność ruchu turystycznego (im mniejsza, tym więcej punktów j.w.), 3 - różnorodność krajobrazów przyrodniczych, 4 - bogactwo świata roślinnego i zwierzęcego (liczba rzadkich i chronionych gatunków), 5 - unikatowość wa lorów przyrodniczych, 6 - infrastruktura przydatna dla ekoturystyki (ośrodki edukacji ekologicznej, ścieżki przyrodnicze, muzea przyrodnicze i inne obiekty przyrodnicze), 7 - międzynarodowe znaczenie parku (objęcie międzynarodowymi formami ochrony - MaB, Ramsar, UNESCO, parki transgraniczne, ostoje ptactwa o zna czeniu europejskim), 8 - suma punktów bonitacyjnych, 9 - kategoria.
Ż r ó d f o: Opracowanie własne na podstawie Rą k o w s k ii in. (1999).
Key: 1 - park area (the larger the greater the score: 0 -3 scale), 2 - tourism intensity (the smaller the greater the score), 3 - variety of natural landscapes, 4 - variety of fauna and flora (number of rare and protected species), 5 - unique character of natural assets, 6 - infrastructure useful in eco-tourism (educational resources, nature paths, nature museums, etc.), 7 - international status of the park (international forms of protection - MaB, Ramsar, UNESCO, border parks, bird reserves of European status), 8 - total number of points, 9 - category.
S o u r c e : Author’s compilation based on Rąkowski at alt (1999).
Metodę bonitacji punktowej zastosowano rów nież przy waloryzacji przyrodniczo-krajobrazowej polskich parków narodowych (tab. IV i V) przed stawionej w monografii pod red. De n i s i u k a (1999), za Ha r a b i n, Wr o n a, Rą k o w s k i (2000).
Zaskakujące jej wyniki (zbyt niska pozycja uni katowych parków: Biebrzańskiego, Słowińskiego,
The m e th o d w a s also u se d for Polish n a tio n a l p a rk s (tab les IV a n d V) p re s e n te d in a m o n o g ra p h by Denisiuk
(1999), q u o tin g from Harabin, Wrona &
Rakowski (2000).
Its s u rp ris in g r e s u lts (the very low p o sitio n of u n iq u e p a rk s: B iebrzański,
T a b e l a IV, Waloryzacja przyrodniczo-krajobrazowa parków narodowych (elementy oceny w stopniach 1-7) T a b l e IV. Environmental-tourist evaluation of national parks (1-7 scale)
Park narodowy National park 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 Babiogórski 3 7 5 4 7 5 4 6 6 6 6 7 7 7 6 2 7 95 5,6 Białowieski 5 6 7 7 5 6 7 7 7 7 1 3 5 7 4 4 7 95 5,6 Biebrzański 7 7 6 5 6 7 4 6 6 5 3 3 4 4 3 7 2 85 5,0 Bieszczadzki 3 7 6 5 7 6 7 7 6 6 6 6 7 7 6 7 3 102 6,0 Bory Tucholskie 4 5 4 5 6 4 5 6 6 3 4 4 4 5 4 3 2 70 4,1 Drawieński 7 5 5 4 5 5 4 4 5 5 3 6 6 6 5 5 1 81 4,8 Gorczański 2 4 4 1 5 4 5 4 3 3 5 5 4 4 4 4 3 64 3,8 Gór Stołowych 6 6 6 5 5 4 4 4 4 5 7 7 7 7 5 4 3 89 5,2 Kampinoski 3 5 4 4 4 5 5 7 4 4 2 4 5 4 3 7 3 73 4,3 Karkonoski 4 7 6 3 5 5 5 4 3 5 6 7 7 7 3 4 5 86 5,1 Magurski 4 5 5 4 4 4 4 4 4 4 5 5 5 4 4 6 1 72 4,2 Narwiański 7 6 5 4 4 5 5 6 5 4 3 3 4 4 3 4 2 74 4,4 Ojcowski 2 6 7 7 6 4 6 6 3 4 5 7 7 7 4 2 4 87 5,1 Pieniński 2 7 7 6 7 7 7 6 6 7 7 7 7 7 6 3 5 104 6,1 Poleski 7 7 7 7 7 6 6 4 6 4 2 6 7 4 3 3 3 89 5,2 Roztoczański 7 5 5 6 5 4 7 5 4 4 3 4 3 4 4 4 2 76 4,5 Słowiński 7 7 6 5 6 3 6 4 6 7 3 5 7 7 3 6 5 93 5,5 Świętokrzyski 3 7 5 5 7 5 6 4 5 5 5 6 6 5 5 4 4 87 5,1 Tatrzański 7 7 7 7 7 7 7 7 6 7 7 7 7 7 6 7 7 117 6,9 Wielkopolski 4 5 7 5 6 6 7 5 3 5 3 5 6 5 3 4 1 80 4,7 Wigierski 7 5 6 7 4 5 3 6 5 6 3 5 6 6 5 5 1 85 5,0 Woliński 6 5 6 5 4 4 3 5 4 4 4 5 6 5 4 3 1 74 4,4
