ANNA URSULENKO * *
ROLA TRADYCJI ETNICZNEJ W KSZTAĐTOWANIU
TO
ĩSAMOĝCI UKRAIēSKIEJ
(W UJ
ĉCIU JEWHENA MAĐANIUKA)
Kwestia istnienia przeszđoĞci w teraĨniejszoĞci i formach jej funkcjono-wania we wspóđczesnej ĞwiadomoĞci indywidualnej i zbiorowej byđa i nadal pozostaje aktywnym polem refleksji intelektualnej i naukowych dociekaĔ. Jak zauwaĪa Edward Schils, socjolog i badacz problematyki tradycji: „W sđowniku badaĔ nad spođeczeĔstwem i kulturą sđowa „tradycja” i „tradycyjny” naleĪą do najbardziej powszechnie uĪywanych terminów”1.
Szczególnie doniosđe znaczenie i intensywny oddĨwiĊk spođeczny mają po-dobne refleksje w czasach przeđomowych. Gwađtowne zmiany polityczne i spođeczne sytuują na porządku dnia temat tradycji i podđoĪa historycznego. W chwili, gdy historia oferuje alternatywne drogi rozwoju, naglącą i ostro odczuwaną potrzebą staje siĊ poszukiwanie Ĩródeđ wzorów myĞlenia i struktur postĊpowania. Czas radykalnych zmian nieuchronnie stawia jednostkĊ wobec koniecznoĞci sprostania róĪnorakim wyzwaniom natury psychologicznej oraz spođecznej. Do naczelnych naleĪy niewątpliwie zaliczyü zadanie samookreĞlenia siĊ w ramach zbiorowoĞci, uĞwiadomienie przynaleĪnoĞci do konkretnej tra-dycji wspólnotowej. Ponadto równieĪ zmiany pokoleniowe uruchamiają procesy przeformuđowania podstawowych wyznaczników tradycji, z którymi nowe pokolenie jest gotowe siĊ utoĪsamiaü. Proces ten obejmuje róĪnorakie aspekty artystycznego, politycznego i intelektualnego Īycia wspólnoty.
Dwudziesty wiek w historii ukraiĔskiej kultury zacząđ siĊ od ostrego kon-fliktu, od konfrontacji starej i nowej generacji artystów. Mykođa Jewszan, chyba
DRANNA URSULENKO – adiunkt Zakđadu Ukrainistyki w Instytucie Filologii SđowiaĔskiej Uniwersytetu Wrocđawskiego, adres do korespondencji: e-mail: annie.ursulenko@gmail.com
1
Tradycja, w: Tradycja i nowoczesnoĞü, red. J. Kruczewska, J. Szacki, Warszawa 1984, s. 25.
najbardziej reprezentatywny przedstawiciel wczesnomodernistycznej ukraiĔ-skiej krytyki literackiej, sđusznie uwaĪađ ten kryzys za oznakĊ peđnego, peđno-wartoĞciowego procesu artystycznego2. Stwierdzađ, iĪ w przypadku Ukrainy wczeĞniej nie moĪna nawet byđo mówiü o zmianie pokoleniowej w peđnym znaczeniu tego sđowa, poniewaĪ zmiana pokoleĔ odbywađa siĊ niezauwaĪalnie. JeĪeli ktoĞ próbowađ krytycznie oceniaü zastaną sytuacjĊ, to zaraz go „szczuto i groĪono, Īeby nie profanowađ ĞwiĊtoĞci narodowych. […] I dlatego od razu robiđo siĊ w takiej atmosferze duszno, grunt byđ postny i nie mógđ niczego zrodziü”3
.
W Ğrodowisku ukraiĔskiej elity intelektualnej rozwijanie antagonizmów w sferze poglądów na istotĊ sztuki, jej miejsce i rolĊ w Īyciu spođecznym szđo w parze z róĪnicowaniem siĊ postaw ideologicznych, stanowisk politycznych, a takĪe przekonaĔ dotyczących skutecznoĞci tych czy innych strategii kulturo- i narodotwórczych. „Krytyka forsowanego przez narodników tradycyjnego, ludowego modelu Ukrainy – jak stwierdza Andrew Wilson – narastađa juĪ od lat dziewiĊüdziesiątych XIX wieku – jej wyraziciele gđosili koniecznoĞü grun-townej modernizacji kultury ukraiĔskiej, wyrwania jej z biernoĞci i folklo-rystycznej zaĞciankowoĞci, spychającej ją nieodwođalnie na bezdroĪa prowin-cjalizmu”4. Dominacja romantycznego kultu tradycji etnicznej oraz ludowo-narodowe zabarwienie rodzimej kultury na przestrzeni cađego XIX wieku dyktowađo nowemu pokoleniu inteligencji ukraiĔskiej potrzebĊ wypracowania nowoczesnego ksztađtu kultury narodowej. Jednym z podstawowych motywów podjĊcia tej polemiki byđ zarzut, iĪ starsze pokolenie podtrzymuje spetryfi-kowany wzorzec kultury narodowej, oparty w znacznej mierze na tradycji lu-dowoĞci, poniewaĪ nie wierzy w moĪliwoĞü przeđamania prowincjonalnego, peryferyjnego pođoĪenia kultury ukraiĔskiej. Ewentualna realizacja programu „ukrainofilów”, którym chodziđo wyđącznie o zachowanie kultury wiejskiej, mogđa – zdaniem mđodych twórców – jedynie spetryfikowaü ten stan rzeczy.