Objaśnienia: 1 - różnorodność biocenoz, 2 - obecność unikatowych zbiorowisk, 3 - bogactwo gatunków roślinnych, 4 - bogactwo gatun ków roślin chronionych, 5 - obecność unikatowych gatunków roślin, 6 - bogactwo gatunków zwierząt, 7 - bogactwo gatunków zwierząt chronionych, 8 - obecność unikatowych gatunków zwierząt, 9 - stopień zachowania przyrody żywej, 10 - stopień zachowania naturalnych środowisk, 11 - zróżnicowanie rzeźby, 12 - zróżnicowanie krajobrazu, 13 - obecność unikalnych elementów krajobrazu, 14 - atrakcyjność turystyczna, 15 - odporność środowiska na antropopresję, 16 - kategoria wielkości powierzchni, 17- udział powierzchniowy ochrony ścisłej, 1 8 -s u m a 1 -1 7 ,1 9 -śre d n ia 1-17.
Ź r ó d ł o : De n is iu k i in. (1 9 9 9 ) za: Ha r a b in i in. (2 000 ).
Key: 1 - variety of ecosystems, 2 - unique plant communities, 3 - variety of plant species, 4 - variety of protected plant species, 5 - occurrence of unique plant species, 6 - variety of animal species, 7 - variety of protected animal species, 8 - occurrence of unique animal species, 9 - preservation of wildlife, 10 - preservation of natural habitats, 11 - surface variety, 12 - landscape variety, 13 - occurrence of unique landscape elements, 14 - tourist attractiveness, 15 - environmental resistance to human pressure, 16 - area size category, 17 - percentage of strictly protected areas, 1 8 -to ta l 1 -1 7 ,1 9 -avera ge 1-17.
S o u rc e :D E N is iU K Z . e la l., 1999 based on Ha r a b ine ta l (2000).
a nawet Białowieskiego) są skutkiem uwzględnie nia:
1) za szerokiej skali ocen (1-7), 2) zbyt dużej liczby kryteriów (17),
3) zachodzących na siebie szczegółowych kry teriów (1 i 3,2 i 4 i 5, 11 i 12).
W tabeli V zaprezentowano również wyniki klasyfikacji atrakcyjności turystycznej obszarów chronionych Polski dla potrzeb zagranicznej tury styki przyjazdowej. Zastanawiające jest to, że ta kie parki narodowe, jak Słowiński, Biebrzański > Bieszczadzki uzyskały drugą kategorię (**), cho ciaż posiadają unikatowe środowisko przyrodni cze, co zostało potwierdzone nadaniem międzyna rodowego statusu ochronnego (tab. II). Z wyników tej klasyfikacji odnośnie do parków narodowych można wnioskować, że duże znaczenie
przywiąza-Słow iński a n d even Białowieski) come from th e following re a so n s:
1) th e sca le w a s too w ide (1-7),
2) th e n u m b e r of c rite ria w as too large (17),
3) in d iv id u al c rite ria w ere overlapping (1 a n d 3, 2 a n d 4 a n d 5, 11 a n d 12).
Table V also p r e s e n ts th e re s u lts of classifying th e to u r is t a ttra c tiv e n e s s of P o lan d ’s p ro te c ted a re a s for th e p u rp o se s of foreign to u rism . It is in te re stin g th a t s u c h n a tio n a l p a rk s a s S łow iński, B ieb rz a ń sk i a n d B ieszczadzki received c a te gory II (**), a lth o u g h th e y h av e a u n iq u e n a tu ra l e n v iro n m e n t a n d have achieved in te rn a tio n a l p ro te c tio n s ta tu s (table II). It c a n b e c o n c lu d e d th a t n a tu ra l a n d
no do istnienia osobliwości przyrodniczych i kultu rowych o charakterze punktowym. Wśród cudzo ziemców zaś coraz większy udział mają zwolenni cy aktywnych form turystyki, którzy nie chcą ograniczać się do atrakcji punktowych. Spośród wybranych 18 parków krajobrazowych najwyższą kategorię atrakcyjności uzyskały: Kaszubski, Ma zurski i Suwalski.
c u ltu ra l c u rio s itie s w ere c o n sid e re d very sig n ifican t. A m ong fo reig n ers th e re a re a n in c re a sin g n u m b e r ta k in g p a rt in active to u rism w ho do n o t w a n t to sto p a t in d iv id u al a ttra c tio n s . A m ong th e 18 selected la n d s c a p e p a rk s th e h ig h e st a ttra c tiv e n e s s categ o ry w as a ssig n e d to th e K aszu b sk i, M az u rsk i a n d Suw alski la n d sc a p e p a rk s.
T a b e l a V. Ranking parków narodowych wg trzech różnych waloryzacji T a b I e V. Ranking of national parks
Rąkowski i in, (1999) Denisiuk i In. (1999),
za Ha r a b in i In. (2000) Lijewski I In. (2002)
Biebrzański 19 Tatrzański 6,9 W igierski"*
Bieszczadzki 19 Pieniński 6,1 Białowieski * "
Białowieski 18 Bieszczadzki 6,0 Olcowski " *
Słowiński 17 Babiogórski 5,6 Karkonoski ” *
Tatrzański 16 Białowieski 5,6 Gór Stołowych **'
Wigierski 16 Słowiński 5,5 Tatrzański * "
Karkonoski 14 Gór Stołowych 5,2 Pieniński ‘
Narwiański 14 Poleski 5,2 Babiogórski **
Gór Stołowych 13 Karkonoski 5,1 Biebrzański"
Babiogórski 12 Ojcowski 5,1 Bieszczadzki **
Drawieński 11 Świętokrzyski 5,1 Słowiński **
Bory Tucholskie 10 Biebrzański 5,0 Świętokrzyski ’ *
Gorczański 10 Wigierski 5,0 Woliński ’ *
Pieniński 10 Drawieński 4,8 Borów Tucholskich *
Woliński 10 Wielkopolski 4,7 Drawieński *
Magurski 9 Roztoczański 4,5 Gorczański'
Narwiański 4,4 Kampinoski *
Woliński 4,4 Narwiański ’
Kampinoski 4,3 M agurski'
Magurski 4,2 Poleski *
Bory Tucholskie 4,1 Wielkopolski ‘
Gorczański 3,8 Bez (except): Kampinoski, Wielkopolski, Świętokrzyski, Poleski, Roztoczański, Ojcowski. Bez (except): Roztoczański
Ź r ó d ł o : Opracowanie własne na podstawie źródeł podanych w nagłówkach tabeli. S o u r c e : Author’s compilation based on the sources quoted in the table headings.