Stąd teĪ jednym z lejtmotywów wielkiej debaty, jaką problem ten wzbudziđ w ukraiĔskich Ğrodowiskach artystycznych, – jak zauwaĪa Wilson – byđ postulat grun-townej zmiany charakteru oraz cech dystynktywnych cađej toĪsamoĞci ukraiĔskiej. […] spór toczyđ siĊ o rozstrzygniĊcie podstawowej alternatywy przyszđoĞci – uporczywe
2
W. A g e j e w a, Apologia modernu: obrys XX wiku: statti ta eseji, Kyjiw 2011, s. 16.
3
Cyt. tamĪe, s. 16. [tutaj i dalej tđumaczenie ukraiĔskich Ĩródeđ moje – A.U.]
trwanie przy kiczowatej tradycji ludowoĞci czy próba nadania dynamiki procesowi ewolucji toĪsamoĞci ukraiĔskiej5
.
Zgodnie z logiką takiego myĞlenia awangardowe projekty ukraiĔskiej toĪsa-moĞci narodowo-kulturowej w 1. pođowie XX wieku nierzadko są formowane w opozycji do wczeĞniejszego modelu etnograficznego.
Propozycje modernizmu literackiego w znacznym stopniu wpđynĊđy na powstawanie nowych jakoĞci w Īyciu narodowym UkraiĔców. Jednak analiza wyđącznie sposobów realizacji postulatów w praktyce artystycznej, dyskusji literackich czy wystąpieĔ krytycznoliterackich nie wyczerpađaby peđnego obra-zu transformacji Ğwiatopoglądowych zachodzących wówczas na terenie ukraiĔ-skiego Īycia spođecznego. Epoka modernizmu na Ukrainie to takĪe czas for-muđowania lub przejmowania z europejskiego dorobku nowych koncepcji na-rodu i paĔstwa oraz rewolucyjnych ideologii politycznych, popularyzowanych w wystąpieniach programowych, a takĪe w publicystyce kulturalnej, historycz-nej i spođeczhistorycz-nej. Rzecz jasna, czĊstokroü zjawiska artystyczne i pozaliterackie pozostawađy ze sobą w Ğcisđym związku, uzupeđniađy siĊ nawzajem.
Postacią, która znakomicie ilustruje zjawisko wielopđaszczyznowego zaan-gaĪowania w Īycie spođeczne Ukrainy i prezentuje wđasne przekonania za po-mocą róĪnych Ğrodków przekazu, jest Jewhen Mađaniuk – poeta, krytyk lite-racki, myĞliciel i publicysta. Dotychczas dorobkiem twórczym Jewhena Ma-đaniuka najczĊĞciej zajmowali siĊ literaturoznawcy, dlatego teĪ dostĊpna jest niemađa liczba interpretacji oryginalnej historiozoficznej wizji dziejów Ukrainy, która najpeđniej siĊ rozwinĊđa w jego poetyckich zbiorkach z dwudziestolecia miĊdzywojennego (Stylet i stylos 1924, Zemla i zalizo 1930, Zemna Madonna 1934, PersteĔ Polikrata 1939). W ostatnim czasie coraz czĊĞciej siĊga siĊ takĪe po krytycznoliteracką, kulturologiczną i publicystyczną spuĞciznĊ autora. Rów-nieĪ celem tego artykuđu jest analiza wyĪej wymienionych sfer pozapoetyckiej aktywnoĞci Mađaniuka, na które spróbujemy spojrzeü, jak na miejsce kreowa-nia oryginalnych koncepcji kulturo- i historiozoficznych. Zagadnienie tradycji etnicznej i jej wizji w pracach autora bĊdzie tu zagadnieniem centralnym.
WĞród najbardziej typowych i wyrazistych reakcji na tradycyjne treĞci, jak stwierdza Edward Shils, moĪemy wyodrĊbniü z jednej strony bierne i bezreflek-syjne zaĞ z drugiej aktywne i kreatywne podejĞcie. Ta ostatnia postawa cha-rakteryzuje jednostki o silnym ego, których nie zadowala zastany porządek, i które wolą stosowaü samodzielnie wypracowane kryteria do oceny
przesz-5
đoĞci6. Do takiego typu ludzi o szczególnej wraĪliwoĞci na przeszđoĞü, których stosunek do tradycyjnych poglądów jest raczej „stosunkiem czynnego poszu-kiwania”7, niewątpliwie moĪemy zaliczyü Jewhena Mađaniuka. Osoby, które nie są biernymi odbiorcami i odnoszą siĊ do tego, co dane, wybiórczo, wynajdują okreĞlone fragmenty przeszđoĞci, z jakimi pragną byü związane. Edward Shils pisze: „Fragmenty te są dla nich dostĊpne w ramach «dziedzictwa kulturowe-go», ale Īaden autorytet nie kaĪe im wybieraü. W krĊgu ludzi wybierających ta-ką tradycjĊ są, oczywiĞcie, autorytety, samo jednak uczestnictwo w takim krĊgu nie jest obowiązkowe”8
.
Przed przystąpieniem do charakterystyki obrazu tradycji etnicznej w pub-likacjach Mađaniuka warto zatem – naszym zdaniem – naĞwietliü kilka kwestii: 1. za kontynuatora jakiego nurtu ukraiĔskiej tradycji intelektualnej uwaĪađ siĊ sam autor oraz 2. wpđywom jakich autorytetów Ğwiadomie ulegađ. Pozwoli to odtworzyü kontekst kulturowy oraz podđoĪe ideologiczne zarówno wysiđków intelektualnych, jak i wyborów Ğwiatopoglądowych autora.