Z porównania wyników przedstawionych trzech waloryzacji (tab. V) nasuwają się następujące wnioski:
1) tylko Tatrzański PN znalazł się na czoło wych pozycjach pod względem atrakcyjności tury stycznej niezależnie od ukierunkowania waloryza cji; świadczy to o trudności doboru najbardziej od powiedniego zestawu kryteriów waloryzacji oraz o ogromnej różnorodności uwzględnionych obsza rów;
2) w waloryzacji Denisiuka doszło do wyraź nego uprzywilejowania kryteriów związanych ze zróżnicowaniem rzeźby, w związku z czym naj wyższe oceny otrzymały parki górskie;
The following c o n c lu s io n s c a n be d raw n from th e c o m p a riso n of re s u lts (table V):
1) only th e T a trz a ń sk i N ational P ark w as alw ays in th e to p g ro u p a s far a s to u ris t a ttra c tiv e n e s s w a s co n cern ed , re g a rd le ss of e v alu a tio n ; th is proves how difficult it w a s to ch o o se th e m o st a p p ro p ria te s e t of c rite ria a n d how varied th e a re a s w ere;
2) D e n isiu k clearly favoured th e
c rite ria re la te d to la n d sc a p e variety, th erefo re th e h ig h e s t sc o re s w ere given to m o u n ta in p a rk s;
3) parki narodowe stały się przedmiotem po wyżej przedstawionych waloryzacji ze względu na to, że są najatrakcyjniejsze na tle polskich obsza rów chronionych również pod względem możliwo ści realizacji edukacji przyrodniczo-kulturowej.
Potencjał polskich obszarów chronionych pod względem zasobów jest ogromny. Odzwierciedlają one wysoką różnorodność biologiczną zarówno na poziomie różnorodności krajobrazowej i ekosystc- mowcj, jak i na poziomie różnorodności gatunko wej i genetycznej. Dochodzi do tego bogate dzie dzictwo kulturowe o dużym zróżnicowaniu we wnętrznym oraz centralne położenie naszego kraju w Europie, której środowisko zarówno przyrodni cze, jak i kulturowe zostało poważnie przekształ cone. Wszystko to przyczyniło się do wzrostu zain teresowania turystów krajowych i zagranicznych polskimi obszarami chronionymi.
3) n a tio n a l p a r k s w ere e v alu a te d a s th ey a re th e m o s t a ttra c tiv e of Polish p ro tected a re a s , a n d also b e c a u s e n a tu ra l- c u ltu ra l e d u c a tio n c a n b e co n d u cte d th ere.
As fa r a s n a tu r a l re s o u rc e s are c o n cern ed , th e im p o rta n c e of Polish p ro tected a re a s is e n o rm o u s. T hey reflect th e biological v a rie ty of la n d sc a p e a n d eco sy stem , a s well a s th e g en etic v ariety of d ifferen t sp ecies. T h is is acco m p an ied by a rich a n d v aried c u ltu ra l h eritag e a n d th e c e n tra l lo catio n of P o lan d in a E urope w h o se n a tu r a l a n d c u ltu ra l e n v iro n m e n t h a s b e e n c o n sid e ra b ly alte red . All th is h a s led to a grow ing in te r e s t in Polish p ro te c ted a re a s a m o n g Polish a n d foreign to u rists .
4. RUCH TURYSTYCZNY NA OBSZARACH 4. TOURISM IN POLAND’S PROTECTED
CHRONIONYCH POLSKI AREAS
Możliwości rejestracji turystów w polskich par kach narodowych, a tym bardziej krajobrazowych, są bardzo ograniczone. Tam gdzie jest odpłat ne wejście na teren parku i do znajdujących się w jego obrębie obiektów opierać się można na liczbie sprzedanych biletów. Wiadomo jednak, że w związku z rozległością parków, zbyt małą w sto sunku do potrzeb liczebnością służb parkowych, dochodzi do nielegalnych wejść nawet na te te reny, gdzie są wymagane bilety. Tylko niektóre zarządy parków krajobrazowych prowadzą swo istego rodzaju kronikę czy rejestr, gdzie zapisy wani są turyści indywidualni, a szczególnie grupo wi, zgłaszający się po informacje, wydawnictwa czy po pomoc różnego rodzaju. Dlatego też istnie ją duże trudności w gromadzeniu danych odnośnie do ruchu turystycznego. Pracownicy dyrekcji par ków narodowych i zarządów parków krajobra zowych dokonują szacunków wielkości ruchu tu rystycznego, ale przecież robią to niezależnie od siebie, więc przyjmują bardzo różne założenia.