Niektórzy z interpretatorów dorobku Mađaniuka trafnie wskazują na jego wyraĨną przynaleĪnoĞü do tzw. krytycznego nurtu myĞli patriotycznej. Ten rodzaj zaangaĪowania w sprawy narodu zawsze đączy siĊ z napiĊtnowaniem jego wad, demaskowaniem sđaboĞci, krytyką biernoĞci, zacofania i stagnacji duchowej wđasnej wspólnoty. Odwođując siĊ do tego typu opinii na gruncie ukraiĔskim, Mađaniuk wymienia nazwiska T. Szewczenki, P. Kulisza i I. Franki. W swoich publikacjach nierzadko przywođuje ich znane wypowiedzi, które stađy siĊ skrzydlatymi wyraĪeniami, a w których ich autorzy dawali wyraz kolosal-nemu rozgoryczeniu kondycją narodu ukraiĔskiego lub wyraĪali ostrą deza-probatĊ wobec postawy niektórych jego przedstawicieli. Mađaniuk niezmiennie poszukuje wĞród autorytetów przeszđoĞci postaw „buntownika”, „wodza” (na-wet jeĪeli jest to „wódz bez armii”, jak autor okreĞla Pantelejmona Kulisza), co zawsze traktuje jednoznacznie pozytywnie jako wyraz wybitnej i wyrastającej ponad tđum indywidualnoĞci9. Podobne teĪ oczekiwania Īywi wobec nowych generacji ukraiĔskich przywódców duchowych. Mađaniuk nie szczĊdzi sđów krytyki pod adresem inteligencji ukraiĔskiej zarówno poprzedniego, jak i wspóđ-czesnego mu pokolenia, ostro zarysowując podziađy pomiĊdzy – jego zdaniem –
6 S h i l s, dz. cyt., s. 46. 7 TamĪe, s. 58. 8 TamĪe. 9
J. M ađ a n i u k, W Kuliszewu ricznyciu w: t e nĪ e, Knyha spostereĪeĔ. Proza, Toronto 1962, s. 105-116.
silnymi, charyzmatycznymi osobowoĞciami, które poruszađy naprzód sprawĊ ukraiĔskiej emancypacji i takimi, które w jego mniemaniu, schodziđy na bezdroĪa róĪnych „izmów”, zaniechając sđuĪenia naczelnej wartoĞci, jaką jest wđasny naród. Charakterystycznym zjawiskiem jest, Īe ostatnie postawy pub-licysta czĊsto traktuje jako jednostkową reprezentacjĊ pewnego typu, czy to obcego „rasowo” i kulturowo „rosyjskiego czđowieka”, czy to mađorosyjskiego kapitulanta10. Siebie oraz czĊĞü swojego pokolenia publicysta pozycjonuje z kolei jako kontynuatorów przerwanej przez narodników i socjalistów praw-dziwej tradycji narodowej, za fundatorów której uwaĪađ pokolenie Szewczenki i Kulisza. Zdaniem autora czynne zaangaĪowanie w walkĊ o niepodlegđoĞü paĔstwa ukraiĔskiego miađo zasadniczy wpđyw na formowanie pozycji jego generacji. Dramatyczne wydarzenia rewolucji narodowej, w ujĊciu Mađaniuka, umoĪliwiđy nawiązanie duchowej, transcendentnej đącznoĞci z odnawiającą mocą poezji Szewczenki. Imperatyw moralny, który zostađ w ten sposób prze-kazany mđodemu pokoleniu, pozwoliđ mu zejĞü z fađszywej drogi Drahomanowa i jego zwolenników oraz podjąü na nowo pochodniĊ odrodzenia narodowego11
. PoraĪka Ukrainy w wyzwoleĔczych zmaganiach – jak zauwaĪa Mykođa Ilnyc’kyj – okazađa siĊ dla poety osobistą tragedią12. Mađaniuk stawiađ przed sobą pytania o przyczyny bolesnej poraĪki. Dopatrywađ siĊ w tym jakiejĞ histo-rycznej logiki, która wypđywa z cech charakteru narodowego, z jakiejĞ uđomno-Ğci narodu. Starađ siĊ okreĞliü, na czym ta uđomnoĞü polega. W poszukiwaniu odpowiedzi (m.in. na pytanie „jak to siĊ stađo, Īe my, ideowo juĪ niezwyciĊĪeni, teraz jesteĞmy pokonani i bezsilni?”13) Mađaniuk trafiađ w krąg wpđywów ideologii ukraiĔskiego nacjonalizmu Dmytra Doncowa, który w 1922 r. zostađ redaktorem naczelnym czasopisma „Literaturno-naukowyj wisnyk”. W artykule
Dmytro Doncow tak wspomina Mađaniuk atmosferĊ tamtego czasu:
OdczuwaliĞmy brak powietrza w Ğwiatku szczelnie ograniczonym granicami ogijenko-wynnykiwszczyzny. Ale oto niespodziewanie dociera do nas pierwszy numer odnowionego LNW. ImiĊ redaktora – dr D. Doncow [...]. Od pierwszego numeru LNW od razu powiađo przeczuciem moĪliwej odpowiedzi. To juĪ byđo coĞ jakby przerwanie oblĊĪenia, jakby wyjĞcie w szeroki Ğwiat, niby odzyskanie wolnoĞci ducha – po dđugim paraliĪu14
.
10
T e nĪ e, Burianne polittia (1917-1927), w: te n Ī e, Knyha spostereĪeĔ, s. 16.
11
T e nĪ e, Do sprawĪnjoho Szewczenka, w: t e n Ī e, Knyha spostereĪeĔ, s. 55.
12
Vid „Molodoji Muzy” do „Praz’koji szkoly”, Lwiw 1995, s. 215.
13
Cyt. tamĪe, s. 216.
14
Do mđodego pokolenia ukraiĔskich patriotów szczególnie przemówiđy historyczne koncepcje Doncowa, który bezpaĔstwowoĞü ukraiĔskiego narodu na przestrzeni wielu wieków tđumaczyđ nie tyle dziejowymi okolicznoĞciami, ile cechami charakteru narodu ukraiĔskiego, któremu brakowađo paĔstwowotwór-czego wolicjonalnego pierwiastka, co dawađo o sobie znaü zwđaszcza w czasach przeđomowych.
Wpđyw ideologii Doncowa na Mađaniuka podkreĞlają wszyscy badacze twórczoĞci poety. Iwan Dziuba jednak sđusznie przestrzega przed przepro-wadzeniem bezpoĞrednich analogii pomiĊdzy poezją Mađaniuka i ideologią D. Doncowa, bo „nawet przy cađej bliskoĞci do Doncowa Mađaniuk byđ o wiele szerszy od niego i zachowywađ suwerennoĞü poetyckiego widzenia Ğwiata [...] ponadto jego Ğwiatopogląd miađ równieĪ inne wymiary, oprócz narodowo-po-litycznego: historiozoficzny, religijny, kosmopsychologiczny, intymny”15.
Wielu uczonych, jak zauwaĪa Edmund Leach, nie uznaje ruchów naro-dowych za zawsze rewolucyjne, twierdząc, Īe hasđa narodowoĞciowe promują jakiĞ cađkowicie konserwatywny system spođeczny. Jednak sam socjolog naleĪy do zwolenników tezy o pierwotnie rewolucyjnym charakterze ideologii na-rodowych. „Ruchy polityczne, które uzyskują miano narodowych – pisze badacz – stawiają sobie zawsze cele o rewolucyjnym charakterze, ale zarazem niezwykle konsekwentnie orientują siĊ raczej na przeszđoĞü niĪ na przyszđoĞü”16
. Ponadto rewolucjoniĞci wobec kategorycznej negacji zastanego porządku – zdaniem Leacha – proponują alternatywne moĪliwoĞci dwojakiego rodzaju: albo są to millenarystyczne marzenia o Nowym ĝwiecie, albo mityczna restauracja „zđotego wieku”. Jednak – naszym zdaniem – te moĪliwoĞci nie muszą wystĊ-powaü w postaci odosobnionej, sterylnie wyizolowanej, wrĊcz odwrotnie – atrakcyjnoĞü nacjonalizmu polega na myĞleniu w kategoriach wspólnego losu narodowego, który obejmuje pokolenia przeszđe i przyszđe. Ideologia narodowa wrĊcz wymaga stworzenia symboli przerzucających mosty pomiĊdzy przeszđo-Ğcią i teraĨniejszoprzeszđo-Ğcią, a takĪe promieniujących w przyszđoĞü.
Znakomitą ilustracją podobnej strategii moĪe byü artykuđ Mađaniuka
Cađ-kiem inni, w którym autor entuzjastycznie wita pojawienie siĊ nowej generacji
twórców i indywidualnoĞci w ukraiĔskiej kulturze, konfrontując synów lite-ratów Ođeksandra Olesia i Mykođy Woroneho z ich ojcami. „Poezja OlĪycza –
15
Cyt. tamĪe, s. 218.
16
Buddyzm w postkolonialnym systemie politycznym Birmy i Cejlonu, w: Tradycja i
nowo-czesnoĞü, s. 334.
16
pisze publicysta o synu Olesia – jest poezją cađkiem innej epoki w historii naszej ojczyzny. I nie ma wątpliwoĞci, Īe z ojcem swoim, oprócz związków rodzinnych, poeta prawie nic wspólnego nie miađ”17
. Jako dodatkowy dowód na nieomylnoĞü tych optymistycznych wizji autor przytacza takĪe opis rozmowy, której Ğwiadkiem byđ w latach trzydziestych w regionie wođyĔskim. Rozmowa odbywađa siĊ w gronie, jak opisuje autor, typowej inteligenckiej rodziny zaan-gaĪowanej w sprawĊ ukraiĔską. Konfrontacja poglądów nastąpiđa, gdy zaczĊli oni omawiaü kwestie dyskryminacji UkraiĔców na polu oĞwiatowym. Matka narzekađa, próbowađa apelowaü do ogólnoludzkich wartoĞci, których uznanie, wedđug niej, przez stronĊ przeciwną miađoby przynieĞü zmianĊ tej niespra-wiedliwej sytuacji. Córka odwrotnie – „bezapelacyjnie i aksjomatycznie”– jak opisuje autor – stwierdzađa, Īe wszelkie nieszczĊĞcia ukraiĔskiego narodu wynikają z jego bezbronnoĞci wobec ciemiĊĪycieli. „Nasza bezsilnoĞü na to zasđuguje”18 – cytuje Mađaniuk sđowa dziewczyny. Najbardziej jednak inte-resujący w tej relacji jest opis wyglądu bohaterki, która – wedđug sđów autora – wyglądađa, jak rodzona siostra wczeĞnie przywođanego OlĪycza: „MyĞlađem sobie – gdzie te «karɿ oczɿ, czorni browy»? Gdzie ten tradycyjny «wianek» i «haftowany» rĊkaw? Tutaj jest potrzebna zđota obrĊcz na czole, laur olim-pijski, cienka tunika. Mocny bđĊkit oczu, jasno-zđote wđosy [...]”19
.