W latach 2000-2004 polskie parki narodo
we odwiedziło rocznie ponad 10 min turystów. W 2004 r. (tab. VI) najwięcej z nich dotarło do parków: Tatrzańskiego (2,7 min, a w 2000 r. - 2,9 min), Karkonoskiego (1,5 min), Wolińskie go (1,4 min, a w 2003 - 1,7), Wielkopolskiego (1,2 min) i Kampinoskiego (1 min, a w 2003 - 0,4 min). Zaznaczyć trzeba, że trzy ostatnie parki leżą w pobliżu wielkich miast, których mieszkańcy
The p o ssib ility of m a k in g a n a c c u ra te reco rd of to u r is t n u m b e rs in Polish n a tio n a l a n d la n d s c a p e p a rk s is very lim ited. At p la c e s w h e re a d m issio n to th e p a rk a n d its a ttra c tio n s is p aid for, referen ce c a n b e m a d e to th e n u m b e r of tic k e ts sold. It is k n o w n , how ever, th a t d u e to th e size o f th e p a rk s a n d a n in su ffic ie n t n u m b e r of p a rk staff, th ey are often e n te re d illegally, even th o se w here tic k e ts a re re q u ire d . O nly in som e is a s o rt of reco rd k e p t for ind iv id u al a n d g ro u p to u rists : th e y a re th o se w ho a s k for in fo rm atio n , p u b lic a tio n s o r h elp of an y kind. Therefore it is veiy difficult to collect
d a ta regarding to u rist activity there.
M an ag ers of n a tio n a l a n d la n d sc a p e p a rk s e stim a te th e n u m b e rs of to u rists, b u t th e y do it irresp e ctiv e of one a n o th e r a n d m ak e d ifferen t a ss u m p tio n s .
In 2 0 0 0 -2 0 0 4 P olish n a tio n a l p a rk s w ere v isited by over 10 m ln to u ris ts a n n u ally . In 2 0 0 4 (table VI) th e m ajority v isited th e following p a rk s: T a trz a ń sk i (2.7 m ln, in 2 0 0 0 - 2 .9 m in), K arkonoski (1.5 m ln), W oliński (1.4 m ln, a n d in 2 0 0 3 - 1.7 m ln), W ielkopolski (1.2 mln) a n d K am pin o sk i (1 m ln, a n d in 200 3 - 0 .4 m ln). It m u s t b e p o in te d o u t th a t th e la s t th re e p a rk s a re s itu a te d close to
penetrują je podczas spacerów pieszych i rowe rowych, głównie w dni wolne od pracy. Dużo tury stów przybywa do PN: Pienińskiego (0,7 min), Oj cowskiego (0,35 min), Gór Stołowych (0,35 min), które stanowią cel krajoznawczych wycieczek szkolnych. Najmniej turystów, ale z każdym ro kiem coraz więcej dociera do parków z obszara mi podmokłymi: Poleskiego (14,7 tys.), Ujścia Warty (20 tys.) oraz Biebrzańskiego (33,3 tys., a w roku 2001 - 54 tys.).
Największym zagęszczeniem turystów na 1 ha w skali roku 2004 charakteryzowały się parki: Pieniński (298), Karkonoski (269), Ojcowski (163), Wielkopolski (158), Woliński (128) i Ta trzański (126). Ruch turystyczny w sezonie jest w nich zbyt intensywny.
large cities w h o se in h a b ita n ts e n te r th e m w hile w alk in g a n d cycling, m ain ly on d ay s free o f w ork. M any to u ris ts visit P ie n iń sk i (0.7 m in), O jcow ski (0.35 mln) a n d Stołow e M o u n ta in s (0.35 mln) w hich a re typ ical school e x c u rsio n d e stin a tio n s. T he s m a lle s t n u m b e r o f to u ris ts (b u t still growing) go to p a r k s w ith w aterlogged a re as: Poleski (14,700), th e W arta C on fluence (20,000) a n d B ieb rzań sk i (33,300, a n d in 2001 - 54,000).
The h ig h e st d e n sity of to u rists p e r /h a in 2004 w as recorded in the following parks: Pieniński (298), K arkonoski (269), Ojcowski (163), W ielkopolski (158), W oliński (128) a n d T atrzań sk i (126). D uring th e seaso n to u rist activity in th e se is excessive.