W celu zrozumienia, dlaczego wđaĞnie taką wizualną formĊ przybierają ma-rzenia Mađaniuka o nowym wspaniađym pokoleniu UkraiĔców, naleĪy zwróciü siĊ do jego koncepcji historii Ukrainy oraz teorii o etnicznych korzeniach UkraiĔców. Zafascynowany wynikami badaĔ nad przedhistoryczną, przedpiĞ-mienną fazą rozwoju ludzkoĞci, Mađaniuk odwođuje siĊ do teorii historio-graficznych, które początek istnienia pierwotnych cywilizacji na ziemiach ukraiĔskich plasują w dobie neolitu. „Okres 4 tysiĊcy lat, to jest miara, którą naleĪy mierzyü dzieje naszej kultury”20 – stwierdza Mađaniuk. Szczegóđowym omówieniem poszczególnych etapów w dziejach osadnictwa, migracji plemion i formowania pierwszych ognisk kulturowo-cywilizacyjnych na terenie dzisiej-szej Ukrainy autor zajmuje siĊ w artykule Naczerky kulturnoho procesu (1939) i póĨniejszej pracy Narysy z istorii naszoji kultury (1954). Wszystkie te odlegđe dzieje autor ujmuje w ramy ewolucji protonarodowej, utoĪsamiając dawne
17
Zowsim inszi, w: t e nĪ e, Knyha spostereĪeĔ, s. 336.
18
TamĪe, s. 340.
19 TamĪe. 20
Narysy z istoriji naszoji kultury, New York 1954, http://ukrknyga.at.ua/load/malanjuk _e_narisi_z_istoriji_nashoji_kulturi/21-1-0-2174, [dostĊp: 15.06.2011]
osiadđe plemiona z bezpoĞrednimi przodkami dzisiejszych UkraiĔców, a wytwo-ry ich kultuwytwo-ry przedstawia jako dowód na pradawnoĞü etnicznej tradycji ukraiĔ-skiej. Interpretacja zđoĪonych procesów historycznych, ograniczona stricte na-rodową, w istocie swojej ideologiczną optyką, sprawia, Īe pomimo Mađa-niukowej dbađoĞci o wiarygodnoĞü podawanych faktów, m.in. poprzez powođy-wanie siĊ na autorytety z dziedziny historii, nie da siĊ wyđączyü wysiđków autora na tym polu ze sfery dziađaĔ mitotwórczych. Umiejscowiając wizjĊ historii narodowej Mađaniuka w ramach typowych zabiegów mitotwórczych Olena Omelczuk pisze:
Mađaniuk posđuguje siĊ ahistorycznym sposobem myĞlenia, czyli tđumaczy histo-riĊ nie jako «wiedzĊ», a jako «odczucie». Jednym z warunków mitycznej kreacji jest dla Mađaniuka pođączenie pierwiastka mitycznego i rzeczywistego. Syntezując wyda-rzenia historyczne z osobistymi mawyda-rzeniami, kulturotwórczymi intencjami, le-gendami, etnostereotypami, spođeczno-politycznymi przekonaniami, autor ksztađtuje swój ideađ Ukrainy21
.
Role podstawowych momentów formotwórczych tego idealnego, mitycz-nego obrazu historii Ukrainy peđnią, w ujĊciu Mađaniuka, epoka antyczna i Ğred-niowieczna. Pierwsza – wedđug autora – poprzez greckie kolonie na wybrzeĪu czarnomorskim wđącza ziemie ukraiĔskie w krąg wpđywów antyczno-helleni-stycznych. PodkreĞlając potĊĪny wpđyw Ğródziemnomorskiego krĊgu antycznej Hellady na ksztađtowanie wzorców kultury tubylczej i etnopsychiki miejscowej ludnoĞci, Mađaniuk pisze: „Fakt przynaleĪnoĞci do tego krĊgu, fakt dđugiego przebywania naszych przodków w nim, dađ, musiađ daü ogromne skutki, które istniađy, istnieją i bĊdą istniađy w nas, w naszej podĞwiadomoĞci, w naszym organizmie, krwi i Īyđach, nawet w «innerwacji»”22
.
Publicysta na dowód swoich racji przeprowadza nobilitujące analogie po-miĊdzy obyczajami, obrzĊdami, rozpowszechnionymi kultami czy estetycznymi priorytetami kultury Hellady i tubylczej ludnoĞci praukraiĔskiej, są to m.in.: religijny antropomorfizm, panestetyzm, humanizm, indywidualizm czy wreszcie umiđowanie pokoju. „UkraiĔską psychikĊ – przekonuje Mađaniuk – moĪna okre-Ğliü sđowem «hellenistyczna» z poprawką na tubylcze «scytyjstwo»”23. Swoją koncepcjĊ autor wspiera równieĪ autorytetem Herdera, który – jak podkreĞla
21Nacjonalna identycznist’ literatury u traktuvanni Jewhena Mađaniuka,
http://www.lib.ua-ru.net/diss/cont/31247.html [dostĊp: 16.06.2011]
22
Narysy z istoriji naszoji kultury.
23
publicysta – juĪ pod koniec XVIII w. mówiđ o Ukrainie jako o nowej Helladzie. Niemniej jednak w tym kulturowo-duchowym pokrewieĔstwie ze staroĪytną Grecją Mađaniuk upatruje teĪ genetyczną liniĊ ukraiĔskich wad spođecznych, którymi są m.in. skđonnoĞü do odosobnienia, alienacja z Īycia wspólnoty (tzw. ideologia chutorianstwa), nieodpowiedzialna beztroska, epikurejska pogoda ducha wbrew wszelkim trudnoĞciom. Przede wszystkim Mađaniuk ubolewa nad tym, Īe greckie polis nie stađy siĊ dla przodków UkraiĔców wzorem poczynaĔ paĔstwowotwórczych. Zadania uzupeđnienia tej luki podejmą siĊ dopiero w epo-ce wczesnego Ğredniowiecza normandzcy przybysze.
Zgodnie z teorią Mađaniuka, rozkwit Ukrainy w formie Rusi Kijowskiej naleĪy tđumaczyü wpđywem pierwiastka wareskiego, który „w tej czy innej formie [...] chociaĪby metafizycznej, ale musiađ byü”, a upadek Rusi natomiast – rozpuszczeniem tych „konstruktywno-Īelaznych wpđywów w «ruskim mo-rzu», asymilacji ich z agrarno-polaĔskim tđem”24. Waregowie – zdaniem Mađa-niuka – wobec braku bezpoĞredniej obecnoĞci Imperium Rzymskiego na zie-miach wschodniosđowiaĔskich, niejako zastąpili i wyrĊczyli go w zadaniu prze-szczepienia na grunt ukraiĔski „instynktu paĔstwowotwórczego”. Podsumo-wując swój historiozoficzny wywód, Mađaniuk stwierdza: „Te pierwiastki [...] uksztađtowađy siĊ w swoiste ukraiĔskie formacje: scytyjsko-hellenistyczną i wa-resko-rzymską”25
.
Operując przeciwstawieniem Rzymu i Hellady równieĪ na polu dociekaĔ etnopsychologicznych, Malaniuk postrzega dramat ukraiĔskiej historii w roz-szczepieniu tych duchowo-cywilizacyjnych pierwiastków. Na tle „chutorowo--hellenistycznego pejzaĪu Ukrainy” podkreĞla jej „hellenistyczną (pasywną, ko-biecą, marzącą) naturĊ i brak mĊskich paĔstwowotwórczych, rzymskich pierwiastków w jej psychice”26. Hellenizm utoĪsamiany z kategoriami pasyw-noĞci i patriarchalną melancholią, w opinii Mađaniuka, ostatecznie wygrywa w toku dziejów z rzymskim imperialnym kompleksem. Postulowane przyszđe ich pođączenie powinno zatem – zdaniem autora – speđniü rolĊ poĪądanej naro-dotwórczej syntezy.
Zarysowane w ten sposób etniczno-kulturowe podđoĪe ukraiĔskiego narodu pomimo niesprzyjających warunków historycznych stađo siĊ w ujĊciu Ma-đaniuka niezniszczalnym Ĩródđem oryginalnoĞci i ciągđoĞci kultury ukraiĔskiej. Autor konstatuje: 24 TamĪe s. 14. 25 TamĪe, s. 13. 26 TamĪe, s. 14.
W kulturze bowiem kaĪde zjawisko, kaĪdy fakt kulturowy nie bywa przypadkowy. KaĪdy na pozór drobiazg odkrywa za sobą daleką genetyczną etnoperspektywĊ. Nie jest wiĊc zjawiskiem przypadkowym ani sđynna na cađym Ğwiecie piosenka ukraiĔska [...], ani znana ze swojego artyzmu pisanka ukraiĔska, ani wreszcie najdrobniejsza nawet ozdoba ukraiĔskiej chaty czy ubrania27
.
Warstwa chđopska wystĊpuje zatem tutaj jako dziedziczka i godny dyspo-zytor trwađych wartoĞci etnicznych, dlatego teĪ – jak podkreĞla publicysta – zachowane przez nią „odwieczne fakty kulturowe posiadają do dnia dzisiej-szego taką nieprzerywalną gđĊboką tradycjĊ”28
.
W takim ujĊciu wspólnota etniczna jest traktowana jako odwieczny, wrĊcz pozahistoryczny twór, zaląĪek przyszđego narodu, rozumianego (czy teĪ wy-obraĪonego, wedđug B. Andersona) jako wspólnota krwi i terytorium. Cechy dystynktywne wspólnoty etnicznej, zgodnie z takim podejĞciem, sđuĪą nie-zmienną bazą cywilizacyjnych wzorów i kulturowych imponderabiliów dla narodu, który z niej „wyrasta” niejako w linii prostej.
Analizując fenomen etnicznoĞci, socjolog Siergiej A. Arutiunow stwierdza:
W historii kultury, podobnie jak w historii sztuki, trzeba wyraĨnie rozgraniczaü dwa cađkowicie odrĊbne zjawiska: z jednej strony mamy elementy niewątpliwie ludowe, bezautorskie, folklorystyczne, z drugiej – zaĞ autorskie, w których swoiste cechy etniczne pojawiają siĊ wyđącznie jako wtórny skđadnik okreĞlonej stylizacji albo ogólnej psychologii etnicznej i ujawniają siĊ dopiero w procesie analizy29
.
Podobne podejĞcie w pewnym stopniu cechuje równieĪ myĞlenie Mađaniuka, który dziađalnoĞü najbardziej cenionych w historii Ukrainy postaci (Bohdana Chmielnickiego, Piotra Mohyđy, Iwana Mazepy) lub teĪ najwybitniejsze do-konania na gruncie kultury ukraiĔskiej (twórczoĞü T. Szewczenki, P. Kulisza, jak równieĪ N. Gogola) ukazuje jako przejaw z jednej strony emanacji ducha ziemi ukraiĔskiej, a z drugiej metafizycznej siđy etnicznej tradycji kulturowej.
Obrazy poezji Szewczenki odkrywają [...] tajemnicĊ i mit naszej helleĔskiej kul-tury, obnaĪają gđĊbokie korzenie naszej na pradawnym aryjskim gruncie wyrosđej starej kultury [...] kultury, która w pewnych okresach historii, moĪe zwĊĪaü siĊ do rozmiarów pisanki i pieĞni, ale przy pierwszej historycznej moĪliwoĞci rozkwita sofijskimi
kopu-27
T e nĪ e, Naczerk kulturnoho procesu, w: t e n Ī e, Knyha spostereĪeĔ, s. 475.
28 TamĪe, s. 475-476. 29
Statystyka i dynamika powszechnej kultury nieeuropejskiej, w: Tradycja i nowoczesnoĞü, s. 236.
đami, mazepiĔskim barokiem, chorađami BortniaĔskiego, mistrzostwem Borowykow-skiego czy Narbuta30.