T a b e l a VI. Informacje dydaktyczne I turystyczne o parkach narodowych (wg stanu 31 XII 2004 r.) T a b I e VI. Educational and tourist information about national parks (as of 31 December 2004)
Park narodowy Liczba turystów (tys.) Goście muzeum (tys.) Ośrodki dydaktyczne Liczba imprez dydaktycznych Liczba ścieżek dydaktycznych Szlaki turystyczne (km) National park Number of tourists (in thousands) Museum visitors (in thousands) Educational centres Number of educational events Number of educational paths Tourist trails (km) Babiogóorski 70,0 12,0 + 172 8 53,0 Białowieski 220,0 74,2 + 193 4 38,5 Biebrzański 33,3 - + 15 5 431,8 Bieszczadzki 215,0 30,5 + 45 12 206,0 Bory Tucholskie 20,0 - - 35 4 108,5 Drawieński 11,3 - - 17 3 77,0 Gorczański 50,0 3,6 + 81 8 66,5 Gór Stołowych 349,0 10,0 - 380 4 161,8 Kampinoski 1 000,0 31,0 + 970 4 360,0 Karkonoski 1 500,0 8,1 + 154 9 117,6 Magurski 58,0 2,0 + 12 - 85,0 Narwiański 4,9 4,5 * 27 1 0,6 Ojcowski 350,0 29,9 + 192 2 23,0 Pieniński 700,0 376,0 + 175 - 34,7 Poleski 14,7 11,2 + 14 6 35,0 Roztoczański 80,0 28,9 + 99 9 60,3 Słowiński 182,2 34,4 + 289 5 144,3 Świętokrzyski 195,0 54,1 + 144 5 41,0 Tatrzański 2 662,0 5,0 + 262 2 245,0 Ujście Warty 20,0 - - 209 4 12,6 Wielkopolski 1 200,0 11,3 + 163 4 87,5 Wigierski 100,0 13,5 + 135 6 218,0 Woliński 1 400,0 39,3 + 141 2 44,0 Razem 10435,4 779,5 X 3 924 107 2 651,7
Objaśnienia: + istnieje, - brak, * sala ekspozycyjna.
Ź r ó d t o: Ochrona środowiska, 2005 (stan na dzień 31 XII 2004); odnośnie do ośrodków dydaktycznych - informacje Krajowego Zarządu Parków Narodowych za 2002 r.
Explanations: + occurs, - does not occur, * exhibition hall.
S o u r c e : Ochrona środowiska, 2005 (stan na dzień 31. X II2004); as regards educational centres - data obtained
5. WYPOSAŻENIE OBSZARÓW CHRONIONYCH POD KĄTEM REALIZACJI
FUNKCJI EDUKACYJNEJ
5. THE INFRASTRUCTURE OF PROTECTED AREAS IN TERMS OF THEIR EDUCATIONAL FUNCTION
Udostępnienie turystyczne obszarów chronionych wiąże się z takim ich zagospodarowaniem, które umożliwiałoby penetrację terenu przez turystów i kształcenie ich, a jednocześnie zabezpieczało za soby przyrody przed dewastacją.
Spośród elementów zagospodarowania tury stycznego obszarów chronionych, do realizacji edukacji przyrodniczej służą: muzea, ośrodki edukacyjne, biblioteki i ścieżki dydaktyczne. Po za tym można w tym celu wykorzystać: centra i punkty informacyjne, szlaki turystyczne, punkty widokowe i obserwacyjne oraz tablice informacyj ne.
Należy mieć świadomość tego, że prawidłowo przygotowany dla turystów teren powinien w mini malnym zakresie zostać wyposażony w urządzenia sanitarne oraz umożliwiające krótki odpoczynek na trasie (ławy, wiaty).
W latach 70., a nawet 80. jedynymi formami edukacji prowadzonej przez parki było bierne mu zealnictwo oraz szkolenie przewodników tury stycznych. Jak zaznacza Sa w i c k i (1997), wynika ło to z ogólnie panującej tendencji do biernego gromadzenia zbiorów muzealnych i częściowego udostępniania ich zwiedzającym. W latach 90. na- stąpiła zasadnicza zmiana polegająca na rozwija niu edukacji czynnej oraz unowocześnieniu eks pozycji muzealnych (środki audiowizualne: prze źrocza, filmy, nagrania, prezentacje komputero we). Sprawnie prowadzone muzea mogą stanowić centralne punkty edukacji turystów i społeczności lokalnych.