PowyĪszy cytat doskonale charakteryzuje róĪnicĊ w podejĞciu do tradycji etnicznej Mađaniuka i reprezentantów opcji narodnickiej, którzy przecieĪ po-dobnie apologetyzowali kulturĊ ludową jako dysponenta etnicznych wartoĞci i walorów staroĪytnoĞci. RóĪni ich jednak hierarchia wartoĞci – jeĪeli dla ludofilów kultura chđopska w kanonie narodowym zajmuje miejsce naczelne, to w ujĊciu Mađaniuka folklor, zachowując nadal rangĊ skarbu narodowego, ustĊ-puje miejsca wytworom tzw. kultury wysokiej. Elitarystyczny dyskurs byđ zresztą charakterystyczny dla politycznych i artystycznych pozycji nie tylko Mađaniuka, ale i znacznej czĊĞci przedstawicieli ukraiĔskiego modernizmu narodowego.
Na marginesie zagadnienia warto zauwaĪyü, Īe obecnie idea lub, zgodnie z instrumentalistycznym podejĞciem, ideologia etnicznoĞci jest traktowana ra-czej jako idea/ideologia konkurencyjna wobec unifikacyjnego dyskursu narodo-wego. Grupy etniczne zgđaszają swoje aspiracje emancypacyjne, podwaĪając w ten sposób wyobraĪenia o narodowej jednorodnoĞci poszczególnych krajów. Inaczej etnicznoĞü byđa rozumiana przez ruchy narodowe na przestrzeni cađego XIX i znacznej czĊĞci XX w. Tradycja etniczna byđa postrzegana jako orga-niczne podđoĪe toĪsamoĞci narodowej, swoiste Ĩródđo jej „genów" kulturowo--cywilizacyjnych. PodkreĞlano zatem nie etniczną róĪnorodnoĞü danego obsza-ru, lecz wizje blisko spokrewnionych i stosunkowo jednolitych grup etnicznych, które w miarĊ rozwoju historycznego transformowađy siĊ w poszczególne wspólnoty narodowe. Zgodnie z takim stanowiskiem ksztađtowanie siĊ toĪsa-moĞci narodowej musiađo oznaczaü stopniowy zanik identyfikacji etnicznej, innymi sđowy „narodziny” narodu zapowiadađy „Ğmierü” znaczenia wspólnoty etnicznej.
Podobne zađoĪenia tđumaczą nieprzejednane, zdecydowanie negatywne sta-nowisko Mađaniuka wobec czĊĞci UkraiĔców, okreĞlanych przez niego mianem „Mađorosjan”. Osoby, których psychikĊ zdeformowađ „kompleks mađorosyj-stwa” – w opinii myĞliciela – niejako zatrzymađy siĊ na etnicznym etapie rozwoju samoĞwiadomoĞci, zachowując gđównie przywiązanie do wytworów kultury gminnej albo wyobraĪeĔ kojarzących siĊ z nią, ale wobec wyzwaĔ historii i potrzeby politycznego zaangaĪowania w sprawy wđasnego narodu nie zmienili swojej konformistycznej proimperialnej orientacji.
30
W prymitywnej ĞwiadomoĞci sprymitywizowanych i «zgogolizowanych» pokoleĔ nazwa „«Ukraina» stađa siĊ od dawna synonimem jakiejĞ bezpaĔstwowej, bezhierar-chicznej, [...] i bezksztađtnej Arkadii – gdzie ciche wody i jasne gwiazdy, gdzie wiecz-nie Ğpiewa sđowik, bez przerwy kwitną sady wiĞniowe, a w ich chđodzie ludzie per-manentnie odpoczywają przy barszczach i pierogach, a w zaciszu malowniczy kozacy nieustannie kochają tak samo malownicze dziewczyny31
.
Mađorosyjstwo, w opinii myĞliciela, jest fenomenem, który wyrasta przede wszystkim na etnicznym i etnograficznym gruncie, poniewaĪ ten kompleks „zazwyczaj siĊ maskuje hopako-szarowarnyctwem, odpowiednio sprymitywizo-wanym jĊzykiem. [...] chowa siĊ za đĪepatriotyczną wierszografią i etnogra-ficzną retoryką patriotyczną”32. Oburzenie, a jednoczeĞnie rozgoryczenie literata budzi równieĪ fakt, Īe ta swoista choroba, deformująca ĞwiadomoĞü narodową UkraiĔców, trapi przede wszystkim znaczną czĊĞü inteligencji ukraiĔskiej. Winą za to Mađaniuk obarcza przede wszystkim ideologiĊ narodnictwa, która w instrumentalny, a jednoczeĞnie nieudolny sposób wykorzystuje symbole kul-tury ludowej, wypaczając w ten sposób „prawdziwe” znaczenie rodzimej spuĞ-cizny etnicznej.
Podsumowując, warto podkreĞliü, iĪ Mađaniuk, bĊdąc zwolennikiem teorii o organicznym, biologicznym pochodzeniu narodów, traktuje etnicznoĞü jako cechĊ daną, „wrodzoną”. Dlatego w ramach strategii mitotwórczej („budowanie legendy” – jak ujmuje to sam autor) stara siĊ umiejscowiü genezĊ wđasnego narodu w jak najdalszej przeszđoĞci. Im straszy, tym szlachetniejszy i tym wiĊksze ma prawo do samostanowienia – zapewne taka logika przyĞwieca po-dobnym wysiđkom. JednoczeĞnie publicysta nieprzejednanie zwalcza zjawisko absolutyzacji kultury ludowej jako jedynej spadkobierczyni wartoĞci tradycji etnicznej. Metafizyczną obecnoĞü ducha przodków UkraiĔców w tzw. stylu wysokim kultury ukraiĔskiej Mađaniuk promuje jako najbardziej poĪądany i „organiczny” model realizacji nowoczesnej toĪsamoĞci narodowo-kulturowej.