Obecnie funkcjonują one w 19 parkach naro dowych (tab. VI) i w 2004 r. zostały odwiedzo ne przez 779,5 tys. osób. Najwięcej gości odno towały muzea w parkach: Pienińskim (376 tys.), Białowieskim 74,2 tys.), Świętokrzyskim (54,1 tys.), Wolińskim (39,3 tys.) i Słowińskim (34,4 tys.). W ostatnim 5-leciu nastąpił wzrost frekwencji go ści w większości muzeów. Szczególnie trzeba podkreślić rolę muzeum w Krościenku, które zo stało odwiedzone przez 48,2% gości wszystkich muzeów parkowych w Polsce oraz przez 53,7% turystów, którzy dotarli na teren parku pienińskie go. Zastanawiające jest, dlaczego muzea w nie których parkach mimo lokalizacji ich w dobrze do stępnych miejscach są tak nielicznie odwiedzane. Taka sytuacja występuje np. w Puszczykowie (11,2 tys.) w Wielkopolskim PN, ale tam duży
M aking p ro te c te d a re a s available to to u ris ts m e a n s prov id in g in fra s tru c tu re w h ich will e n a b le th e m to e n te r th e area, learn , a n d y e t a t th e sa m e tim e p ro te c t n a tu r a l re s o u rc e s a g a in s t d e stru c tio n .
The e lem en ts of in fra s tru c tu re w hich serve th e p u rp o se of e d u catio n arc m u se u m s, e d u c a tio n a l c en tres, libraries and educational p ath s. In addition, inform a tion c en tres, to u ris t trails, pano ram ic viewing a n d o b serv atio n p o in ts, a s well as inform ation b o ard s, c a n be u se d for th e sam e p u rp o se . An a re a properly p rep ared for to u rists sh o u ld be equipped w ith s a n ita ry a n d o th e r facilities enabling to u rists to tak e a s h o rt b re a k (benches a n d shelters).
In th e 1 9 70s a n d ev en th e 1980s th e only form s of e d u c a tio n r u n by n a tio n a l p a rk s w ere in m u s e u m s a n d th ro u g h tra in e d to u r is t g u id e s. A ccording to Sawicki (1997) th is re s u lte d from th e g e n eral te n d e n c y of p assiv ely g a th erin g m u s e u m co llectio n s a n d m ak in g th e m p artially av ailab le to v isito rs. The 1990s b ro u g h t a c o n sid e ra b le ch an g e; active ed u catio n s ta rte d to develop an d m u seu m
ex h ib itio n s w ere m o d ern ized (audio
v isu al m edia: slid e s, films, recordings, c o m p u te r p r e s e n t a t i o n s ) . W e ll-ru n m u se u m s c a n becom e ed u catio n al cen tres for to u ris ts a n d local c o m m u n itie s.
At p re s e n t m u s e u m s fu n c tio n in 19 n atio n al p a rk s (table VI) a n d in 2004 were v isited by 7 7 9 ,9 0 0 to u ris ts . M ost m u s e u m v isito rs w ere reco rd ed in P ien in sk i (376,000), B iałow ieski (74,200), Św ięto krzyski (54,100), W oliński (39,300) a n d S łow iński (34,400). O ver th e la s t 5 y e ars th e n u m b e r of v isito rs to th e m ajority of m u s e u m s h a s in c re a se d . The m u s e u m in K rościenko s h o u ld b e m e n tio n e d h ere w h ich w as v isited by 48.2% of all v isito rs to all n a tio n a l p a rk m u s e u m s in Poland, a n d by 53.7% of all to u ris ts w ho w e n t to th e P ien iń sk i P ark . It is in te re stin g w hy som e m u s e u m s a re so rarely visited, d e sp ite th e ir c o n v e n ie n t location. S u c h a s itu a tio n is fo u n d a t Puszczykow o (11,200) in W ielkopolski N ational Park,