31 T e n Ī e, Mađorosijstwo, http://www.ukrnationalism.org.ua/publications/?n=1635 [dostĊp:
12.06.2011]
32
ɊɈɅɖ ɌɊȺȾɂɐȱȲ ȼ ɎɈɊɆɍȼȺɇɇȱ ɍɄɊȺȲɇɋɖɄɈȲ ȱȾȿɇɌɂɑɇɈɋɌȱ (ȼ ɌɊȺɄɌɈȼɐȱ ȯȼȽȿɇȺ ɆȺɅȺɇɘɄȺ) Ɋ ɟ ɡ ɸ ɦ ɟ Ⱥɜɚɧɝɚɪɞɧɿ ɩɪɨɟɤɬɢ ɭɤɪɚʀɧɫɶɤɨʀ ɧɚɰɿɨɧɚɥɶɧɨ-ɤɭɥɶɬɭɪɧɨʀ ɿɞɟɧɬɢɱɧɨɫɬɿ ɜ ȱ ɩɨ-ɥɨɜɢɧɿ ɏɏ ɫɬ. ɧɟɪɿɞɤɨ ɮɨɪɦɭɥɸɸɬɶɫɹ ɜ ɨɩɨɡɢɰɿʀ ɞɨ ɩɨɩɟɪɟɞɧɶɨʀ ɟɬɧɨɝɪɚɮɿɱɧɨʀ ɦɨɞɟɥɿ. Ⱦɨɦɿɧɚɰɿɹ ɧɚɪɨɞɧɢɰɶɤɨɝɨ ɞɢɫɤɭɪɫɭ ɬɚ ɪɨɦɚɧɬɢɱɧɨɝɨ ɤɭɥɶɬɭ ɟɬɧɿɱɧɨʀ ɬɪɚɞɢɰɿʀ ɩɪɨɬɹɝɨɦ ɏȱɏ ɫɬ. ɫɬɚɜɢɬɶ ɩɟɪɟɞ ɧɨɜɢɦ ɩɨɤɨɥɿɧɧɹɦ ɭɤɪɚʀɧɫɶɤɨʀ ɿɧɬɟɥɿ-ɝɟɧɰɿʀ ɡɚɜɞɚɧɧɹ ɦɨɞɟɪɧɿɡɚɰɿʀ ɧɚɰɿɨɧɚɥɶɧɨʀ ɤɭɥɶɬɭɪɢ. ȼ ɫɜɨʀɯ ɱɢɫɥɟɧɧɢɯ ɫɬɚɬɬɹɯ ɬɚ ɿɫɬɨɪɿɨɫɨɮɫɶɤɢɯ ɟɫɟ ȯɜɝɟɧ Ɇɚɥɚɧɸɤ ɡɚɫɭɞɠɭɽ ɹɜɢɳɟ ɚɛɫɨɥɸɬɢɡɚɰɿʀ ɧɚɪɨɞɧɨʀ ɤɭɥɶɬɭɪɢ ɹɤ ɽɞɢɧɨʀ ɫɩɚɞɤɨɽɦɧɢɰɿ ɰɿɧɧɨɫɬɟɣ ɟɬɧɿɱɧɨʀ ɬɪɚɞɢɰɿʀ, ɚ ɬɚɤɨɠ ɚɧɚɥɿɡɭɽ «ɤɨɦɩɥɟɤɫ ɦɚɥɨɪɨɫɿɣɫɬɜɚ», ɳɨ, ɧɚ ɞɭɦɤɭ ɦɢɫɥɢɬɟɥɹ, ɜɢɪɨɫɬɚɽ, ɩɟɪɟɞɭɫɿɦ, ɧɚ ɟɬɧɨ-ɝɪɚɮɿɱɧɨɦɭ ʉɪɭɧɬɿ ɿ ɫɬɚɧɨɜɢɬɶ ɯɜɨɪɨɛɭ, ɹɤɚ ɞɟɮɨɪɦɭɽ ɧɚɰɿɨɧɚɥɶɧɭ ɫɜɿɞɨɦɿɫɬɶ ɡɧɚɱɧɨʀ ɱɚɫɬɢɧɢ ɭɤɪɚʀɧɰɿɜ.
THE ROLE OF ETHNIC TRADITION IN THE DEVELOPMENT OF UKRAINIAN IDENTITY (AS SEEN BY YEVHEN MALANIUK)
S u m m a r y
Avant-garde models of Ukrainian national and cultural identity in the first half of the twentieth century were frequently formed in opposition to the earlier ethnographic concept. The dominance of the Romantic cult of ethnic tradition and the folklore and nativism influences on the native culture throughout the nineteenth century urged the new generation of Ukrainian intellectuals to give the national culture a mo-dern form. In his many articles and historiosophic essays Yevhen Malaniuk spoke in opposition to absolutisation of folk culture as the only inheritor of ethnic tradition values. “Little Russian mentality” was also subject to Malaniuk’s scrutiny, as in his opinion it had its roots primarily in the ethnographic approach, and was perceived by him as a disease affecting the national consciousness of the Ukrainian people.
Sđowa kluczowe: toĪsamoĞü narodowa, etnicznoĞü, nacjonalizm, modernizm, publicystyka.
Ʉɥɸɱɨɜɿ ɫɥɨɜɚ: ɧɚɰɿɨɧɚɥɶɧɚ ɿɞɟɧɬɢɱɧɿɫɬɶ, ɟɬɧɿɱɧɿɫɬɶ, ɧɚɰɿɨɧɚɥɿɡɦ, ɦɨɞɟɪɧɿɡɦ, ɩɭɛɥɿɰɢɫɬɢɤɚ.
